Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Euskal artea kristautu zenekoa

by Juan Plazaola

←Frankoen eta Bisigodoen artean

Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora Juan Plazaola Euskal artea kristautu zenekoa

Euskal artea europartu zenekoa→

Euskal Herri Enblematikoa bilduma (Etor-Ostoa)

Testuingurua

Politikaren eta erlijioaren alorrean

An­tzinako Baskonian, IX. mendean, gertaera modoa guru­tzatu zen eta oso sakonetik aldatuko zuen bere historiaren norabidea: penin­tsula iberikoan zehar musulmanen aurrerakada, inperio karolingioren deusezta­tzea, asturiar‑leondar monar­kiaren eraikuntza eta haz­kundea eta euskal herriaren erabateko kristau­tzea. An­tzinako baskoien­tzat, honen guztiaren ondorioa izan zen joan‑etorri handiko gertakaria: Iruñeko Erresumaren jaio­tza.

Karolingioen babesa eta Banu‑Kasitarrekin eginiko itunaren artean. Garai horretan Iruñean bi talde zeuden elkarren aur­ka: ba­tzuk, karolingioen babesaren aldekoak ziren; besteak, Kordobako emirrarekin izendaturiko itunak gorde­tzearen aldekoak, horretarako Ebro ibarrean kokaturiko Banu‑Kasitarrekin ez­kon­tzaz sendoturiko lagun­tza eta adiskidetasuna zutelarik.

Ludovico Pio enperadoreak bere inperioaren batasuna aldarrikatu bazuen ere, hura hil zenean, haren semeen artean –Lotario, Pipino eta Luis, eta ondoren, berauen anaia­tzako Carlosen artean– aginpidea bana­tzeak eman zion hasera sakabana­tzeari.

Iparraldeko Baskonian garai hartan, enperadoreak izendaturiko prin­tze batek, San­txo Lupok, agin­tzen zuen, eta haren aginpidea ia Ebro erriberaraino heda­tzen zen teorikoki; ipar Pirinioen aldetik, konderri feudalez osaturiko Comminges, Bigorra, Bearno eta abarreraino^[1] gu­txienez. Baina, berriek diotenez, Carlomagnorenganako menpekotasuna guztiz itxuraz­koa izan zen eta bere semearen agintaldian, Ludovico Piok baskoien jazar­tzearekin jarraitu zuen aldiz­kako ma­txinadak sortuz.

Pirinioen az­piko Baskoniari dagokionez, gauza jakina da VIII. mendean musulmanek Iruñea hainbat alditan eraso eta hartu zutela, baina “Goiko Mugako” kristauen aginpide­a onar­tzera iri­tsi ziren, itun eta zergen bidez.

Iruñeko euskaldunak IX. mendean jada, hainbat alditan saiatu ziren karolingioen babes-uztarpetik aska­tzen: Ludovico Piok 812. urtean gudaroste zigor­tzaile bat bidali zuen; San­txo‑Lupo Dukearen herio­tzan, 816. urtean, beste ahalegin batean galdu egin zuen; eta hirugarrenez, 819.ean enperadorearen seme Pipinok menperatu zuen. Badirudi 824 urtera arte ez zela zoria aldatu. Oso fidagarriak ez badira ere, arabiarren iturrien arabera, bi konde franko, Eblo eta Aznar, Iruñera joan ziren gudaroste baskoiekin –Gaskoniakoekin ziur asko–, beren aginpidea ezar­tzera. Baina, ahaidetasunez Banu‑Kasitarren babesa zuen prin­tze kristau Iñigo Arista delako baten jarrai­tzaileek garaitu zituzten.

Banu‑Kasi familia muladi bat ziren –bisigodo arnegatu baten seme, Kasius‑en oinordekoa– eta emirerriko estatu burujabe bat goberna­tzen zuten. Muza II.ena, Iñigo Aristaren suhiak, Zaragoza, Tutera eta Huescako jauna izateaz gainera, beste erregeen begirunea eta adiskidetasuna irabazi zituen, baita Carlos Burusoilarena ere, eta bere buruari “Espainiako hirugarren errege” dei­tzera ere ausar­tu zen. Banu‑Kasitarrek, Aristatarrekin eginiko ituna zela-eta, hauek besteen leialtasun zalantzazkoaren zoriari jarrai­tzera bul­tza­tzen zituzten, eta horrela berau hausten zenean emirraren eraso gogorrak jasan behar izaten zituzten. Baina, inoiz ez zen zalantzan jarri, beren lurrekiko zuten aginpidearen legez­kotasuna –dio Lacarrak– emirrak ez bai­tziren beroien jabe egitera inoiz iri­tsi. San Eulogiok, 851.ean Kordobatik Iruñeko go­tzain Willesindori igorritako eskuti­tzean, Kordobako kar­tzelan zuen egoera aldera­tzen zuen, go­tzain nafarraren prin­tze kristau –Christicolae Principis– baten babesean jarritakoarekin.

Errege nafarrak

Garai hartako agirietatik ezin jakin daiteke, gerora Nafarroako erresuma izango den Iruñeko erresuma horren mugak edo mugaldeak zein diren. Are zailagoa da, an­tzik ere ez duten berrien labirinto horretan, lehen errege nafarrak zein izan ziren argi­tzea. Rodako kodexaren genealogiaren arabera, baziren bi dinastia ere Nafarroan, Iñigo familiarena eta Ximenezena.

Lehen erregea, IX. mendean, 824ean, Iñigo Arista zen; bere seme Gar­tzia Iñigez izan zuen oinordeko eta Fortun Gartzes ondoren. Kordobako emirrek onar­tzen zuten Iruñeko erregearen subiranotasun-izaera, zergen ordainketaren trukean. Kordobako emirerrien gudarosteek euskaldunen eta Banu‑Kasitarren lurren txikizioa, IX. mendean hainbat aldiz eragindakoa, ez zen subiranotasun horren kontrakoa izan, baizik eta zergak ez ordain­tzeak eragindakoa. Horrek ez zuen erago­tzi Iruñean errege kristauak zuen aginpidea onar­tzea, ezta nafarren eta kordobarren arteko ahaidetasun-harremanak lo­tzea ere, zeren eta, Kordoban 20 urtez preso egon zen Fortun Gartzesen alaba izan zen Abd‑el‑Raman III. Kalifaren ama.

Egoera aldatu egin zen 905ean. Iruñean, arrazoirik ezagu­tzen ez den dinastiako krisialdi baten ondorioz, Gar­tzia Ximenezekin beste dinastia bat koka­tu zen, bere seme Antso Gartzes (905‑925) eta bere oinordeko Antso Nagusia (1004‑1035) arterainokoekin. Dinastia honek hasiera hasieratik asturiar‑leondar monar­kiaren babesa izan zuen, kristau errekonkistaren egitasmoetan sartuz. Banu‑Kasitarrekin etena eginez, –izan ere, hauen boterea itz­al­tzen hasia zen– monar­kia nafarrak zuzen-zuzenean eu­tsi behar­ko zien gehiagora zihoan kordobar gudarostearen atezuei, horregatik lotuko zirelarik estuago asturiarrak eta nafarrak.

Muezeko irtenaldietan, Antso Gartzes I.ak, Abd‑el‑Raman III.aren sarraldiak jasan zituen, Valdejunquera (920) eta Iruñeko (924) hondamenarekin; baina bere erresumako mugak zabalago­tzea lortu zuen, Naiara, Tutera, Balterra eta Biguria bereganatuz. Gar­tzia San­txezi (925‑970) bere emaztearen dotez­ko Aragoi beregana­tzea egokitu zi­tzaion. Bere oinordeko Antso Garzes II.ak (970‑994) Alhakan II. eta Almanzorren iskanbila sun­tsi­tzaileak jasan behar izan zituen, baina errekonkista asmoari leial jarraiki zi­tzaion.

Eta Antso III.a Nagusiarekin (1004‑1035) ezagutuko zuen gorengo maila Nafarroako erresumak mendearen bukaeran. Antso Nagusiak, bere aginte-makilaren az­pian bil­du zituen, bai oinordeko­tzaz bai lorpenez, sortaldetik Nafarroa, Aragoi, Sobrarbe eta Ribagorzako lurraldeak; sartaldetik Araba, Biz­kaia eta Gaztela; Gaskonia eta Bar­tzelonako konderriei morron­tza inposa­tzen die, horrela pe­nin­tsulako errege kristaurik botere­tsuena bihurtuz.

Araba, Biz­kaia eta Gipuz­koa

Aldi horretako ezer gu­txi dakigu egungo Biz­kaiko lurretan bizi izan ziren biztanleez, eta are gu­txiago Gipuz­koakoez, beren bizimodu eta gobernu moduez, Alfon­tso III.aren kronikak dioenez, Alfonso I.goa Leongo erregeak Duero sakanetik harrapaturiko jendeez bere jabego­tzako lurrak birpopulatu zituen Asturiastik hasi Karran­tzara bitartean, baina ez Araba eta Biz­kaia, “beti izan baitira hango biztanleenak”.

Leongo errege-erreginak, Kondeen aginpidez, Arabako lurraldeekin gotorleku baten an­tzekoa egin zuten musulmanen iskanbilen kontra, IX. mendean aldiz­ka errepikatu bai­tziren, 912. urtera arte; orduan Araba –orduan Arabako Errioxa kanpoan uzten zuen eta Biz­kaia, aldiz, itsasoraino eta Gipuz­koa Deba sakaneraino har­tzen zuen– Errekonkistaren atzealdean geldi­tzen hasi bai­tzen. Araba, 932. urtean Gaztelaren eremuan sar­tu zen Fernan Gonzalez Kondearen babespean; eta hurrengo mendearen hasieran errege nafar Antso Nagusiaren babespean erori zen. Biz­kaiaren lehen aipamenak –Alfon­tso III.aren aipatu kronikan– erakusten duenez, IX. mendean, alderik sartaldekoena errege asturiarraren menpe egon behar zuen, lurralde horren gaineko buruzagi­tza moduren baten bitartez, az­kenik Jaurerri bakar bat osa­tzera etorriz. Momo Kondearen berri aipa­tzen da X. mendean. Beranduago, Iñigo López (1053) eta Diego Lopez de Haro –XIII. mendekoa– Kondeen izenak azalduko ziren. Orduan, Bizkaia Arabakin batera Nafarroako erregeen eraginpeko esparruan gelditu ziren. Elizaz berriz Biz­kaialdeko lurraldeak, Araba eta Errioxako bi elizbarrutietan kokatuak geratu ziren, Armentia eta Valpuestako egoi­tzekin.

Gipuz­koaren gain isiltasun osoa jausi zen XI. mendera arte. Ez zen historian sartu 1025era arte – Al­tzo Olazabalgo San Salbatore monasterioa San Juan de la Peña monasterioari dohain­tzan emandako agiria. “Seniores” eta “tenentes sistemaren baten bidez, Iruñeko erregeen menpe egon behar zuen eta elizaz, berriz, bere go­tzainaren menpe.^[2]

Agirietako iturriak

Goiz Erdi Aroan euskal lurraldeei buruz dakigun guztia IX.‑X. mendeetako agirietatik dator, ia beti elizak eta beren ondasunak partikularrek monasterio handiei dohain­tzan emanikoetatik, esate baterako, Leireko San salbatore, Naiarako Santa Maria, Oñako San Salbatore, Peñako San Joan eta Donemiliaga Kukulakoen antzera, alegia. Goiz Erdi Aro aldian Euskal Herriko arteaz eta kulturaz zerbait egokia esan nahi duen historialariak, monasterio horietako larruki-agirietan begiratzera beharturik dago.

Antso Nagusiaren (1002‑1035) erregealdiko aginpide eta boterearen hedadura zabalak esku-har­tzen utzi zion Baskonia zaharrari XII. mendeko kristau kultura eta artearen jaio­tzan eta garapenean. Baina, halako monumentu erromaniko distira­tsuen aurretik, bi mendeetan jardun behar izan zuten euskal ertilariek zezelka beren kredo kristau berriaren adieraz­pideak aur­kitu nahiez – deigarri baitira euren lanak, landugabeko formatan duten xalotasunagatik–, baina ez edertasunagatik eta egituren osotasunagatik.

Euskal Herria kristautzen

Eztabaida baten ikuspegia

Sail honetako gaia arte jarduera baten historia egitea denez, Euskal Herriak, ia sartalde osoak bezalaxe, bere etorria eta guztien gainetiko gai nagusia kristau-dogma, Biblia eta Ebanjelioetako historietan izan dituenez, ezin utziko dugu bada, Baskonian kristautasuna sartu zeneko gaia ukitu gabe. Kontua da, historialariek jarrera oso desberdinak eta baita kontrakoak ere hartu dituztela gai honetaz; badira Euskal Herrian Ebanjelioaren zabal­kundeko garaia goizagokoa dela diotenak, gure aroko lehen mendeetara eta Berant Erdi Arora ere eramaten dutenak.

Eliza Katolikoaren historialarien ustez, Ebanjelioaren zabalkunderako probiden­tzia-bide izan ziren Erromatar Inperioaren bideak. Baina, erromatarren eta euskaldunen artean bistakoa den bereiz­keta –besteak beste, kultura, hiz­kun­tza eta gizarteari dagokionean– V. mendera arte eman zelarik, ez da harri­tzekoa kristauturiko erromatarrek apostolu­-lan eraginkorrik ezin egin izana. Orduko kristau elkarterik hurbilena Calahorrakoa izango zen.

Kristautasuna Erdi Aro ongi aurreratura arte atzera­tzen dutenak zenbait argudiotan oinarri­tzen dira. Lehenengoa, ar­keologia eta historiako iturrien isiltasuna bera da. Nafarroa eta Arabako etxaldeetako indusketetan ez da erromatarren garaiko kristau idazkunik aur­kitu –nahiz eta baieztapen hau ahopean egin behar­ko li­tzatekeen– zeren eta “Iruña/Veleiako zeramiketan aur­kituriko krismoi grafitatuen aurrean, Eusebio Gil Zubillagak adierazten duen moduan: ez zaigu iri­tsi, Akitaniako San Mar­tzial edo Nafarroako San Ferminen elezahar ezagunez gain, euskal alderdian garai erromatarreko kristau-gur­tzaren berririk, ez literaturan eta ez historian.

Gabezia hau az­pimarra­tzen duten Lacarra, Caro Baroja eta beste historialarien ustez, kultur atzera­pen bat eman zen V. mendean Euskal Herrian, germaniarren aldeko erasoek eragina. Horiek ekarri baitzuten hiri-bizimoduaren ezereztea, baserri giroa nagusi­tzea eta euskaldunak isola­tzea, ondorioz­ko kultur atze­rapena eta egoera anar­ki­ko bat orokortzea –bagaudarena alegia, iritzien arabera, euskaldunak parte hartu baitzuten ia ziurtasun osoz; baldin­tza ederrak, inola ere! Ebanjelioaren zabalkundea erago­tziko zutenak gainera, ordurako zabalkundea hasia bazen behin­tzat.^[3] Lacarraren susmoaren arabera, VI. mendearen hasieran tribu-erregimenera itzul­i beharra gertatu zen, eta, besteak beste, Gasteiz (581) eta Olite (625) plaza gotortuak eraiki­tzea, baskoi jentilei eusteko kristau godoen ahaleginez sortuak izango baitziren. Haatik, ezin ahaztuko dugu, V. mendean jada kristau elkarteen testigan­tzak badirela baskoien hirietan,^[4] Calahorran eta Kaskanten, eta hurrengo mendean Iruñean badela go­tzain bat, Liliolo, Toledoko III.a kon­tziliora joan zena (589).

Tesi bera defendatzeko badira bitan bana­tzen diren arrazoiak: kristau berriemaileek garai hartako euskaldunak “bihurri eta basati” ezizenez deskribatzea eta VII. mendean bizituriko monje baten, San Anselmoren, sermoi baten ida­tziari buruz­koa.

Vita Amandi da baskoiak jentilak zirela dioen ida­tzi bakarra. Erdi Aroko berriemaileek eta historialariek San Amandori buruz hitz egin duten guztietan errepikatu izan dute ideia bera. Baina eraku­tsia geratu da Bizi­tza hori ez zela bere ikasleetako batek ida­tzia izan, askoz beranduago baizik. Horregatik eta barruko beste arrazoi kritiko ba­tzuengatik, historialari ba­tzuk ez diote balio histori­ko zehatzik eransten bibliografia horri, nahiz eta, beste ba­tzuen ustez, nolabaiteko balioa eman behar­ko litzaiokeen.

Bisigodoen aldian, baskoiek kristauen aur­ka eginiko krudelkerien berri emateko, Zaragozako go­tzain Tajonek Bar­tzelonako go­tzain Quiricori eginiko eskuti­tzean testigan­tza ematen da, euskaldunak kristauen eta berauen gur­tza lekuen aur­ka eginiko hondamenaren berri konta­tuz, Recesvintoren aur­kako ma­txinadan haiek Froya Kondeari eskaini zioten lagun­tza zela-eta. Egia da Tajonek eskutitz horretan ez zuela inoiz esan euskaldunak kristauak ez zirenik.

Bestalde, beraien aldeko aipamenak eginez Andres Mañarikuak argudia­tzen du Tajonek, gizon odolbero izateaz gainera, ez dirudiela oso neurri­tsu eta egiazalea izan zenik, eta garai hartako idazleek bezala oso goitik eta neurriz kanpo idazten zuela.^[5]

Euskaldunen basakeria eta bihurrikerien aldi luzeari buruz, gogoan izan dezagun behingoz Lacarraren ohar guztiz zen­tzudun eta zuhurra, hau da, Aymeric Picaud‑ek Goiz Erdi Aroko berriemaileen idazleku sonatua izan zen Guide du Pélerin hartan hain bereziki deskribaturikoa: An­tzinako eta Goiz Erdi aroko euskaldunak beroiei buruz­ko inolako berri historikorik utzi ez digun herria dira, eta haiei buruz dakigun guztia, haien etsai izanik euskaldunen aur­ka borrokatu zuten herrietako berriemaileetatik iri­tsi zaigu.

Mañarikuaren tesia: Kristau­tze goiztiarra

Kristau­tze goiztiar baten tesia baieztatuz, Mañarikuak dio Ebanjelioaren zabalkunderako bideak ez zetozela beti bat Erromatar Inperioarenarekin, Afrikaz esan daitekeen bezala; izan ere, bereberren eskualde batzuk erromanizazioaren menpe jarri aurretik kristautu ziren. Bidez­koa da, tradizionalki San Paulok Tarragonatik sermoiak egin zituela onar­tzen denez, Zaragozan kristautasuna erromatarren gal­tzadak jarraituz hedatu izana, III. mendearen erdialdean, eta Calahorran, berriz, Emeterio eta Zeledonio santuen martiri­tzaren albisteak IV. mendearen lehen urteetakoak dira. Pruden­tzio oler­kariak, V. menderako hitz egiten zuen Calahorrako bi zaindarien martiri­tza ain­tza­tsuaz, euskaldunen “an­tzinako” jentil izaera aipatuz “Iamne credis brutaquondam Vasconum gentilitas...”.

Bestalde, ukaezina da Iparraldetik bazela beste komunikazio-biderik erromatarren gal­tzadetatik: Burdeletik Astorgarainokoa, Euskal Herria zehar­katu eta II. mendera arte baskoien hiria izandako Calahorrraino beste adar bat zuena.

Euskaldunen lurraldean kristautasunaren sarrera goiztiarraz hitz egiten hasteko argudiorik sendoena ar­keologiak ematen digu agian, aurreko atalean aztertu ditugun bisigodoen kobazuloak eta beharbada Arrigorriagan Abrisketako San Pedro elizan egin diren beste indusketetan atera diren aztarnekin. Araba aldeko kobazuloen azter­ketan azal­tzen denez VIII. menderako bederen bazen gur­tza kristaua. Mañarikua historialariak atergabe jarduten du bisigodoen bakartegien argudioak neur­tzen ere ia ez da geldi­tzen; baina, garran­tzi handia ematen die Pirinioez bestaldeko euskal hirietan go­tzain-hiriak era­tzeari, hauetako zenbai­t Inperio aldian administrazio mailan Novempopulaniaren barruan sar­tzen ziren (az­ken batean, izendapen honen barruan bil­tzen ziren hiriak ez ziren bedera­tzi, hamabi baizik). Mañarikuak ohartarazten gaituenez, Novempopulanian bilduak zeuden Akitaniako hamabi hirietatik hamaikak badute go­tzaina VI. mendearen hasieratik: Akize, Bazas, Auski, Oloroe, Couserans, Eauzes, eta abar. Horrek, alabaina, ez digu hastapenetako Eliza erakusten, guztiz kokatua dagoena baizik.^[6]

Ordurako desagertuak ziren Estrabonek ida­tzitako tribuen izenak, hala nola, Barduliarrak, Karistiarrak, Autrigoiak eta Baskoiak, eta denek baturiko herri bat osa­tzen zuten: Baskoiena, alegia. Horrela bada, buka­tzen du Mañarikuak “herri batu honetan hasia zen jada, kristautasunaren sarrera, Hegoaldetik hasikoa beharbada, aipaturiko Pruden­tzioren lekukoaren arabera, III. mende aldean. Hala, bazter guztietara iri­tsia zen sarrera hori VI. menderako”.

Iturri oneko agirietan oinarriturik, Mañarikuak egiten dituen baieztapenen indarra ukaezina bada ere, uste dugu arazoak konpondu gabe jarraituko duela semantikako esanahi zeha­tzetan erroak ez badira bila­tzen; hain zuzen ere, gure kasu jakin honetan, kristautasunaren sar­tze eta heda­tze horien artean dagoen desberdintasuna ez bada mahaira­tzen eta argi­tzen saia­tzen. Kristau Eliza administratiboa ongi eratua egon daiteke –gaur egun bertan Asiako zenbait herrialdetan gerta­tzen den bezala– baina, horregatik ezin hitz egin daiteke kristau nazioez.

Kristautasunaren sar­rera, VI. menderako “Euskal Herrian bazter guztietara” iri­tsi izana, horixe da, preseski, onar­tzen zaila, zeren eta erabateko heda­tze hori baita Mañarikuak azaleratu dituen argudioetan nahikoa froga­tzen ez dena, eta, euskal mendietako biztanleek leialtasun irmoz eu­tsi zioten euskarak misiolari­tza lanerako izango zituen zailtasunaz pen­tsa­tzean, are eta nekezago gerta­tzen da. Kulturaz eta hiz­kun­tzaz erromanizatu ezinak, aldi berean, berekin zekarren erlijioaz ere erromanizatu ezina. “Ager‑en ematen ari zen kristau-elkarteen ugaritasunaren aurrean, Saltus‑eko baskoiek jentil jarduerei gogor lotuak jarrai­tzen zuten”.^[7]

Lacarraren tesia: Kristau­tze berantiarra

Gaiaren aur­kez­pen zeha­tzetara hurrera­tzeko, arabiarren iturrietako berrien arabera, Lacarra irakasleak asmatu egin zuen penin­tsulako Baskonian zenbait eremu bereizten hasi zenean.

Lehendabiziko alderdia, baskoiena zen erdialde bat, Iruñetik iparralderakoa.

Beste alderdi bat, Iruñetik sortalderakoa, Aragoirekin mugan zegoena, eta Levy‑Provençal‑ek “gaskoiena” izena eman ziona, hemen aur­kituko ditugularik erlijio-guneen aipamenik zaharrenak. San Eulogiok 848. urtean bisitatu zituen Leire, Zillas, Urdaspal, San Zakarias edo Siresako monasterioak dira. “Ez dut uste –idazten du Lacarrak– hegoaldetik emigratuz, musulmanengandik ihesi datozen monjeen monasterioak direnik, baizik eta Iparraldetik, karolingioen Inperiotik datozenak dira ziur asko”.

Az­kenik sartaldetik, Islamarekin muga egiten duen alderdia dago, Asturiasko erresumaren aurrera heda­tze moduko bat osa­tzen duena. Veleiako edo Arabako go­tzaindegia laster azaldu zeneko alderdia.

Alderdi hauetako bakoi­tza, guztiz ongi finkaturiko an­tzinako kristau elkarteen (karolingio edo asturiar‑leondar) eragina beregana­tzen zihoan heinean, kristautasun eratua zabalduz joango da, Iruñeko iparraldeko mendialdea, isolaturiko alderdia, egoera zakarrago eta basatiagoan geratuz.

Dena den, goizago kristautu ziren eremuetan nahiz beranduago kristautu zirenetan jentil izaeraren hondarrak noiz desagertu ziren jakin gabe geratzen gara. Lacarraren ustez, “kristautasunaren sarrerarik jentiltasuna sustraitik atera­tzera bitartean mende asko joango ziren”.^[8] Eskuarteko gaiarekiko dokumenturik ez izatea eragozpen zaigu kokamen sendoa har­tzerakoan. Hizkuntzan hutsunea izateak ere horretara bul­tza­tzen du; zeren eta, historialariak ba­tzuetan “kristautasunaren sarreraz” baino ez baitu hitz egiten. Arazoaren konponketa zaildu egiten zaigu, egungo nazioetan, esaterako, Brasil, Haití eta beste lurralde amerikarretan kristautasun antolatu eta guztiz­koa eman daitekeela eta, aldi berean, jende talde handi batek jentiltasunetik harturiko errito eta aztikeriaz­ko jarduerei eu­tsi ere egin diezaieketela pen­tsa­tzen jarriz­ gero.

Bestalde, ezin hitz egin dezakegu kristautasunaren heda­tze orokorraz, ezta eskualde kristautuez ere, Eliza eta bere hierar­kia bertan ongi kokatua dagoelako soilik, gaur egun, adibidez, Indian edo Japonen gerta­tzen den moduan; haietan Berri Ona duela mende ugari “sartua” izan zen. Horri buruz, Roldán Jimenok egoki asma­tu zuen, oso kristautu­tzat dauz­kagun eskualde hispaniarretan, VI. mendean, go­tzainak idolatriaren aur­ka borrokatzen saiatu zirela gogoraraztean. “Horrela bada, Astorgako go­tzain Polemiok, Bragako (572) Kon­tziliora joan zenean, Bragako San Martini idolatriaren aur­kako Kristau Ikasbide bat osatu zezala eskatu zion”.

Kristau fede eta bizimoduaren zabalkunde baten adierazgarririk nabariena monasterioen era­ikuntza da, agian. Hego Euskal Herriaren kristau­tzea –dio Lacarrak– X. mendean ekimen pribatuz eman zela; bizimodu erlijiosoa egiteko erretira­tzen ziren jendeek, zenbait mendetan ius patronatus izenpean bizirik iraungo duen sistema bat erabiliz, harira datorren basilikako monje‑sari ondasunak go­tzainaren eskumenetik atera eta berauek libreki erabil­tzen uzten zuen bisigodoen itun-tradiziozko sistema bidez, apaiz bakar bateko edo ba­tzuetako monasterioak sortuz.

Nekazari giroan XI. mendean kristautasunak aurrerapen handiak egiten ari zenean, ekimen pribatuko monasterio asko sar­tzen ziren abadia baten araudipean. Nolabaiteko Eliza koloniza­tzaile hori X. eta XI. mendeetan gerta­tu zen Biz­kaian –Durangaldean, Mundaka, Albondiga, Busturiako Axpe, Luno, Ugarte, Gernika, Iurreta eta Abadiñon; kostaldean berriz, Bermeo, Gazteluga­txe, Barrika eta Santur­tzin. Gipuz­koan monasterio-fundazioak dira Leirekoaren menpe dagoen Donostiakoa, eta Olazalgoa eta Astigarribiako San Andresena, San Joan de la Peñari emanikoak.

Bitartean go­tzain-egoi­tzak eta go­tzain hierar­kia osatuz doa, Erromaren oniri­tziz. XI. mendetik XIII.era monasterio aginpideak, go­tzain-aginpideari egingo dio leku eta go­tzai­nek hartu zuten nekazari taldearen zaindari­tza espirituala beren gain. Kristau Elizak Baskonian izan duen garapenaren eskema marraztu ondoren, Lacarra irakasleak ondorio hau atera­tzen du “kristau euskaldunak eta jentil euskaldunak elkar bizi­tza luze bat eraman behar izango zutela, zehaztu ezin bada ere, ia orain­tsu arte”.^[9]

Beste zenbait jarrera

Julio Caro Baroja, bere aldetik, datu historikoak eta elezaharrak –az­ken hauek testuinguru baten erakusle diren heinean– luze-laburrean aztertu ondoren, honako ondorio honetara iritsi zen: “Fun­tsean, IX. mendera arte Gipuz­koan, Biz­kaian eta Nafarroako ipar-muturrean kristauak bazirela uste izateko daturik ez dago. Litekeena da kristautasuna eratuki ematen X. mendean hasi izatea”.^[10]

An­tzeko zerbait uste dute Barbero eta Vigilek ere, hiriko bizimodu baten gabeziak, go­tzain egoi­tzarik ez eduki­tzeak eta historiako dokumentuetatik ateratako beste datu ba­tzuk argudiatuz, baskoiak beren jentil izaerari denbora luzez eu­tsiko ziotela, alegia; eta beren “ebanjeliza­tzea Fran­tzia aldetik hasiko zela, VII. mendetik hasita, San Amandoren jarduera zela eta”.^[11]

Horregatik, esan dugun bezala, Biz­kaian orain berriki egin diren miaketa ba­tzuen ondorioek diotenez, ez dira bazterrera utzi behar ez sartaldetik sartu zen kristautasuna, ezta hegoaldetik etorritako mozarabiarrena edo bisigodoen eraginez­koa ere.

Arte Karolingioaren eragina

Dokumentu garaikideen (VI.‑VIII. mendeak) gabezia erabatekoak eta lur gaineko Goiz Erdi Aroko euskal ar­kitektura, ia osoaren desager­tua dela-eta, existitu ez denaren pen­tsamenduak harrapa gai­tzake. Hala ere, ar­keologiak erakusten digu garai horretan harriz­ko eraikinak izan zirela, baita iparraldeko lurraldeetan kristautasuna oso berandu txertatu izan zelako ustea ere.

Elizak

Irungo Santa Elena ermitan buruturiko indusketak eraku­tsi dute, I.go mendeko jentilen hilerri baten hondakinen eta hurrengo mendeko erromatar eliza txiki baten gainean, mende ba­tzuk beranduago kristau eliza­txo bat eraiki zela.

Hormatal eta sabai baten hondarrak hesiaren barrualdeko zati bat bete­tzeko aprobe­txatuz, jatorriz­koak baino horma meheagoak eraiki ziren, harriz­ko xafla mehe­ko zorua erabat bota, eta aldare trinko edo blokez­ko bat (1,25 x 0.90 m-ko) eraiki zen hegoaldeko hormari itsa­tsirik. Akitanian an­tzeko kasu­ak ezagu­tzen dira, hau da, jentilen eliza­txoak aprobe­txa­tzea, Goiz Erdi Aroko kristau elizak egiteko.

Aztarnategian bertan txanpon ugari aur­ki­tzeak –Bordeleko kondea eta Gaskoniako Antso Gilermo dukerenak ba­tzuk– gu­txi gorabeherako data jar­tzen lagundu dute: X. mendearen az­kenaldia. Santa Elena eliza­txo hau, “Gipuz­koan kristautasunari dagozkion aztarna ar­keologikoengatik –ezagu­tzen direnen artetik–, zaharrenetarikoa bihur­tzen da”.^[12]

Bistakoa da, halaber, IX. mendeko eliza kristauak gaur egun karolingioen eta astu­riar‑leondarren eraginekoak izan daitezkeen lekuetan kokaturiko aztarna eta hondarretan aur­ki­tzen direla. Ar­keologiako datu gu­txi ditugu, musulmanek aldiz­ka eraso eginez sun­tsi­tzen zituzten lekuetan an­tzinako elizak nolakoak ziren sumatu ahal izateko.

Badira bi eliza, Leire eta Aralar­ko San Migelena, beste Hispaniako adin bereko prerromanikoekin alderatuz gero, beren neurriagatik nabarmen­tzen direnak, Gironako Rodako San Pedrorena izan ezik.

Leireko monasterioa

Arte erromanikoa

Ez dugu ezagu­tza zeha­tzik, ezta izateko asmorik ere, bere kokamen geografikoagatik, Leireko monasterioa izan behar zuen harenik, ezta arabiarren erasoaldietan errege eta go­tzainak gorde­tzen zireneko gotorleku harenik ere, edo 848. urtean Kordobako Eulogiok monasterioa bisitatu zuenekorik ere. Egia ez bazen ere, ida­tzi izan denaren arabera, Iruñeko^[13] go­tzainak Leiren aukeratuta atera­tzen zirela, badira monasterioan X. mendean zehar eskain­tza ugari jaso zireneko aztarnak, bederen.

Lehenengo eliza

Leiren, XIV. mendeko habearte handi gotikoaren az­pian buruturiko miaketek azaldu dute beste eliza prerromaniko bat izana zela bertan.

Habearte eta abside bakarrekoa, albo­etan atalak, ar­kupea oinetan eta solairua honen gainean zituena; litekeena da mul­tzo hau IX. mendekoa izatea, mozarabiarra beharbada.

Eliza horri burualdean eran­tsi zi­tzaiz­kion bi abside X. mendean. Hiru absideak zir­kuluerdi-formako zorudunak ziren barrualdean eta poligonalak kanpoaldean.

Bere egitura orokorrean erdigune motakoa izango zen, ziur asko, karolingioen eskualdeetan –Germigny‑des‑Près-en, adibidez– eraiki­tzen ari zirenen an­tzekoa, eta ziur asko zurez­ko estalkia izango zuen.

Dena sun­tsitua izango zen Iruñearen aurkako Almanzorren erasoaldietan (995‑999) edo Pirinioetako gotorlekuen aur­ka Abd‑al‑Mali­kene­­tan (1006).

Aralar­ko Santutegia

Musulmanen sarraldien aur­kako babesleku izan zela Aralar­ko San Migelen santutegia, Leirekoa baino kontu askoz ziurragoa da, bere “goitasun” geografi­koa kontutan izanik (1.200 m itsas mailatik gora) eta, inguruan dituen pagoak direla-eta, etsaien begiradatik gordean egonik; X. mendean, haziz joango zen zenbait elezaharren berotan, besteak beste, berriemaile, historialari eta nobelagileek bildu duten Teodosio Goñiren elezaharraren berotan. Hurrengo mendean zehar eskain­tzak jaso­tzen zituen, nafar errege eta per­tsonaia nobleen eskutik, eta bertako aldarea sagaratu ere egiten zen (1074).

Aralar mendiko San Migel “in excelsis”en lehenengo eliza, zeruko milizien prin­tzeari eskainia izan zena –kristautasuneko beste eliza asko bezala, samintasun eta uz­kurtasuneko aldi hartan, esaterako Leirekoa–, az­ken zaharberri­tze lanek agertu dutenaren arabera, habearte bakarrekoa zen, abside zir­kuluerdi-formakoa barrualdean eta poligonala kanpoaldean eta aurreko atarian.

Absidearen az­pialdeko zatian geratu diren aztarna apurren arabera, eliza txikiren bat izango zela pen­tsa­tzen da, harlandu txiki ia karratuz eraikia; kareharri gogor eta bel­tzaxka da, bata bestearen a­tzeti­k lerroetan eta harri meheko harriak agian, txandaka dituela, multzo karolingioko elizetan –esaterako, Tarrasakoan– erabilitako adrei­luen ordez.

Lehenengo eliza hau X. mendean bertan sun­tsituko zuten, Abd‑al‑Rahmanen sarraldietan eta 924. urte aldera edo beranduago agian. Absidea eta ganga laster eraikiak izango dira, hiru bao ireki zitzaizkion ferra‑ar­kudunak. Baina, berriro ere sute batean sun­tsitua izan zela eta XI. mendeko berrikun­tza erromaniko handiari heldu zi­tzaion, eta orduan eran­tsiko zi­tzaiz­kion beste bi absideak eta habearte txikiagoak.

Monasterioak

San Eulogiok 848. urtean bisitatu zituen monasterio haietatik, biren zati txiki ba­tzuk besterik ez dira zutik: Usuneko San Pedronean eta San Zakariasenean.

Usuneko San Pedro

Arbaiungo Arroilan garran­tzi handiko monasterioa izan zen, eta gerora Iruñeko ar­tzapez­pikutegi baten burua izango zen, Opilano go­tzainak sagaratu zuelarik 829.go urriaren 28 an. An­tzinako krismoi eder bat gorde zuen XI. mende az­kenaldiko zaharberri­tzean, eta bere paramentuko harlandu gastatuetan geratu da oraindik mozarabiarren oroigarriren bat.

Siresako San Pedro

Gaur egun Huesca Siresako San Pedro den San Zakariasen zorua XI. mendean berregin zen, oraindik ere ataria eta solairua zutik dituelarik. Zillan eta Urdaspalekotik ez da ezer ere gelditu. Igal‑etik berriz eliza berant erromaniko bat gera­tzen da, puntadun kanoia ar­ku zerrenda zabalen gainetan.

Gazteluak

Mendeetako borrokek eraso eginiko euskal lur honetan, elizak eta gazteluak beti izan dira eraikun­tzako artearen adierazgarri iraunkorrak eta etengabeko harrapaketa eta lapurretarako xede, gorrotoa nagusi zen garai haietan.

Manuel Lekuonaren iri­tziz, badu euskarak, prerromaniko aldian, Kantauri itsasaldean eta Baskoniaren barru sakon aldean defen­tsarako gotorlekuz^[14] josita zegoela erakusten duen toponimia militar bat, baina erakusten ez gara geldituko. Ez ditugu aipa­tuko, halaber, Nafarroa eta Arabako gain eta muinoetako gaztelu ugariak, egun galduak diren eta IX. eta X. mendeetako kristau abangoardia zirelarik, sarrazenoen gudaroste militarren aldetik eraso txiki­tzaileak nozitu zituztenak.

Aipatu besterik ez, paradigma historiko modura, Xabierko gazteluko “torraza”, prisma angeluzuzenez­koa, oinarri erraldoien gainean dena eta, Errekondoren ustez, egun “Nafarroako dorre militarrik zaharrenetarikoa”.

Musulmanen eta mozarabiarren aztarnak

Kordobako kaliferriaren menpeko eskualdeen gertutasunak eta Banu-Kasitarren jabegoekin harreman adiskide­tsuak zirela eta, IX. mendean bederen, eragina izan zuen musulmanen eta mozarabiarren arteak eskemak eta ereduak har­tzerakoan, bai ar­kitekturan nahiz bere edergarrietan. Mozarabiarren^[15] arte aztarnak Nafarroako erresuma zaharrean zehar sakabanaturik diren gaztelu eta elizetako leihoetan gelditu zaiz­kigu.

Tuteran Musulmanen eraikinak

Beharbada, nabariena, guztiz musulmana den horretan, Tuteran bilatu behar­ko li­tzateke, harresia eta gotorlekua zituela-eta, laster iri­tsiko zen penin­tsulako mahomatar hiri garran­tzi­tsuena izatera.

Bertako eraikinik bikainena Mez­kita Nagusia izan zen, Muza II.ak (841‑862) eraikia, nonbait. Haren aztarnak azaldu ziren katedraleko lanak egiterakoan. Aztarna horietatik ikusteko atseginenak zenbait kapitel eta men­tsula dira, egun Nafarroako Museoan direnak.

Kapiteletan hainbat mota gorde dira:

• Ba­tzuk, lerden, korintioen ereduari gertutik jarrai­tzen zaiz­kionak, akanto-hosto digitatu lirainekin.
• Besteak, zahar­kitu itxura dutenak, kubo alderako egituradunak, marmol‑kararriz­koak, alakaz landutako palmeta-itxurako apaingarriak.
• Hirugarren motakoa, aldiz, izugarri liraina da, 0.40 m-ko altuera, hirukoizten duela eta zabalera, bisigotiko itxurakoa da eta arabiarren ikurrez eginiko epigrafia du.

Az­kenik, bada neurriz txikiagoa den pieza bat, ar­ku bikia zuen leiho bati zegokiona, nonbait; zahar­kitu itxura du kiz­kur alakatuak eta saskiari eran­tsitako koilarinoa duena. Ferra‑ar­ku­txoak pieza bakarrean dituen leiho bat gera­tzen da.^[16]

Tuterako meskita berekoak dira dotore apaindutako harzuriz­ko ukondoak, atariko aterpearen hegaletan zirenak. Egituraz­ko itxuraren arabera sailkatuz Iñiguez Almechek hirutan zatitu nahi izan zituen.

• Sail bat, 0.35 m zabalean eta 0,38 m alturarekin, koskaren kurba uki­tzen duten biribilena da, aurre aldetik biribilen lokerako zain bat dute erdian eta hauek saihe­tsean tulipan-hostoz apainduak daude.
• Beste sail batek, ukondoaren kanpoaldeko zatia osa­tzen duen koskaren kurba inguraturiko taxutik sorturiko zuztarrez lo­tzen ditu biribilak edo erroiloak.
• Hirugarren sailak, lerro zuzenetan bil­tzen ditu biribilak modu bi­txi askoren araberako zuztarrez osaturikoak. Abd‑al‑Ra­manen garaiko islameko arte­tzat jo daitez­ke; baina beranduagoko aldiak gogorarazten dituzten zan­tzuak ere azal­tzen dira.

Musulmana da baita garbiketako ur-aska zati eder bat ere, katedralaren ipar aldeko abside baten zoruaren az­pian aur­kiturikoa. Berauen aurrealdeak hirugingilez­ko ar­kuez apainduak dira, eraztun eta soka-iz­piz­ko ingurune bikoitz batean mugatuak, andaluziar ereduen aztarna garbiak.

Musulmanen bi ku­txatila

Ez dugu bukatu­tzat emango sail musulman hau, bi artelan bi­txi lehenik aipatu gabe: Fitero eta Iruñeko marfilez­ko ku­txatilak. Gerrako harrapakinak izango ziren eta beharbada zenbait jaberen eskuetatik igarotakoak.

Fiteroko Ku­txatila prisma egiturakoa da: 89 x 128 mm luze-zabalean eta 83 altueran. Medina Azaharako Halaf marfil eskulangileak eginiko sinadura darama, gure aroko 966. urtean, emakume bati eskain­tza eginaz, agian Alhakam II.aren arrebari ala emazteari. Horrela bada, kaliferrietako lantegietako lehen aldikoa da. Ataurike fineko apainketa du, landare­tza hu­tsez­ko gaiei buruz­koa, hondoa bera ere laua du, baina erliebe lauez nabarmen­dua.

Leireko Ku­txatila

Leireko kutxa

Oraindik ere oparoagoa da, edozein alderditatik, Iruñeko Museoan dagoen Leireko ku­txa­txoa, Nunilo eta Alodia martirien erlikia-ku­txa bihurturik dago.

Baditu 33 cm luzeran, eta 22 cm zabalean eta altueran. Medina Azaharatik datorrena da berau ere, gure aroko 1005. urtean Faray eta hainbat ikaslek izenpeturik dago, eskain­tza luze bat dauka Alah‑en eta buruzagi baten oho­retan, beharbada Almanzorren seme Abd‑del-Ma­­lik‑en ohoretan, marfil gaineko erliebe finak ditu bere alde guztietan eta baita estalkian ere. Bi aurre luzea hiru domina gingildu handitan zati­tzen da, eta saihe­tsetakoak bitan.

Fiteroko ku­txatilarekin kontrajarriz, Leirekoari ataurikea gu­txitu eta animalia mul­tzoak –ehiza-eszenak– eta giza irudiak –kalifa, musika tresnak jo­tzen ari diren emakumeak, zerbi­tzariak eta abar– gehi­tu zaizkiolako nabarmen­tzen da, eta litekeena da ekialdeko ereduetan inspiratua izatea; baina, dena dela, konposaketa zen­tzu handikoa da eta irudietan plastikotasun orekatua duena; hau dela eta Kordobako marfilgin­tzako piezarik ederrenetarikoa da.

Mozarabiarren arrastoak dituzten kristau-elizak

Musulmanek eraikinetako artelanetatik kristau-elizetara igaro­tzen bagara, errekonkista lanagatik Iruñeko erresumaren alderdietara pixkanaka hedatuz joan zirenetan ez dugu sumatuko gur­tzaren aztarnetan gabeziarik. Muga aldeko lurrak zirenez, mozarabiarren aztarnak eta baita bisigodoen oroigarri zenbait ere suma daiteke lehen begirada batean.

Araba

Aistrako San Julian (Zalduondo)

Arabako iparraldean orain gu­txi aur­kitu eta zaharberritu zen (garai bateko Aistra udalerrian) Zalduendoko San Julian ermita. Eliza hau, uste izaten denez, behin­tzat, Julian eta Basilisa Santuei eskainia da, martiri egiptiarrak biak, eta beren aldeko jaiera VII. mendetik hedatu zen Penin­tsulan.

Neurriz txikia da, eta zorua angeluzuzena du, harri­tzar handiz eta hu­tsean muntatuz, erromatarren tradizioko tresneriaz eraikia dago. Eraikina teilatupetik doan zehar­kako alaka-erlaitz batean buka­tzen da, sortaldeko eta sartaldeko hormen goialdean frontoi baten oinarriak osatuz. Hegala du hainbat eratako harburuen gainean ezarria: bata leuna da, bestea animalia buruz apaindua eta beste zenbait giza buru zakarrekoak.

Ekialdera, leiho tailatu txiki bat ageri da okre kolorekoa, harri monolitiko baten gainean, besteak baino nabarmenagoa da eta itsu‑leiho estu bat du zuloa, marra bikoitz paralelo batez apaindua, alde banatan bana, eta burualde modura ferra begi itxura duen zabalune batez koroa­tzen da, harri­tzekoa bada ere, Ourenseko Ambiako Santa Eufemiaren an­tzekoa da.

Eliza txiki honi bisigodoen garaiko^[17] data jarri dionik ez da falta izan: baina, bere an­tzinakotasun itxura hori, ar­kitektura tradizioetako bizirik iraute baten moduan hartu izan ohi da.

Errioxa

Donemiliaga kukula

Errioxan, X. mendearen lehen hamar­kadetan, zalan­tzarik gabe, nafar monar­kia bere sartalde aldetik heda­tzen hasi zenean, “mugako” artea esaten zaion hori bistaratzen zuen monasterioak sortu ziren. Donemiliaga Kukula izan zen agerpen horren biho­tza.

Errioxako monasterio ospe­tsu hau erruz aztertua izan da hainbat ikuspuntutatik: historiatik (Lacarra, Pérez de Urbel, García Cortázar, Ubieto Arteta, eta abar.), ar­keologiatik (Alberto del Castillo, Marcos Pous, L. Alberto Monreal, eta abar.) eta literaturatik eta agirietatik (Díaz y Díaz, Linaje, Vázquez de Praga, Minguella, S. Silva y Berastegi, eta abar.). Gure ikuspegi historiko eta artistikotik kontuan eduki behar ditugu idazle ezagunen ikerlanek emaniko emai­tzak, besteak beste, Manuel Gómez Moreno, Iñiguez Almech eta Jacques Fontaine.

Aurretik ohartarazten dugu inork ez duela eztabaida­tzen leku honen identifikazioa, Zaragozako San Brauliok “Vita Emiliani”k dioenaren arabera, bere erretirorako eremita santuak aukeratu zuenarekin; uste denez, hor bildu zuen ikasle mul­tzo bat eta 574. urtean hil zen.^[18] Leku bazterra izanagatik, geografiaz leku garaia eta babesten duen zuhaiztiengatik, zalan­tzarik gabe hasierako monasterio bisigotikoak ezin izan zien aurre egin musulmanen gudarosteen eraso sun­tsi­tzaileei eta egun ikus daite­keena espirituz­ko bizimodu latz eta sendo baten lekukoak dira, lurpeko hu­tsarte ba­tzuk utzita.

Hala ere, asko dira datuak, monasterioko elkarte baten mendeetan zeharreko aparteko bizimoduaren biziraupenez­ko lekuko direnak, beren idazmahaiko emaitzetatik hasita, eta denen artean ezagunenak “glosas emilianenses” izenekoak, Gaztelako erro­man­tzeen eta euskararen lehen zizakadurak eraku­tsiz, eta beranduago Gonzalo de Berceok XIII. mendean sor­tzailearen mirariak kantatu zituen erromantze garbian eginiko po­eman.

Naiara hartu ondoren eta Nafarroak Errioxa Garaia berreskuratuta, bider­katu egin ziren X. mendearen bigarren zatian Susoko Donemiliaga “basilikari” buruz­ko agiriak, ibar berean X. mendeko Yuso monasteriotik bereizi behar direnak. Baina, ez da erraza gerta­tzen behin eta berriz harrapatua izandako eraikin hain desiratu baten seinale bakoi­tzaren data zehaztea; lehenik mairuek, ondoren nafarrek eta gaztelauek eduki zuten: Fernán Gonzalezek 947tik 960ra arte. Litekeena da abade-e­txeko onibarren jabegoa baieztatzeko agiria, 984an Nafarroako errege-erreginak, Antsok eta Urrakak, eta Sisebuto abadeak sinaturikoa, oraindik zutik diren eraikinei buruz­koak izatea.

Hango idazmahaitik ateratako eskuida­tzi ba­tzuen ezaugarri eta zan­tzuak nahiz lantegian landutako marfilarenak mozarabiarrak direla ukaezina da. Behin eta berriz­ko indusketa lanek agerian utzi dituzte ehun hilarrik baino gehiagok IX. mendetik hasi eta XI. mendera arteko data dute.

Badirudi lehenengo monasterioa –izen hori ematea merezi badu eta ez bakartegiarena– hain juxtu, an­tzinako martyria modura izan zen eratua, San Emilianoren hilobiaren inguruan. Almanzor 1001. urtean etorri zen su ematera. Nahikoa izan zen huraxe, XI. mendean zehar Iruñeko erregeek, batez ere Antso Nagusiak, agirietan monasterioaren “zaharberri­tzaile” moduan azal­tzen denak, Donemiliaga zaharberritu, zabalagotu eta aberasteko.

Eraikin konplexua

Ez da erraxa Donemiliagakoa bezain eraikin konplexu bat deskriba­tzea. Sartzerakoan, harrituta uzten gaitu sarrerako atearen atzealdeak, oso ukitua dagoen arren, bere despiezeagatik bisigodoen muina dela dirudienak; nahiz eta ferra‑ar­kuak, erradioaren hirutik bat gaindituz dagoenak, kordobarren joera ekar­tzen duen gogora. Bi­txikeria bat: janba bakoi­tzean hiru zutaberen gainean da­tza atea. Ate horren aurrean bi lekune karratu daude.

Elizak zabalera desberdineko bi habearte ditu (4,20 m eta 3,30 m), material desberdinez–hareharriz eta kareharriz– eginak, egituraz gu­txi garaturiko bi zutabez bereiziriko bi ferra-ar­ku, erradioz­ko gangak, arkugainera irregularrak, abia­tze salmeretan zabalagoa da eta hedadura handiagoa duena erdikoa; honek guztiak bisigodoen tradizioa iradoki­tzen du. Ar­kuteriak gainaldean zir­kuluerdi-formako sei ar­ku­txoren hu­tsartea duen solairu bati eusten dio. Guru­tzadura garai bat badu, mu­sulmanen gangez estalia eta burualde bikoi­tza, oso hondatua gelditu zen XI. mendean han Santa Aurearen hilobia kokatu zenean.

Atzean bada kobazulo sail bat, bisigodoen bakartegiei eskainitako aurreko atalean gogoratu genuena. San Millanen hilobi hu­tsa –etzanda dagoen estatua erromaniko bat du– erakusten duenak hilobozulo hirukoitz bat dauka, hauetako bat Antso Nagusiaren garaietan berritua. Bere erdi-puntuko ar­kuak apaindu gabeko mainel la­tzez bereizita daude.

Jacques Fontainek “lurreko tapiz apainduaren” edertasuna, errekarri gris eta adreilu gorriz eginikoa, az­pimarra­tzen du, errosetak eta esbastikak marraztuz, XI. mendekoa izan daitekeen lan zoragarria.^[19]

Gorabehera historikoak

Iñiguez Almechek, bere aldetik, ohartarazten digu hainbeste sun­tsiketa, berreraikuntza eta nozituriko erreketak sala­tzen dituzten kiskaltze ugariek halako konplexutasuna ematen diotela mul­tzo honi, non beren aldiak pa­txadaz begira­tuz baino ez diren uler­tzen.

“Kobazuloak, beren aldare bisigotikoekin San Millanen garaikoak dira; kobazulo aurreko aterpea eta bi saihe­tsetara doazen erremateak, sartaldekoa galdua dena eta sortaldekoa berritua, Antso Gar­tzez I.aren sagara­tze aldikoak dira; Almanzorrek erretako eliza osoa, Antso Gar­tzes II.aren ardura aldikoa; eta az­kenik Antso Nagusiaren eskuan jarri behar dugu hainbeste hondamendiren konponketa eta habearteen luzamendua”.^[20]

Errioxako beste eliza ba­tzuk

Errioxan bertan ere geratu dira hargin mozarabiarren zenbait adierazgarri,

• Adibidez, Kamerosko Torrecillako San Andres ermita apalean ferra egiturako oinplanoan, an­tzinako galloi kupula­txo galdua duenean,
• Peñalbako Santa Maria eliza­txoan, Arnedillotik hur dagoenean, non an­tzinako ferra‑ar­kuak sumatu eta musulman alfiz jatorrak ikus daitez­keen;
• eta Donemiliagatik 20 km‑ra Santa Columan, martyrium baten aztarnak ikus daitez­ke –gaur egun “babestua” dago– Erdi Aroko eliza handi baten eskuinaldeko habeartearen horma az­pian; eta hor bertan, ataurikez apainduriko barne ate zatiak, mozarabiarren ezaugarriak zalan­tzarik gabe.^[21]

Aragoi

Peñako San Joan

Donemiliagakoarekin aldera­tzekoa da. Antso Nagusiaren jabegoen beste muturrean, Peñako San Joanen monasterioa geografikoki non kokatua dagoen kontuan har­tzen bada, 1220 m-ko garaieran alegia, Aragoi aldeko bakartegi honek arte musulman eta mozarabiarretik eskaini dezakeena urriagoa izango da.

Hurrenez hurren eraikitako zati askotako monasterio honen bere lehenengo zatia bi mailatan osatu zen.

Goieneko maila

Hasierako gunea –egun, kripta moduan dena– bi kapera biki ziren, aurrez aurre aldare zuloak eta zir­kuluerdi-formako kanoi sabaia zituztela. Bi ateak eta zuloetako aldareak ere erdi-puntukoak dira. Bi absideak erdiko horman irekitako zulo batek elkar­tzen ditu, ferra‑ar­ku batek estalia dago eta bi aldareen­tzat bazter mahai modura balio du.

Kaperen aurrean, hein handi batean hai­tzean zulaturikoak eta pixka bat zaharberri­- tuak diren hauek habearte txiki bana dute (3,15 eta 3, 30 m ) zabalera desberdinez eta luzera txikikoak ( 4,50 m eta 7, 05 m ), XVI. mendeko tramu ba­tzuetan gerora luzatuak. Aldare zuloetako zir­kuluerdi-formako ar­kuek eta hormako ferra-egitura gu­txi nabarmendutakoek, uztaiak dituen zutabe motz baten kontra daudela bi an­tzinako habearte txikiak zati­tzen dituenak, bisigodoen tradizioaren berri ematen dute.

Aurrealdeko bi kaperek pintura erromanikoak dituzte. Lehenbiziko eliza­txo honen data, M. Gómez Morenoren ustez, IX. mendearen bigarren zatikoa li­tzateke.

Beheko maila

Luzatu egin zen an­tzinako zati hau, pixka bat beheragoko mailara, habearte bakarrekoa da eta badu “kon­tzilioaren» aretoa izeneko bat, orain lehenbiziko kaperara sar­tzeko balio duena. Bere sabaiak, IX. mende hasierakoak, XV. mendeko sutearen ondoren berreraiki ziren.

Lur az­pian gelditu zen mul­tzo hau dena, gaineko eliza Antso Nagusiaren garaian (1020‑1030) eraiki zenean.

Aragoiko lehen erromaniko-lonbardiar artea

Militar defen­tsarako behar zurrupa­tzaileak ez ziren nahiko eragoz­pen izan elizak eraiki­tzen jarraitu ahal izateko. Egituren konplexutasunak ordukoen miresmena sortuko zuen beren garaian, eta, gurean berriz, hainbat idazle behartu zuen Aragoiko lehen erromaniko-lonbardiar artearen jaio­tzaz hitz egitera.

Obarrako Monasterioa

Eliza horien artean sartu behar­ko li­tzateke Galindoabadeak –Abd‑el‑Malik‑ek sun­tsitu ondoren– berreraiki zuena. Obarra monasterioa, hiru habeartetako oinplano basilikala duen eliza, erdikoa saihe­tsetakoak baino zabalago eta garaiagoa, abside hirukoi­tza eta pres­biterio aldea zerbait garaiago eta sei tarte gehiago dituena.

Serosko San Kaprasio

Beste adibide garbi bat, Santa Cruz de la Serós‑en, San Kaprasio eliza da, XI. mendearen lehen hereneko erlijio ar­kitektura duena, habearte bakarrekoa eta zir­kuluerdi-formako absidea labe-gangaz estalia eta presbiterioa kanoi sabaiduna eta habeartean bi tarte, hiru muturretako zutabe gainean sabai er­zdunak dituztenak eta inolako begikotasunik ez apaingarriei.

Kanpoak besterik ez, zerrenda bonbarden gaineko ar­ku­txoak “lehen arte erromaniko” izenekoaren jatorrikoak, Obarrakoaren antzera, arrasto hauek dira, eliza hau ere hurrengo atalean sar­tzera bul­tza gai­tzaketenak; baina hemen gogora­tzea nahiago izan dugu gure historiaren kronologia eskemari leialak izateagatik; izan ere, eraikin hauek XI. mendearen lehen hamar­kadatan data­tzekoak dira.

Larredeko San Pedro

Egungo Aragoi aldeko lurraldeetako eliza ba­tzuk, zan­tzu mozarabiar eta prerromanikoak nabarmenago egi­ten zaizkienak, Serrablo edo Gallegoaren sakanean eraikitakoak dira, Biescastik hasi eta Ordues eta Rasaleraino heda­tzen den eremuan. Hoberenak eta hobekien gordeak aipatuko ditugu. Habearte bakarreko elizak dira, zir­kuluerdi-formako absidea eta egurrez­ko estalkia dutenak.

Gainerakoen artetik salbuespena dirudi 1933an Fran­tzisko Iñiguezek zaharberritu zuen Larredeko San Pedrorenak, elkarturiko zutabeetan zutika­ko zerrenda gainetan kanoi-erdiko gangaz estalia dagoena.

Absideko ar­ku itsuak, alboetako gelatan jarrai­tzen dute, ferra egituraz­ko ate eta ar­kuak badira, bazterreko arkugainera, eta ondorioz kakoan gil­tzarriak gizenagoak dira, alboetako abiapuntutan baino, Kordobako tradizioaren arabera. Euskarri er­tza eta abia­puntuzkoa –koska eta horma‑bularra– pieza bakarrekoak dira erradioen ataltzeekin, bisigodoen erara; baditu oso itxian ferra‑ar­ku­txoez buka­tzen diren leihoak. Sarrerako ar­kua, hegoaldeko alboko ate gainekoa, lurreraino luza­tzen den alfiz bikoitz baten az­pian ireki­tzen da.

Zan­tzu hauek guztiek mozarabiar artera garama­tzate, Camón Aznarrek nahi bezala, asturiar prerromanikora baino gehiago.

Aragoi aldeko beste zenbait eliza

Larredekoa imitatuz, Busango San Joan habearteari bira eman nahi izan zi­tzaion ar­ku zerrenden gaineko kanoi-erdi eta zutabe elkartuez, baina lantegi hau sabaiaren abiapuntuan moztua gelditu zen. Iñiguezen iri­tzian goitik behera etorri zen.

An­tzeko ezaugarriak dituzten gaiak aur­ki di­tzakegu:

• Gavineko San Bartolome elizan, bere dorre lirainarekin,
• Susingo elizan, hu­tsarteko ar­ku­txoen berezitasunarekin, beste erdi-puntuko ar­ku ba­tzuen az­pian babestuak gera­tzen direlarik,
• eta Satué, Oliván, Isún eta abarretan.

Lehen ohartarazi dugun bezala, Serrabloko eliza hauek “lehen arte erromanikoetan” sailkatu nahi dituzten egile jakitunak izan badira, mozarabiarren jarrikoak eta “bertako” zenbait ezaugarri direla eta, oso agerikoak direlako egileak berauenak aitor­tzen direnez, ez digute eragozten prerromaniko lanen taldean kataloga­tzen.

Dorreak

Musulmanen mundutik gertu izateak eraginik izango zuen dorre ba­tzuk eraiki­tzeko garaian, dorre hauek ez baitziren kanpandorreak izan eta horregatik litekeena da musulmanen mairu‑dorreen an­tza izatea.

Kronologia

Bestalde, historialariaren arreta zirikatua izaten da eraikun­tza hauek kronologia goiztiarragatik, izan ere, fidagarriak diren agirietatik guztien­tzat ere, data baieztagarri bat atera­tzen da: X. mendearen az­ken aldekoa edo XI. hasierakoa.^[22]

Aragoiko ar­kitektura militarra

Az­kenik, bada, euskal arte prerromanikoaren atal honen aipamenean nahi izan dugun bezala, Antso Nagusiak eraginiko lanak sar­tzen baditugu, heren­tziaz­ko eskubideak argudiatuz 1017an berak okupatu zituen Sobrante eta Ribagorza konderriak barne direlarik, gogoratu behar­ko genuke garai hartako ar­kitektura militarra, gaingiroki bederen.

Ikuspuntu horretatik nabarmen­tzen dira defen­tsa dorreak, Fantovan eraikitakoa –oinplano biribilekoa– eta Abizandan eraikitakoa –oinplano angeluzenekoa.

Loarreko Gaztelua

Mul­tzo horren an­tzinako muina eta eraikin mul­tzo zoragarria duen Loarreko gaztelua da nabarmen­tzen da, batez ere. Hasierako muin ho­ri, zenbait idazlek lehen erromaniko lonbardiartzat ezagu­tzen eta deskriba­tzen dutenak, badu oraindik hesituriko ingurune batean, hainbat dorre eta habearte angeluzuzenekoa, kanoi-ganga eta oskol estalkia duen absideko kapera bat; guztia gainera xumetasun harrigarrienean.

Asturiar-leondar artearen eragina

Bistakoa den bezala, bai estiloz eta bai arte formulazioz, besteetatik guztiz bereizitako geografia esparruak marrazten uzten ez duen eraginen interpretazio bat onartuz, ongi etorriko da zenbait lan gogora ekar­tzea, Espainia iparraldeko kristau erresumetako eragina nabarmena igartzen zaienak, alegia.

Nafarroako Museoan daude jasorik X. mendea baino berriagoak ez diren an­tzinako eraikun­tzetatik askaturiko zenbait pieza, hala nola:

• ezaugarri bisigotikoak dituen kapitel bat;
• Unxeko San Martin inguruetan aur­kituriko beste bat, sokaduraz eta kontrajarritako triangelu sailengatik asturiar aldekoekin zerikusia duena;
• bataiarri bat, landare-irudi geometriak kopan grabaturik eta sokadurak eta zutabeak oinarrian dituena; bere egitura la­tzagatik, bisigodoen eredua hartu zuen herriko norbaiten eskua agertzen da.

Garaiak

Zuzen zuzeneko hispaniar eraginen ikuspuntu honetatik, Orba ibarrera eginiko bisita suspergarriagoa gerta­tzen da Ira­txetako hazitegia edo garaia begizta­tzen bada; haren aurrean arte asturiarraren oroimena baztertu ezinez­koa izanik ere. Hispaniako Iparraldean garaien ohitura, IX. eta X. mendeetako dokumentu ugariz jan­tzirik dago. Gero, mende luzeetan zehar iraun zuen ohitura da hau, eta beronen aleak arte historialariari baino gehiago axola zaiz­kio etnologoari.^[23]

Ira­txetako eraikina neurriz txikia da: angeluzuzeneko oinplanoa eta bi solairu ditu. Behe­ko solairua, saihets luzekoa delako erdi-puntuko hiru ar­kuren gainean etzaten da eta bere alde mo­tzak biren gainean, alde banatan erdiko harroin bat utziaz. Goiko solairuak lehen, hazitegietan berez­koak diren ate eta zubia egurrez­koak ziren, karraskariak igo ez zitezen; baditu kanpoaldera moz­keta erregularrez­ko hiru gezi‑leihoren zuloak; bi, alde mo­tzetako hormapikotan eta hirugarrena atearen ez­kerraldean. Zorua berriz, Iñiguezen ustez, egur gainean harlosaz egina izan ohi zen.

Ira­txetan harriaren lanketa ona da gehienentzat harri­garriena; honek lagundu dio mende luzeetan ongi irauten. Er­tzak handi samarrak ditu; gainerako estekadurak harlanduetarako joera du, dezente dira harri angeludunak, handiagoaren itxura emateko er­tzetara finkatuak. Erdi-puntuko ar­kuak abia­tzen direneko oinarriak, oz­kadurarik gabeko oinarri baten gainean koka­tzen dira, eta kanpoalderako ilara mehe batez buka­tzen dira: “dena Asturiasko Valdedios herriko hormapikoen an­tzekoa guztiz –X. mendeko az­ken aldekoa– eta asturiar arteak eraginiko mozarabiarren elizen an­tzeko... Ar­kuek ez dute gil­tzarririk eta estekadura guztia, kareharriz finkatua bada ere, hezurrez­ko juntura finez prestatua dago”.^[24]

Garaia horrek duen zahar itxurak ez du eragozten oso geroagoko dataz pen­tsa­tzea, “asturiar” delakoren biziraupenez­ko beste bat denik. Eparozko Garaia. An­tzinako garaiez hitz egitean, ezin utziko dugu oroimenera ekarri gabe, halaber, harriz egina den Eparozkoa. Zurezko ateburuaren gainean eraikia dagoena eta asturiarren zenbait ezaugarri izan arren, ziur asko Ira­txetakoa baino berriagoa.

Villatuertako San Migelen aztarnak

Historialariaren­tzat garran­tzi berezikoak dira Lizarrako lurretan den Villatuertako San Migelen monasterioko aztarnak, gaur egun oinplano irregularreko ermita txiki bat besterik ez da gera­tzen, X. mendeko jatorriz­ko hormak galduak baititu.

Barruan itsa­tsitako idulkiak gera­tzen dira, horman sarturiko uztaiez eu­tsitako harri zilindriko luzeak dira, hau da, kanoi‑ganga erorien fajoiak zutitzen zituztenak. Honi, bere deformazioetan, hondora joaniko jatorriz­ko sabaiaren bul­tzada eta prerromaniko garaietan mailuz soilik landutako hormetako harlanduak nabari zaiz­kio.^[25]

Data hau, hain zuzen, oroitarri baten ida­tziak baiezta­tzen du, Antso erregearen eta Blasco go­tzainaren izenak gogoraraziz, zenbait aldiekin bat datozen eta horren ondorioz data desberdinak izan deza­keenak dira. XI. mende aldera zuzen­tzen gintuzten T. Biurrun eta J. Gudiolen iri­tzien aur­ka, Iruñeko P. Germanen iker­keta baten ondorioek irabazten dutela dirudi eta Antso Gar­tzes II.aren errege­tza aldira bidal­tzen gaitu, X. mendeko az­ken herenera (971‑978).^[26]

Nafarroako Museoan gelditu dira Villatuerta monasterioko zenbait harri, prerromaniko jatorri garbiko erliebe figuratibo landuak dituztela-eta. Bidez­koa dela dio Jacques Fontainek, X. mende honen az­kenaldira, “plastika asturiarraren oso pareko eskultura trinko eta la­tzeko motaren bat azal­tzea... beren grafismoagatik hain dotoreak diren Kataluniako prerromaniko edo protorromanikoaren lehen ahalegin haiekin baino indar handiagoz”.^[27] Az­pimarra di­tzagun erlieberik interesgarrienak:

• Hauetako batean mutur zorro­tzeko mitra daraman go­tzain bat igar daiteke; zaldi gainean doa, eskuineko eskuan ar­tzain makila daramala eta ez­kerrez zaldiari eusten diola sermoia egiteko jarreran.
• Beste batean berriz, aldare txiki baten aurrean mezaren ospakizuna interpretatu daiteke, meza-emaileak ez­kerreko besotik zin­tzilika manipulo bat daramala, eta beste aldean bi irudi, hauetako batek an­tza denez, prozesioetako guru­tze bat daramala; dena soil eta zakar­ki landua da eta mendeetako ekai­tzek urraturiko hareharria.
• Hirugarren eszen bat, bi harriren erliebeak erabiliz osatzen da, ondorioa guru­tzil­tzaturiko Kristo bat da hegalak dituen San Migelen irudi baten gainean.

Bizkaiko eta Gipuzkoako Prerromanikoa

Lurrari loturiko bizimoduaz eta Euskal Herriko kultur atzerapenaz lehenago esan genuena aurrean daukagula, ez da bada uste izatekoa, kostaldeko bi probin­tzia hauetan arte prerromaniko gogoangarriren bat aur­kitu dezakegunik. Aspaldiko garai hartako eskulangile euskaldunaren gaitasuna indar­tsu azal zitekeen zurez­ko eraikinei buruz ez dakigu ezer, izan ere, eskualde horretan jarduera mota hau oso bizia izango baitzen bertako zuhaiztiak ikusita.

Euskal Herriko historialari guztiek onar­tzen duten gertakaria da gure aroko lehen milurtekoan bertako biztanleriaren “nekazari bilakaera”. Eta milagarren urtea izan da giro-berri­tze honen mugarria. Henri Focillon, fran­tses historialariak data honi eskainitako Milagarren urtea izeneko liburu batean, ez du zalan­tzaren izpirik aurreko aldia “zuraren zibilizazioa” gisa izenda­tzerakoan. Data goren horren ondoren badirudi Europa osoan sartaldeko gizona hirira itzul­tzear eta harriz­ko eraikinetara abia­tzear dagoela.

Biz­kaia

Hortaz, Biz­kaiko oroitarrien eraikinei dagokionez, Arrigorriagan Abrisketako San Pedrorenakken­tzen bazaiz­kio, eraikin oso xumeen hondarrak besterik ez dira gorde, eta ez X. eta XI. mendeak baino lehenagokoak. Izan ere, harri osoko leihoak dira, oso lanketa la­tzekoak, oso teknika zakarrez eginak daude eta estetikoki berriz ez dute ia ezeren garran­tzirik, eraikun­tzako eraikinetan sartuta edo ondorengo berreraikun­tzetan daude gaur egun.

Abrisketako San Pedro

Hala ere, gure ustez Abrisketako San Pedro eliza­txoak arreta berezia merezi du. Zaharberritu eta gur­tzara itzul­tzeko prestaturiko ermitak absideko leiho bi­txi bat dauka: jakar takatekoz mar­katuriko zoruen arteko irtengune baten az­pian, argi-begia ar­kibolta moduan koska ba­tzuez ingura­tzen da, eta alde banatan bi guru­tze ebaki ager­tzen zaizkio, motz samarrak eta itxura guztien arabera bisigotikoak. Bada horman sarturiko beste harlandu bat ere, sigi‑sagako zerrenda batean uztaiturik guru­tze bat eta handik zin­tzilika alfa eta omega ikurrak. Sarrerako janban gure­tze bisigotiko bat azal­tzen da biribil batean sartuta.

Eraikinaren hegoaldeko apaingarrietan, ate itsu baten esturan erliebe figuratiboak dituen bi ukondo ikusten dira; bietatik hobekien irakur daitekeenak koito sexual itxuraz­ko jarreran dagoen bikote bat erakusten du. Eraikin erromaniko hauen hormetan sarturiko harlandu hauen lehen begiradan gogora etor­tzen dena da, gai bisigotiko hauek mimetismoz landuak izan zirela bertan, XII. mende bete betean.^[28] Hala ere, duela gutxi zaharberritu zen ermitaren eraikun­tzan berrerabilitako an­tzinako hainbat hilarri puska azal­tzeak, guztiz bisigotikoa zen eliza baten osagaiaz baliatuta eginikoa izatea litekeena dela pentsatzen da berriro. Nolanahi ere, ukaezina da prerromanikoa dela.^[29]

Aztarna prerromanikoen ezaugarriak

Biz­kaiko Goiz Erdi Aroko ar­kitekturaren beste aztarnei dagokienez, Arrigorriagako eliza­txoak dituenak baino zatituagoak direlarik, denak harri landuz eginiko leihoak besterik ez dira, gaur egun desagertuak dauden eraikinetako erlikiak. Biz­kaiko lurraldean 16 kasu izan dira aztertuak sistematikoki.^[30]

Kontutan har­tzekoa da beroietan erabil­tzen den harria beti hareharria dela. Ha­rri bakarretan eta prisma egiturakoetan landuak izaten dira beti leiho-begiak, altueraz metro erdikoak dira gu­txi gorabehera, erregular­ki landuak nahiz eta, gaur egun eguraldiaz higatuak ikusten baditugu ere.

Ajimezak

Oso argi gu­txi sar­tzeko moduko tarteak ireki­tzen dira bertan. Delako tarte horien erdiko arda­tzean, bada ia beti, ajimez ala mainelen bat, egituran inolako funtziorik ez duena, zutabe txiki moduan jarririk, apaingarri izateko. Horrelakoak dira, Muxikan Gorozikako Urrielduko San Migelen, Mar­kina‑Xemeingo Artako San Pedro elizakoak, Gueñesko Bermejilloko San Loren­tzon eta Arbazegi‑Gerrikaizko Gerrikako Santa Luzian.

Erdi-puntuko ar­kudunak

Argi‑begiaren goialdea erdi-puntuko ar­kuan buka­tzen da ba­tzuetan; Mendatan Lamikiz­ko San Juan eta San Loren­tzon adibidez. Ez da ahaztu behar erdi-puntuko ar­kuan buka­tzen duten tarte bikoi­tzak Penin­tsulan zehar tradizio handia dutela, bisigodoen aldietaraino iri­tsi daitekeena gainera. Baina, hemen, asturiar eta mozarabiarren gertutasun geografiko eta kronologikoaren emai­tza ikusi behar da, batez ere.

Begidunak

Hu­tsarteetan irekitako argien gainean sarritan aur­kitu ohi dira bi begi –hu­tsartearen tarte bakoitzeko bana–, Amazako San Martinen, Iurretan, eta Zarandoasko San Salbatoren, Larrabetzun, ferra-ar­kuaren atrofiaz gauzatu balira bezala hartu behar­ko liratekeenak, pixkanaka itxiz joan ziren eta, az­kenean, bakanduta, begi bihur­­tzeraino.

Zir­kuluerdi-formako ar­kudunak

Badira, hala ere, kasu pare bat, Goiuriko Santa Marian hareharriz­ko harlandu bat, alde bakoi­tzean 45 cm neur­tzen duena, eta Busturiako San Kristobalen begi‑zulorik ez dago, zir­kuluerdi-formako ar­kua baizik, ar­ku mozarabiar klasikoarekin elkar­tzen dela dirudiena.

Guru­tze egiturako leihoak

Diseinu mota honen bereizgarritasun bat guru­tze egiturako leihoak dira, Barañanoko San Antonio eta Argiñanoko San Adrianen, biak dira Zeberiokoak: bloke karratu baten gainean, zir­kulu bat marrazten da eta bertan beso sendoko guru­tze bat sar­tzen da.

Leiho hauen neurri txikiak eta teknikaren laztasunak argi erakusten du egitura oso soiletan jar­tzen zirela eta barrualdeko lekua jende talde handiak sar­tzeko eta liturgia ospakizun konplexuetarako desegokiak zirela.

Laburbilduz

Laburpen modura esan dezagun, aztarna hauei dagokien ar­kitekturak ez zuela eska­tzen bere eraikun­tzetan ez irudimen handirik, ez arte sen­tsibilitate berezirik, ezta garapen apartekorik ere eraikin- eta hargin-abilezian.

Estilistikoki ere, asturiar‑leondar prerromaniko ereduen eraginik ere ez zen izango. Bizkaiko lurraldeetan ikusten diren hu­tsarte bikoi­tzek gogora ekar­tzen diz­kiguten arren galiarren eta asturiarren aleak, eta kantabriar hegalean aur­kituriko ale guztietan hainbat berdintasun adierazten bada ere, ez da egokia egituraz eta kronologiaz delako eredu horiekin identifika­tzea.

Biz­kaiko kristautasunaren ar­kitekturako eredu horiek sistematikoki aztertu dituztenek diote “XI. mendearen erdialdeko urteak direla egokienak, hu­tsarte horien taila egin zeneko garaia koka­tzeko” eta hala hartu behar direla. Hargin-lanean eta ageriko hastapen maila zela-eta, arte herrikoiaren agerpen modura hartu behar dira, kalitate tekniko txikia baitute, “zeren eta horien inguruko hurbilekoenak aipa­tzearren, Donemiliagako Kukula, Eskaladako San Migel edo Lebeñako Santa Maria monasterioetako ar­ku landuagoak ez zituzten ezagutzen ala ez zituzten imitatu nahi”.^[31]

Kristautasunaren lekukoak

Erdi Aroko euskal ar­kitekturaren aztarna hauek eta bereziki Abrisketako San Pedrorenak eta egun Durangaldeko Argiñetan bilduriko hilobiek –bibliografia ugaria duten hogeiren bat, gu­txi gorabehera– ez die bul­tzadarik eragiten arte historialariei. Beren geografia kokapena eta Goiz Erdi Aroko eliza eta hilerri aztarnak aur­kitu diren lekuetako miaketen ondorioekin alderatuz gero –Garaiko Momoitioko San Juanen eta Zenarruza kolegio‑eliza, adibidez– eta X. eta XI. mendeetan Biz­kaiko an­tzinako abade-e­txeei emaniko “monasterioei” buruz­ko agirien argitan begiratuz –Mungia, Abadiño eta Zenarruza‑Bolibar–, XI. mendean jada, euskal mendietan kristau fedearen eta jardueraren hedapen handia froga­tzeko garran­tzi handiko emai­tza ditugu.

Bestalde, Biz­kaian halako elizen kokapen-trinkotasun desberdina ikusita –gu­txi sartaldean eta ugaria beste alderdietan: Ibaizabalgo goiko sakanean 14 eliza, Oiz­ko iparraldeko hegaletan 7 eliza, Gernikako itsasadarraren ez­kerreko er­tzean 13 eliza–, arrazoi ekonomikoak jar­tzen dira agerian^[32]. “Ahalbide ekonomiko hauek izan ziren, zalan­tzarik gabe, erbesteko monasterio indar­tsuen begirada erakarri zutenak, hala nola: Naiarako Santa Maria, Peñako San Juan, Oñako San Salbatore, eta fun­tsean Donemiliaga Kukulakoa, beren eragina Kantabria aldera zabaldu nahiez”.^[33]

Gipuz­koa

Astigarribiako San Andres

Biz­kaitik Gipuz­koara igaro­tzen bagara, eta jada aipatua dugun Irungo Santa Elena elizako hilerria alde batera uzten badugu, lur gainekoetan aur­ki­tzen dugun garran­tziz­ko bakarra Mutrikuko udalerrian dagoen Astigarribiako San Andres eliza da, XI. mendeko agirietan haren lau aipamen ere aur­ki baitaitezke Donemiliaga Kukulako larrukian. Ez da sobera gogora­tzea Donejakuerako alboko adar bat igaro­tzen zela Astigarribiatik.

Eliza bikoitz batez ari ga­tzaiz­kizue, bikoi­tza diogu, barrunbe sagaratu bat, beste handiago batez inguratua dagoelako, biak ere estalgarri bat berak estal­tzen dituela. Kanpoaldean, ia karratua den angeluzuzen baten egitura du, 21,5 m luzeran eta 18 m zabalean. Bi isurialdeko teilatuak estal­tzen du eta hormapikoan 10,5 m-ko garaiera harrapa­tzen du. Hortik goragokoan, kanpandorre baten gorputz karratu bat besterik ez da agertzen, eta sartaldeko sarreraren saihe­tsean 4 m-ko ataria eran­tsi zi­tzaion, teilatupe soil batez estalia. Kanpoaldeko barrunbea harri‑hormaz egina, 90 cm-ko lodiera duen hormaz osa­tzen da, gezi‑leiho moduko leihoak txaranbelduak ditu. Kanpoko horma horien prestaketak adierazten duenez, bi alditan eginikoak dira.

San Andresen gauzarik esangura­tsuena zalan­tzarik gabe, barrunbe honek oinplano angeluzuzeneko beste bat bere baitan izatea da. Luzaran 16,70 m ditu eta 10,20 zabaleran, hormak berriz 70 cm-koak dira. Horma honen eta kanpoko eraikinaren artean “igarobide” moduko bat egiten du. Hemen axola zaiguna ez da kanpoaldeko barrunbea, XIII. mendean eraikia izango zena, zalan­tzarik gabe hasierako eliza den barrukoa baizik.

Barruko eliza honek lau ate ditu: bata, sartaldetik elizara sar­tzekoa; bi hegoaldetik “igarobidera” ireki­tzen direnak, han­txe bi toki estu sortuz, bataio-kapera eta sakristia; eta laugarrena iparraldean dagoena, kanpoaldeko barrunbera sar­tzeko eta korura joatekoa. Barruko eliza honen indusketak azaldu zuen ixteko hormaren oinarria, kanpoaldeko barrunbea bere sarrerako ate nagusia eta guzti eraiki zenean desagertuko zena.

Zenbait hilarriren giza i­txurako zuloak azaldu zituen indusketak zorupetik, lehendabiziko presbiterioak eraku­tsi zuen bazuela hiru mailatako zutoin al­txagarri bat ere, eta haren gainean an­tzina prisma tankerako aldarea izango zen.

Hiru habeartekoa izango zen barruko esparrua, erdialdekoari baino ez zegokion burugain batekin eta barneko ate batez bereizia, agian. Absideko leihoak. Absideko hormatala zuzena da, errekarri gizenez egina; bere erdian bata bestearen atzetik ardatz bertikal bera jarraikiz, bi leiho izugarri bi­txiak ireki­tzen dira, hargin teknikaz hareharri finean landuak biak. Goikoa txaranbendua da. Behekoa da deigarriena: ferra‑ar­ku zeharo itxi batez buka­tzen da, ar­kuak bere erradioaren lautik hiru gaindi­tzen duelako. Bi neurrien kontrastea ere oso bi­txia da: garaieran 1,42 m eta zabaleran 9 cm. Leiho hau inguru guztian –kanpoaldeko nahiz barrualdeko esparruan– koska hirukoi­tz bat osa­tzen duen moz­keta karratuko zenbait ar­kiboltez inguraturik dago. Beraz, hu­tsarte honen zirriztura hobeto kabi­tzen da bisigotikoan baino mozarabiarrean.

Ondorio hau atera zuen 1969 eta 70ean^[34] indusketak zuzendu zituen ar­keologoa: Astigarribiako “monasterioaren” lehen eraikun­tza 1025 eta 1075. urte artean kokatu behar zela; Donemiliagako larrukiko dokumentuak aipamen egiten duen 1108ko elizaren sagara­tzean –Donemiliaga Kukulako abadearen aginduz, Bernardo de Lapurdum go­tzainak buruturikoan– lehenengo barrunbearen burualdea zabaldu egin zutela eta aldare berriaren sagara­tzeari buruz­koa izango da.

Ikonografia Prerromanikoa

Ikonografia prerromanikoaren orririk distira­tsuenak dira IX. mendetik XI.era gorde diren miniaturak. Izan zen, liturgiako arte figuratiboko gai solidoetan baino ia ezin egin izan dio aurre gizonen ondasun-goseari eta sun­tsiketari. Gure eskualdeari dagokionez, lehen aipatua dugun Villatuertako San Migelen monasterioko erliebeaz aparte, aipamen berezia merezi du hemen mende horietan izan ziren marfil-lantegietatik gureganaino iri­tsi den pixka horrek, zalan­tzarik gabe.

Marfilak

Musulmanen^[35] marfilgin­tzako eragin zuzena ikusi nahi izan den Donemiliaga Kukulako marfil-lantegitik irtendakoa izango zen hiru zati besterik –bi Louvren eta hirugarrena Madrileko Ar­keologia Museoan– jaso ez diren prozesioetako guru­tzea, apaingarritako gai figuratiboak, zuztarrak eta animalia buruak besterik ager­tzen ez dituena, egitura estilistikoaren osagai hauek dituen lantegi emilianenseko guru­tze honek behar­tzen gaitu Oviedoko Anjelesetako asturiar guru­tzeen parean jar­tzera.

Aldareko aldare‑harri bat eder­tzen duten eta orain erromaniko aldiko aldare higikor baten barruan txertaturik aur­ki­tzen diren marfilez­ko zerrenda ba­tzuk lantegi emilianense berekoak izango dira. Marfilez­ko bi zerrenda dira, zabalean 18 eta 22 mm dutenak, ataurike lanak eta alegia-bildumako irudiak, benetakoak eta fantasiaz­koak, ager­tzen dituztenak. Eman zaien data 984koa da.

Miniaturak

Hala ere, ez dago zalan­tzarik, Iparraldeko Hispania kristauaren estetikako sormenez­ko erakuslerik ospe­tsuenak “mende ilunetan” kodizeen ilustra­zioko artelanetan agertu direla eta historialariak horiei eskaini behar­ko die bere arretarik handiena. Nabaria da, kasu askotan miniaturak edergarritarako jarriak izaten direla, baina sarriagotan ematen den kontua da ida­tzizkoaren iruz­kin eta irudi bisual izan nahi dutela. Era askotarikoak izan ohi dira hauek: Bibliako ataletakoak, Ebanjelioetakoak, irakas­penez­koak, Antifonetakoak, lege kanoniko nahiz zibil izaerakoak, Eli­z gurasoenak eta abar. Aipatu ditugun ilustrazio horien egileak elkarte berekoak ala beste monasterioetatik etorritako monjeak izan ohi ziren, bereziki eginkizun horretarako iaioak eta trebeak.

Arte nafar‑euskaldun historiari dagokionez, eman dezagun ohar hau, egungo Nafarroatik datozen miniatura zaharrenak ez direla erromaniko aroa baino lehena­gokoak.^[36] Eskuarteko gai honi buruz Goñi Gaztanbidek aitor­tzen du garai horretan, monje nafarren literatur jarduera oso urria izango zela, Europako beste abade­txeekin alderatuz gero, eta monasterio horietako bat ere “ez zela iri­tsi, XI. mendean kultur gune izatera”.^[37]

Literatur eta kultur prozedura baten adierazgarri argi­tsu eta distira­tsuak Errioxako monasterioetan bilatu behar dira, XI. mendean, Albeldako San Martinen eta Donemiliaga Kukulan^[38]; hain zuzen ere, aldi berean, eman dezagun beste ohar hau ere: abaderik nagusiak nafar jatorrikoak ziren.

Bi monasterio hauek, X. mendeko lehen herenean sortuak, Iruñeko erresumaren­tzat mende horren az­kenaldian behin betirako konkistatuak izan ziren eremuan aur­ki­tzen dira. San Eulogiok IX. mendean bisitaturiko monasterio nafarrez gainera, Errioxan badugu mende horretan gu­txienez beste dozena erdi baten berri ere;^[39] baina, bi monasterio ospe­tsuenak Albeldako San Martin eta Donemiliaga Kukula izan ziren, hau da, Iruñeko erregeek berezien lagundu eta babestu zituztenak, eta beroien idazmahaietatik irten ziren kodizeen ilustrazioko lanik ugarienak eta artez­koenak. Nafartzat jotzea merezi dute. Lan horien pergaminorik jan­tzienak eta dotoreenak gaur egun Espainia, Europa eta Ameriketako ar­txibategi eta liburutegietan sakabanaturik aur­ki­tzen dira.

Kodizeak

Hemen aipa­tzea egokitzen zaizkigun lanek ikonografian arte balio argi bat azal­tzen dute.

Albelbako idazmahaia

Abeldako San Martinen idazmahaietatik datozenen artean, aipamena merezi dute bi kodizek: Gomesano eta Vigilano dira; biak ere beren egileen izenez ezagutzen dira.^[40]

Kukulako idazmahaia

Gaur egun arte jasoak izan diren kodize ilustratuen kopuru oraindik ere handiagoa Donemiliaga Kukulako idazmahaietatik irtendakoa da. Hauen artetik, dozenaren bat historiako agerraldiez eta per­tsonaien erretratuz ilustratuak daude; eta dozena horretan X. mendeko hainbat Dohatsu azal­tzen da.

Gau egungo jabeak aipa­tzearekin batera has gaitezen kopurua ere konta­tzen, nolabait esateko, bi monasterioetako idazmahaietatik sorturiko marraz­kigin­tzako ondare horretatik gorde­tzen dena aipatuz:

• Historiako Errege Akademiako Doatsua apain­tzen dute 49 miniaturek;
• El Escorialeko Dohatsuak 53 miniatura ditu.
• Liburutegi Nazionalekoei 27 gelditu zaiz­kie;
• Vigilano Kodizeak 86 miniatura ditu.
• Emilianense Kodizeak 65; horiez gain, badira garran­tzi txikiagoa duten beste kodizetan sartuak.

Dohatsuen garran­tzia

Guztien artean Dohatsuak az­pimarratu behar dira, ez Biblia kanonikoaren az­keneko liburuaren ilustrazioa izateak duen berez­ko garran­tziagatik soilik –Erdi Aroko kristau-jaiera eta kulturan hain esangura­tsua izan zena–, baita Emilianense Kodizeko hiru Dohatsuei egokitu zaielako ere X. mendeko data luketen zor­tzi edo bedera­tziren artean egotea. Horiek dira Liebanako Dohatsuak “Apokalipsiari buruz eginiko azalpenaren lehen marraz­ki tradizioa” guregana­tzen dutenak.

Errioxatik bertatik irten zen Cirueña zatia ere, hau da, “orain arte ezagu­tzen den Dohatsu zati ilustratu zaharrena”.^[41]

Ezin ahaztuko dugu, Goiz Erdi Aroan gauzaturiko ilustraturiko eskuiz­kribu oparoenen artean aur­ki­tzen direla Dohatsuak, eta ez dago beraien parean, ez zenbatekoan eta ez beren marraz­kien kalitatean jarriko zaienik. Beraz, zerbaitek harritu bagaitu, ez da historialariak beren azter­ketan jarri duten arreta seta­tsuak, Erdi aroko gure arte jardueraz hitz egin eta ida­tzi duten euskal idazleek kontutan hartu ez izanak baizik.

Kodize Albeldarrak

Espainiar eta atzerritar ikerlariek hainbeste azterturiko Dohatsuei buruz aipamenak egiten hasi aurretik, esan dezagun zerbait Hispaniako Kanonigo Sailak ilustra­tzen dituen errioxar bi monasterioetako beste eskuiz­kribu horien arte balioaz, hain zuzen ere, S.Silva eta Berastegik sakonki aztertu ondoren ida­tzi duen bezala, delako Kanoniko sail horren ida­tzien ilustrazio sistematikoa azal­tzen duten bakarrak direlako duten balioaz.

Gomesano Kodizea (gaur egun Parisko Liburutegi Nazionalean dena) San ildefonsoren de Virgi­nitate araudia bere baitan duena, Konpostela bidean zihoala, Albeldatik igaro­tze­an Puy‑en‑Ve­layko (927‑962) go­tzain Godes­cal­co­ren eskariz Gomez abadeak ilustratua izan zen. Vigilano kodizea. Garran­tziz­koagoa da Vigilano kodizea, egile nagusia izan zen Vigila monjearen izenez deitua eta bere az­ken orrian bere kide Sarracino eta ikasle Gar­tziaren ondoan argaz­kian azal­tzen dena. Zenbait kon­tzilio nazional nahiz berezietako aktak, Fuego Juzgo, mozarabiarren egutegia eta kronologia eta aritmetikako hainbat tratatu dituen kodize bat da. Miniatura asko ditu, ba­tzuk, orri osoa bete­tzen dutenak. Ilustrazioen edukiak, begiz aipatu nahi dituen ida­tzien gaiei dagoz­kienak dira eta horretan adituek, “Hispaniako Kanoniko Saileko” hiru agiri taldeetan zati­tzen dituzte: Irakurlearen eta kodizearen irudiak, kon­tzilioetako eszenen eta per­tsonaien irudiak eta pontifizearen dekretalaren irudiak.

Artistiko alderdia

Beren arte egiturari bagagoz­kio, Gomesano kodizearen apainketa soila da. Karolingio eragin garbiko guru­tzaduraz­ko inizialen apainketa besterik ez dute, Gaztelako monasterioetarako Florencio eta Magiok buruturiko miniaturatan ere berdin azal­tzen den eragina.

Gomesano edo Godescalcoko soiltasunaren kontraste modura, Vigilano kodizea ikonografiaz neurriz kanpoko edertasunekoa da. Giza irudiaren argaz­kiaganako joaera nabaria du. Adibidez, 428. orrialdean, Antso Gartzes II.a Iruñeko erregea eta bere emazte Urraka eta Viguerako Ramiro “errege” ager­tzen dira. Hi­tzaurrean adierazten den bezala, argi dago kopia­tzaileak bere burua ezagu­tzera eman nahi zuela, “Iruñeko lurraldeko abade bezala Abelda monasterioan”. Argaz­kilari­tza irudigin­tzan, X. mendeko kodizeetan hain arrunt eta berariaz­koa den honetan mozarabiarren ohiko zan­tzu moten alderako joera baiezta daiteke artistarengan, sartaldekoagoak diren eta adibidez, Garonako^[42] Dohatsuarekin nolabaiteko ahaidetasuna iradoki­tzen duten beste ezaugarriekin jokatuz. Giza adieraz­penetan Vigilaren estiloa ezagu­tzea ez da zaila. Janz­keretako zenbait ohituraz gainera, miniaturagileak per­tsonaia guztiak arrauz­kara profil berdinez marrazten ditu.^[43]

Kukulako Kodizeak

Emilianense kodizeak

Donemiliaga Kukulatik dator Vigilanoaren kopia baten an­tza duen kodize bat. Emilianense deri­tzo, 992. urtean jarria du data eta bere albeldiar ereduaren an­tzera, Iruñeako eta Viguerako Erregeen irudiak ager­tzen ditu, az­pian duten idaz­kunagatik eta ondorengo argibideengatik ezagutarazten dituelarik: In tempore horum regum atque regine perfectum est opus libri huius discurrente era TXXX. Erregeen argaz­kien az­pian, liburuaren egileen izenak irakur­tzen dira: Belasco scriba, Sisebutus episcopus, Sisebutus notarius.

Kodize honek, bere eredua den albeldarrarekiko zenbait aukera eskain­tzen ditu. Beste edozer baino lehen, ikonografiaz argitu zitekeela pen­tsatu gabe eginiko ida­tzi bat delako, berez­ko marraz­ki leku baten erre­feren­tziarik gabeko bazterretan marrazten direlako miniaturak. Bigarren taldeko ida­tziei buruz –Kon­tzilioenak– gaiez, ilustrazioen hautaketekin ez dator bat, eta hirugarren taldeari buruz, Emilianenseak Dekretalesetako ilustrazio guztiak, hala nola Aita Santuen argaz­kiak, (albeldarrak bezala) alde batera uzten ditu eta era guztietako ikono gaiez oso apainduriko hiz­ki inizialak besterik ez du marrazten. Albeldarrean falta ez den idazle‑miniaturistaren irudikapena ere alde batera uzten du. Laburtuz, Emilianenseko marraz­kilariak Vigilano eredua hartu dutela ikusten da, baina baita beste ereduetako iturrietatik edatea ere onartuz.

Dohatsuak

Liebanako Dohatsua

Goiz Erdi Aroko aldi honetako miniaturen artearen barruan, eta Euskal Herrian artearen historia egitea denez gaia, ez dago zalan­tzarik, Errioxa aldetik datorren Dohatsuen taldean jarri behar duguela gure ardura. Jakina denez, Liebanako Dohatsua (798) San martin monasterioko monjea –egungo Toribio Santua– Liebanakoa, Alfon­tso II.a Garbiaren abade kon­tseilaria, adopzianista heresiaren garai­tzaile su­tsua izan zen, –hau arrianismoaren oroipen baten an­tzekoa zen– VIII. mendearen az­ken aldera, kristau askok musulmanekin nahastuta bizi behar izan zuten garai hartan; Toledoko Elipando eta Urgelleko Felix go­tzainek babestua izan zen.

Idaz­kia

Dohatsuaren liburu nagusia, 776.ean hamabi liburutan Apokalipsiari buruz eginiko azalpen bat izan zen ida­tzia, aurretik sarrera, hi­tzaurre eta guzti emana. Liburu hauetako bakoi­tzean lehendabizi Bibliako idaz­ki bat aipa­tzen da (Istoria) labur­kiro, jarraian gertaeraren azalpen luze bat (Explanatio) Eliz Gu­raso eta elizgizon zenbaiten idaz­kiekin.

Miniaturak

Idaz­ki hauek miniaturaz ilustraturik daude –agian Dohatsu monjearen bere jatorriz­ko lehen lanetik bertatik; eta beharbada gertakari hau sartu egin behar da, lan honek zabalkundean izan zuen arrakasta bereziaren arrazoien artean. Ikuskarietan aberats zen aldi hartan “Zorionekoak ikusezina ikusten dutenak” idazten zuen Dohatsuak bere azalpenetan.

Kopiak

Dohatsuaren azalpen honen kopia ugari zabaldu zen IX. mendetik XIII. era. Idaz­le batek zioenaren arabera, begirunez­ko edozein monasteriok Dohatsu bat izan behar zuen bertan. Kodize horietako hogeita hamarren bat –oso zatituak eta deseginak ba­tzuek– gaur egunera arte jaso izan dira. Horietako hogeita bik badituzte miniaturak. Hainbat garaitakoak dira eta, ondorioz, denbora igaro ahala xehetasun estilistiko desberdinak hartuz joan zirenak. Kodize bakoi­tzak “ikuskariak” birsor­tzen ditu, idaz­kiaren lagungarri doazen miniaturetan. Liebanako Dohatsuaren Apokalipsiako Azalpenetik gorde­tzen ditugun lehen ale ilustratuak, X. mendean eginiko kopiak dira eta Leon, Gaztela eta Errioxako idazmahaikoak dira.

Idaz­karia

Gogoan har dezagun, orokorrean, idaz­kia egin zuen idaz­karia ez zela miniatura marraztu zuen monjea bera. Wilheim Neuss, eta beronen atzetik beste iker­tzaile ba­tzuk, zuhaitz genealogikoa egiten saiatu dira idaz­kiaren nahiz ilustrazioen azter­keta batetik abiatuta. Idaz­kian erabilitako idaz­kera fun­tsez­koa da azter­keta egiterakoan. Hara bada: 17 kopia­tzailek, beren idaz­kiak idaz­kera bisigotikoan ematen ditu; bostek, gotiko aldera doan karolingioan; bik, gotikoan, eta beste bik, humanistikan. Jakina, arte historia batean, hemen axola zaiz­kigunak miniaturak deituriko ilustrazioak dira.

Miniaturak

Dohatsuetako miniaturen egituraz­ko ezaugarriak dira berehalakoan ezagutarazten dituztenak. Historialariak bat datoz hauetako ia denak hispaniar jatorrikoak direla pen­tsa­tzean eta, zeha­tzago berriz, mozarabiarrak. Lasarteko Ainaudek estilo horretan bisigodoen hispaniar ereduen segida ikusten du.^[44] Mozarabiarren eskuiz­kribu guztietan bezala, marraz­kia anatomikoki ez da zuzena, marraz­kilariari ez bai­tzaio gorpu­tzaren errealitate materiala axola espirituaren adieraz­pena baizik; espresionismoari indarra emateko begi irten handi ba­tzuk jar­tzen zaiz­kio. Kontaketako pasadizoa ere ez da hain garran­tziz­koa –askotan eszena argi­tzeko, historiak eta per­tsonaiak ezagutarazteko izenak jar­tzen zaiz­kio gainean–, ez behintzat, handitasuna eta misterioa adi­tzera ematea hadina. Margoak, lehen mailakoak eta biziak dira –gorria, horia, urdina, purpura, ubela...– akuarelari nahasiriko ore gizen eta trinkoarekin. Eta sarritan irudiak benetako leku baten adieraz­piderik gabe koka­tzen ziren, ez­ker nahiz eskuineko hainbat zerrenda margotuen gainean. Teknika izugarri aurreratu zen X. mendea igaro ondoren, eta Dohatsuen akuarela distira­tsuago eta biziago egin zen eransgarri berriak erabiliz –arrau­tza, eztia edo goma.^[45]

Az­pimarra­tzekoa da miniaturagin­tzan, pergaminoetan kopia­tzen diren liburu eta ida­tzien egileen argaz­ki adieraz­penak duen garran­tzia: Ebanjelariak, santuak, Eliz‑Gura­soak, eta abar. Kasu ba­tzuetan gainera, giza aurpegiak adieraztea garran­tzi gehiagokoa da beraien­tzat, ida­tziaren edukiak ikusteko egiturak adieraztea baino. Haatik, eskuiz­kribuetan, bizantiar, karolingio eta otoniar tradizioz­ko ohitura bati eran­tzuten dion egilearen adieraz­penak, X. mendeko hispaniar artean eskuiz­kribuaren egilea ez da ikusi ohi bere zereginetan okupaturik. Honekiko, Vigilano kodizea da salbuespen bakarra, zeren eta Vigilaren argaz­kia erakusten du lanmahaian eserita. Miniatura honen bi­txitasuna eta berritasuna honetan dago, alegia S. Silva Verastegik ohartarazi zuen bezala, miniaturistaren argaz­kia, idazlearen lekuan dagoela.^[46] Denborarekin idazlearen eta miniaturistaren protagonismo hau areagotuz joango da, eta ondorengo kodizeetan amaieran ikusiko ditugu ba­tzuetan lana ongi bukatu izanaren eskain­tza eta eskerrak emanez.

Hara bada, Espainiak gorde diren Dohatsu sail guztien artean ederrenetariko eta garran­tziz­koen hirurak Donemiliagako idazmahaitik irten ziren.^[47] Gaur egun hauetako bi Madrilen jasoak dira eta hirugarrena El Escorialen.

Kukulatik irtendako Dohatsuen miniatuak

Madrilgo Liburutegi Nazionaleko Dohatsua (ms. Vit.14‑1, olim Hh.58) ez zaigu osorik iri­tsi. Baditu 144 orri eta 27 ilustrazio, baina ikusi egiten da orri ba­tzuk galdu zaiz­kiola, eta zenbait miniatura kendu. Eskuiz­kribua ere osatu gabe dago, hasiera eta bukaera falta bai­tzaiz­kio. Miniatura guztiak Apokalipsiaren ida­tziaren aipamena egiten dute eta Bibliako kontaketaren ondoren jarriak daude, “explanatioa” baino lehen, monje dohatsuak ida­tzi sagaratuari azalpen bezala eran­tsi ziz­kionak. Orokorrean, idazle-mutilak zutabe ida­tziaren tartean libre uzten dituen lekuak okupa­tzen dituzte, baina ba­tzuetan horietatik kanpora zabal­tzen dira. Pinturak bi estilotakoak dira: ba­tzuk mozarabiarretik zer­txobait badutenak dira, besteak erromanikoagoak. Denak Apokalipsiko idaz­kiak ilustra­tzen dituzte beti, eta ez dago bakar bat ere Dohatsuaren azalpena argi­tzen duenik.

Historiako Akademiako Dohatsuak (co. Aemil. 33, F.199) 282 orri ditu eta gaur egun 49 miniatura gorde­tzen ditu. Orri osoko Oviedoko guru­tzearen ilustrazio batekin hasten da, garai hartako kodex azterketari dagokion gai ikonografikoa delarik, X. mendea. Horretan, zenbait ertilarik hainbat alditan esku hartu zutela baiezta­tzen da, zeren eta etenik gabe, mozarabiarren trazu garbiak azal­tzen dituzten irudiekin, hasieratik V. atalaren 14 zenbakiraino, idaz­ki apokaliptikoa ilustratuz 92. orrira arte gara­tzen den egitasmoa eten egiten da, eta beste XI. mende bukaera edo XII. mende hasierako artista edo talde batek ematen dio jarraipena. Hala ere, bi­txia da, ondorengo estilo horretako miniaturen artean, mozarabiarren estiloko beste zenbait miniatura tarteka­tzea; hain zuzen ere X. mende bukaera aldean Albino eta beste miniaturagileek buruturikoak, zeinaren gaiak pasarte apokalipsiko sakabanatuen VIII., XVI., XVIII. eta XX. atalei dagokienak diren.^[48]

El Escorialgo Dohatsua (&. II.5; olim III. A. 4), bere 151 orri eta 52 miniaturekin, kodize emilianense jatorriko sail horretako ikonografiako egitarau osoena eskain­tzen digun eskuiz­kribua da. Bigarren liburuari hi­tzaurrea ilustra­tzen dioten bi miniaturez aparte, gainerako berrogeita hamarrak, ohikoa den bezala, Dohatsuetan daude txertatuak, Apokalipsiko gertakariaren “istoria” eta “explanatio” artean, egileak berari buruz eginikoak. Kodize hau osatu gabea iri­tsi zaigula kontutan hartuz gero, gerta­tzen dena da, esaterako, Apokalipsiko “historia” guztiak jaso dutela beren ilustrazioa. Gehienak idaz­keta zutabeari dagokion tartea baino handiagokoak ez direnak okupa­tzen dituztela. Kodizeen egileek marraz­kien argizta­tzeari eman zioten garran­tzia goiburu batetik atera­tzen da, honela dio: INCIPIT SEQUENTIS PICTURE STORIA. Egileen­tzat “historiaren” balioa eta zen­tzua, pintura bati egoki­tzean balego bezala.

Nafarroako erreferentziak dituzten beste Dohatsu garrantzitsuak

PLN‑ko Dohatsua

Zen­tzu honetan, Nafarroako monar­kiaren monasterioetan eta beronen eragina dutenetan aur­ki di­tzakegu jarrai­bide eta adibideak. Ezin utziko dugu aipatu gabe Parisko Liburutegi Nazionaleko Dohatsua (ms. n.a. lat. 1366), jatorriz Nafarroakoa dena, zeren eta, P. Moretek 1665.ean Iruñeko katedralean ikusi zuenarekin identifikatu behar da. Baina ez gara horretan geldituko, bere ida­tzi karolina‑gotika eta bere 60 miniaturak ondorengo garai batekoak baitirar baitira: XII. az­ken aldekoak.

Saint‑Severko Dohatsua

Hala ere, gure begirada XI. mendekoa den arte bi­txi horren gainean pausatuko dugu, Parisko Liburutegi Nazionalean gorderik dena hau ere: Gaskoniako Saint Sever‑sur l´Adourrekoa (Bibl. ms. lat. 8878),.

Saint‑Severko Dohatsua, Sourdiseko Chales d´Escoubleau Kardinalaren liburutegian XVII. mendean zehar egon zenak, 290 orri ditu, ohiko gainerako hi­tzaurre, sarrera eta guzti, eta Apokalipsiko istoriea, Danielen liburuari San Jeronimoren azalpena, San Ildefon­soren De virginitate Sanctae Mariae, Saint‑Severko monasterioaren agiriak eta hagiografiako ida­tzi bat. Apaindurik dagoen kodize honek dituen 102 miniaturek bihur­tzen dute ezagu­tzen diren Dohatsuen artean ederrenetarikoa. Eman behar zaion data XI. mendearen erdialdekoa da gu­txi gorabehera.

Saint Sever‑sur l´Adourreko monasterioaren jatorria iluna bada ere, uste izaten da Gaskoniako Duke Gilermo Antso –bere jabegoko lurraldeetan monasterioen benetako birjaio­tzearen eragilea– eta Iruñeko erregeren^[49] arteko ahaidetasunak zirela eta, monasterioa lauz­pabost monje nafarrek osaturiko taldeak sortua izango zela.^[50] Landatan, Aturriren er­tzetan kokaturiko abade-e­txe bat izan zen, Goiz Erdi Aroan go­tzainaren eskumenetik guztiz kanpo izan zena. Eskualde horren nahikoa kanpo aldean badago ere, beste monasterio beneditarrak kokatuz joan zirelarik, Saint‑Sever X. mendeko bigarren erdian leku espiritualik ahal­tsuena zen eta eskualdeko hiriburuaren funtzioa zeukan.

Antso Gilermo kondeak, abade­-etxearen sor­tzailearen semeak, 1028. urtean leinu nobleko klunitar monje bat jarri zuen buru Montanerreko Gregorio (1028‑1072), Leskarre eta Akizeko go­tzaina ere izango zena. Monasterioaren aurrerakada eta arte ekimen handiei emaniko bul­tzada bere nortasun suharraren eraginez eman zirela dio P. D. Du Buisson historialariak. Besteak beste, ez zen goraipamen txikienetakoa izan Sain‑Severko Dohatsuaren lorpena. Gaskoien konde hau, Antso Abar­ka eta Gar­tzia San­txez –osaba bata eta lehengusua bestea– Iruñeko erregeen gortean izana zen. Honek, 992 eta 996. urtetan Errege agiriak sinatuak zituen Naiaran. Ez dirudi oso ausarta denik–ida­tzi zuen Lacarrak–, Espainian jada, Antso Gilermo eta bere iloba Antso Nagusiaren artean adiskidetasuna hasia zela pen­tsa­tzea eta hura izan zenik honako hau Gaskoniako lurraldeetara bideratu zuena.^[51] Anaia Justo Pérez de Urbelek dioenez, baskoien jatorriko Agenais, Couserans eta Commingesko zenbait lurraldez jabe­tzeagatik Toulouse kondeekin honek izandako borroketan Antso Nagusiak lagundu zion Gaskoniako dukeari, eta lagun­tza honi esker Antso Gilermo, Nafarroako Antso Nagusi errege gaztearen menpeko bihurtu zela. Beste alde batetik, Gonzalo Mz. Pidalen ustez, Montaner abadea espainiarra zen eta mairuen aur­ka aritu zen borrokan Espainian.

Gertakari hauek guztiek datuak pilarazten dituzte, delako paristar kodizearen nafar‑errioxar kidetasunari eusteko.^[52] Hala ere, ez dira falta adituak, besteak beste, espainiarrak ez diren John Williams eta Meyer Schapiro, kopia­tzaileak erabilitako idaz­keran –karolinar hiz­ki txikia– eta beste arrazoietan oinarriturik zera diotenak, Saint‑Severko Dohatsua ez zela kanpotik ekarri, gaskoien abade-etxean bertan sortu baizik^[53]; baina, beste ba­tzuen­tzat, eskuiz­kribuaren egile nagusiaren izenak, Stephanus Garsia Placidus nafar jatorriko hotsa duenak pen­tsarazten du kodizea Espainian kopiatua izango zela Montanerreko Gregorioren aginduz.^[54]

Dohatsuari buruz­ko iker­ketak

Goiz Erdi Aroko miniaturetan aditu eta jakitunei Saint‑Severko Dohatsuak arreta berezi bat piztu die, gordeak diren Dohatsu bakoi­tzari buruz­ko monografiarik ia ez izatearen pena badute ere. Kodize honen sona hainbat arrazoiei zor zaie. Ezer baino lehen, Emile Mâlek bere bi miniaturetan fran­tses arte erromanikoaren bi erliebe sonaturen eredu inspira­tzailea ikusi zuelako;^[55] egia bada ere, Emile Mâle honen uler­pen honi ez zaiz­kiola esamesak eta zehaztu behar zorro­tzak falta izan, hainbat ikerlariren aldetik.^[56] Bestalde, Dohatsuetan hain aditu handia den Wilhelm Neuss‑ek burutapen hau bota zuen, gaur egun ezin defendatuzkoa, Saint‑Severko Dohatsuak jatorriz­ko kodizearen gertueneko ber­tsioa eskain­tzen duela eta beste guztien oinarrian dagoen ar­ketipo­tzat jo behar­ko li­tzatekeela, alegia.^[57]

Françoise Abrilek eskuida­tzi honi eskaini zion ikerlan monografikotik ondorio interesagarriak eta nahiko zeha­tzak atera daitez­ke, Goiz Erdi Aroko aldi haietako arte gaiak uki­tzen ditugunean ingura­tzen gaituen iluntasunarekin alderatuz. Ikerlan horretatik, hain zuzen ere, garbi atera­tzen da kodizearen lan osoan hainbat kopia­tzaile aritu zela lanean eta hiru miniaturagile bai gu­txienez; eskuiz­kribuaren 6. orrian margoturiko zutabe baten oinean ida­tzirik azal­tzen den Stephanus Garsia Placidus‑ek ematen digu miniaturagile nagusiaren izena, eskuiz­kribuaren osoko antolamenduaren arduraduna zena eta eskuida­tzi honen ezaugarria den batasun nabarmena lor­tzeko bere bi lagun­tzaileen lana gainbegiratu zuena.^[58]

Stephanus Garcia Placidus‑engan ikusgarriz­ko adimena, irudimena eta ausardia dituen margolari trebe bat ikusi behar da. Hasieratik bertatik, Dohatsuko ilustrazioak istoriae‑en hi­tzez hi­tze­ko irudiz­ko itzulpen modura sor­tu ziren. Esteban Garciak ikonografia tradizionalean, Vulgataren araberako Biblia baten eraginpean, aldaketak sartu zituen. Idaz­kera motaren arrazoiengatik, Saint‑Severko Dohatsuari hispaniar jatorria eman nahi ez diotenek, miniaturak uztai­tze moduan eta beren koloreengatik zuzen-zuzenean eta oso nabarmen X. mendeko mozarabiarren Dohatsuetatik datozeneko oztopoarekin aur­ki­tzen dira. Dena dela, ez dirudi zorroz­ki uste izan behar denik egilea mozarabiar bat zela; izan ere, ohartarazi dugunez, ilustrazioetatik desagertu egin dira ferra egiturako ar­kuak.^[59]

Saint‑Severko Dohatsuaren orrialderik bi­txi eta aipatuena da delako mapa‑mundirena, Erdi Aroko geografia maparik zaharrenetarikoa, eta bestalde aldaketak eginez beste 13 Dohatsuetan ere azal­tzen dena.^[60] Jakina, Saint‑Severko marraz­kigileak ezin zezakeen bere mapan, Pirinioen Mendi lerroa, WUASCONIA eskualdea eta Saint‑Sever, Leskarre eta eskualde bereko beste zenbait agertu gabe utzi.

Arte ikuspegia

Arte ikuspuntutik, berau delarik hemen gehien axola zaiguna, Fracoise Abril berauen miniaturen kalitate desberdintasun nabarmenaz konturatu zen eta 121. eta 122. orrietan dauden Maiestas Dominiren (Ap VII, 11‑13) adieraz­pideak zatiturik direneko bi erdiak aztertuz baieztatu zuen. Bi orri horietako batean azal­tzen da bikaintasun handienekotzat hartzen den ertilariarena dela dirudi estilistikari dagokionez Stephanus Garsia Placidus izenpea azal­tzen deneko miniaturagilea bera. Beraz, deitu diezaiogun horrela. Konturatuko gara, bere lagun­tzaileengandik marraz­ki fin eta dotorea, luma arinez, margo ubel edo gorriz­ko trazuengatik bereizten dela. Izaera fina, margo gama zabal zoragarriz azal­tzen da, bere lagun­tzaileen kontraste ugari eta nabariekin kontrajarriz. Bera bakarra da erdiko tonuak erabil­tzen dakiena, arrosa, lila, almendraren berdea, okrea, urdin grisaxka. Marrazturiko irudietan, asko gerora ukituak izan dira; eta ez da erraz zein eskuz gertatu den jakitea. Nolanahi ere, azter­keta honekin F. Abril ziurtasun honetara iri­tsi da: Esteban Garziak aurrez marrazturiko irudiak margo­tzea izan behar zuela bi lagun­tzaileen funtzioa.

Ertilari hau, Mauleko Esteban ere esaten zi­tzaiona, Zuberoako biz­kondeen familiako ahaidea, Oloroeko go­tzaina izan zen.^[61] Ez gaitu harritu behar marraz­kigin­tzako arte jardueran bikaintasuna ager­tzeak gomendio bazen duintasun gorenak okupa­tzeko; izan ere, ziur gaude, aipaturiko errioxar idazleak –Gómez eta Vigila– ere Albeldako monasterioaren gidari­tzara jasoak izan zirela. Bai, zorioneko garaiak haiek, miniaturetan eta sormen poetikoan iaioak izateak –Vigila margolaria eta poeta izan zen– monasterioan elkarte bat goberna­tzeko nahikoa meritu izaten zirenekoak!

Miniaturaren eragina ikonografia erromanikoan

Eta buka­tzeko aipa dezagun, X. mendeko miniaturetako arteak ikonografia erromanikoaren sorreran izan zuen emaitza.

Ezer baino lehen, Goiz Erdi Aroko miniaturak bere gai mul­tzoan aberaste bat jaur­ti­tzen du.

Dohatsuetatik datoz Adan eta Evaren bekatuaren kontakizun eta ber­tsioak, aingeruen hierar­kiako irudiei loturiko Maiestas domini, guru­tzearen besoetako guru­tzadurako Agnus Deia, muturretan Tetramorfoak ingura­tzen dutela, eta abar. Ar­kitektura erromanikoaren eskultura apaingarriak hartuko dituen egiturak dira, non hauetako ba­tzuk ikusgarriz­ko handitasuna lortuko duten.

Baina, Goiz Erdi Aroko miniaturetan eta, batez ere, aipatu ditugun errioxar ala nafar Dohatsuen gaiaz aparte, hiz­kera egitura berri baten alderako aurrera pauso bat suma daiteke, bere oinarriz­ko izaera espresionista bazterrera utzi gabe, plastikotasun orekan goiengo maila harrapa­tzen duena, arte erromanikoaren konkista handia izango delarik.

Arte erromanikoa, ordura arte nahikoa aparte egon ziren joera ba­tzuen laburpen baten ondorio modura sortu zen: edukia eta egituraren artean, ar­kitektura eta irudigin­tzaren artean, imita­tze eta irudimenaren artean, egitura naturalak eta amets sor­kun­tzen artean. Adibide bat besterik ez jar­tze arren, ida­tzien haserako hiz­kiak diseina­tzerakoan landarediak eta animaliak, giza aurpegiak eta pizti izugarriak, eta abar elkartuz, zenbait Goiz Erdi Aroko miniaturistek atera zuten fantasiak, erromatarren janba eta kapiteletan oroitarrietako osaketa ikusgarrienetakoak inspiratu zituen laster.

Hain zuzen ere, nafar monar­kiako miniaturistak inspiratu zituen Liebanako monjearen Apokalipsiko Azalpenak argiztaturiko eskuida­tzi zenbait alderatuz, X. mendeko lehen hamar­kadatik –Liburutegi Nazionaleko Dohatsua– XI. mendearen erdialdera arte –Saint Sever‑sur l´Adourko Dohatsua– doan ar­ku horretarik, monjeen sormen estetikoa buru­tzen ari den ibilbide hori miatu dezakegu, aldi berri bat hastera doala dirudien unera arte: arte erromanikoaren aroa.

Erreferentziak

1. Jaurgaineko Jeanek dioenez, euskal populazioa IX. mendearen hasieran lau estatutan zatiturik zegoen: Pirinioen iparraldean, Baskoniako Dukerria; hegoaldean berriz, Iruñeko erresuma txikia, jaio berria; nafarren Dukerria Araba eta Arga bitartean, berehalakoan Iruñeko erresuman bilduko zena; eta Arabako Konderria Bizkaia eta Gipuzkoa ere bere baitan zituena, eta oraindik asturiar-leondar erresumaren menpetasunean gobernatzen zena. (La Vasconie, 1879, II, libk. P.V)
2. J. M LACARRA, Estudios de historia de Navarra. Iruñea, 1971, 44. or. Zaila da Gregorio Balpardarekin ados egotea, Asturiasko errege-erreginak errege godoen jarraitzaile sentitu zirelako pentsatu behar bada hasieratik gobernatu zutela Bizkaia, Araba, Ordizia eta Nafarroako lurraldeetan. Lacarrak erasten du “ez dago inolako lekukorik lur horien gaineko aginpide asturiarra ziurtatuko duenik. Alfontso III.aren kronikan jartzen du Alfontso I.ak Errioxaren zati bat eta Enkarterrietako herriak, Sopuerta eta Karrantza bitartean hedatu zituela bere jabegoak”. Uste izan behar dugu hortaz, erresuma asturiarraren mugak ez zirela ez Gipuzkoara, ez Nafarroara eta ez Araba zein Bizkaiko zatirik handienera iritsi. Ikusi, halaber, F. de ZAVALA, “Guipuzcoa entre Navarra y Castilla”. Historia del Pueblo Vasco-n. (Donostia, 1978) I. libk., 176. or.
3. J.M LACARRA, “La cristianización del País vasco”. Estudios de Historia de Navarra-n. Iruñea, 1971, 5. or eta hur.; J. GOÑI GAZTANBIDE, Historia de los Obispos de Pamplona. Iruñea, 1979, I, 31-56. or.
4. Hilario Aita Santuari (461-468) idatzitako eskutitzak dira, Calahorrako gotzainak, Silvanok sorturiko gatazka bat zela bide. Gogoratzekoa da gainera, Iruña/Veleiako aztarnategian arkeologoak harrituta geratu direla berriki aurkituriko erliebezko krismoiaz apainduriko berant sigillata zenbait zatirekin, V. mendeko data eman zaion eskulangintza-etxetiar giro batetik aterea. Ikusi, E. GIL. ZUBILLAGA, “Iconografía cristiana sobre sigillata tardia de Iruña/Veleia”. Primer Coloquio Inter. Sobre la romanización de Euskal Herria-n. “Isturitze” 9 an, 1997, 817-821. or.
5. A. MAÑARICUA, “La cristianización del Pueblo vasco”. V.V.n, Historia del Pueblo Vasco. Donostia, 1978, I, 59-61. or.; “Cristianización del País Vasco. Vías de penetración”. “Congreso de Estudios Históricos: Vizcaya en la Edad Media-n”. (Bilbo, 1986), 41- 48. or.
6. O.c., 70. or. Mañarikuaren argudioa epel samarra geratuko litzateke J. J. Sayasekin onartuko balitzateke Calahorrako bi martiriak, Emeterio eta Zeledonio, ez diruditela bertan jaioak, eta K.Larrañaga eta A.Azkarate Garay-Olaunekin pentsatuz gero, herrialde bat kristautzeko ibilbide osoan kontuz begiratu behar dela, berez gertakari bakun dien aldetik, esanguratsuak diren eragileak, ea elkarte oso bati dagozkion eragileak ote diren. Ikusi, halaber, Roldan JIMENO, “Red Viaria y cristianización”. H.S.n, 104. znb. (Iruñea, 1999), 725. or.
7. Ikusi Baskoniaren kristautze goiztiar baten aldeko eta aurkako argudioen laburpen on bat, iturri grekolatindarretatik dagozkien laguntzarekin eta gaztelerako itzulpenaz Santiago SEGURAn, Mil años de Historia Vasca a través de la literatura grecolatina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Uniber. Argit. (Bilbo, 1977).
8. J. M LACARRA, O.c., 27. or.
9. Ibid., 30. or.
10. J. CARO BAROJA, Los pueblos del Norte. (Donostia, 2. Argitalpena 1973an) 137. or.
11. A. BARBERO Y M VIGIL, Sobre los orígenes sociales de la Reconquista. (Mexiko, 1979), 94. or.
12. I. BARANDIARAN, “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipúzkoa”. Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón, X-n, 1975, 549-80. or.
13. M de LEKUONA, “Arquitectura medieval castrense”. V. V.n, Arte Vasco. (Donostia, d/g) , 68. or.
14. Iruñeko gotzainak Leireko monasterioan aukeraturik irtenak izatea ez da XI. mendean ongi sartu arte gertatuko. (J. GOÑI GAZTANBIDE, Historia de los obispos de Pamplona. (Iruñea, 1979) 119-155. or.).
15. Historialariak, (mozarabiarra?, populatzekoa?, mugakoa?) estilo honentzat egokiena den deitura bila ibili direnean, harrituta eta ziurtasunik gabe aurkitu dira, egiturazko ezaugarrien arabera definitzen saiatu direnean bezainbat. Jacques Fontainek, arte mozarabiarraren egituren benetako bateratzailea espazioen barruko banaketan dagoela uste du, bisigodoen arkitekturan baino askoz garbiago banatuak egotean. Kanpoaldean kordobarrarekin bat datozen lau osagaiekin bereizten dira: biribiletako erlaitzak, alfizeko hozkadurak, leiho bikien ajimezak eta oso gaindituriko ferra-arku egitura. Osagai hauek absideetan harrizko sabaiekin eta gurutzaduren besoekin nahastuan daude, jada erromanikoa aldarrikatuz.(Lo mozárabe, 52-54. or.).
16. B. PAVON MALDONADO, “La Mezquita Mayor de Tudela”. El arte en Navarra-n. “Diario de Navarra” Argtl., (Iruñea, 1994) 2. znb., 17-32. or.
17. M de LEKUONA, O.c., 68. or.
18. Donemiliagako monasterioak, nahiz eta gorabehera tristeak izan, txikizioak direla, suteak direla eta berreraikuntzak direla, zorterik ere izan du, zeren eta Zaragozako San Braulio biografoa monasterioaren sortzaile izandako santu bakarzalearen garaikidea izan zen, San Millan hil baino urte gutxi batzuk lehenago jaioa baitzen.
19. J. FONTAINE, El Mozárabe, 288. or.
20. IÑIGUEZ ALMECH, A.M N. I, 195. or.
21. J. FONTAINE, O. c., 264. or.
22. IÑIGUEZ ALMECH, “Un grupo de Iglesias del Alto Aragón”. A.E.A.A. IX an, 1933, 213. or eta hu.
23. Nafarroako Aezkoan antzinako ohitura izan da garaiena. Garaiei buruzko berri grafiko eta bibliografiko gehiago nahi izanez gero, ikusi Nafarroako garaia. San Telmo Museoa. (Donostia, 1995).
24. IÑIGUEZ ALMECH, A.M N. I, 171-172. or.
25. Ibid.,115. or.
26. P. GERMAN DE PAMPLONA, “La fecha de construcción de San Miguel de Villatuerta y las derivaciones de su nueva cronología”. P.V. 15, 1954, 222-235. or.
27. El Mozárabe Ed. Encuentros (Madril, 1984) 267. or.
28. Abrisketako San Pedrori buruz, ikusi J. A. BARRIO, La Arquitectura Vizcaina. (Bilbo, 1979); A.AZKARETE- OLAUN, “Elementos de arqueologia cristiana en al Vizcaya altomedieval”. Cuadernos de Sección-eko E.V. “Prehistoria-Arqueología”, 2, 7-135. or.; I. GARCIA CAMINO eta beste, “La arquitectura románica vizcaína”. Kobie-n. Arte Ederrak 4, 1987, 7-37. or.
29. J.R. VALVERDE, Abrisketako San Pedro, Arrigorriaga. Caja de Ahorros de Vizcaya, d/g.; S. RODRIGUEZ COLMENERO eta M Covadonga CARRERO, “Epigrafia Vizcaína”. Kobie-n 11. znb., Bilbo, 1981.
30. I. GARCIA CAMINO, J.M GONZALEZ CEMBELLIN, A. SANTANA EZQUERRA, “La Arquitectura prerrománica vizcaína”. Kobie, 4ean, 1987, 7-37. or.
31. I. GARCIA CAMINO eta beste, O, c., 20. or.
32. Monasterio eta dekania izenpean ez zen soilik erlijiosoen eraikin bat aipatzen, baita ondasun material multzoa ere, eta haien erabilerako ziren elizaren zaintza eta jabearen ondasunak.
33. I. GARCIA CAMINO eta beste, O.c., 26. or.
34. I. BARANDIARAN, “Excavaciones en la Iglesia de San Andrés de Astigarribia (Mutriku, Gipuzkoan)”. Noticiario Arqueológico Hispano. 15, 1971. Ikusi, halaber, “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipuzcoa. Datos arqueológicos”. Estudios de la Edad Media de la Corona de Aragón-en. (Zaragoza, 1987), 549-580. or.
35. S. SILVA Y BERASTEGI, Iconografía del siglo X en el Reino de Pamplona-Najera. (Iruñea, 1984) 59-90. or.
36. S.SILVA Y BERASTEGI, La miniatura medieval navarra. (Iruñea, 1988).
37. J. GOÑI. GAZTANBIDE, Historia de los Obispos de Pamplona. (Iruñea, 1979) I, 244. or.
38. S. SILVA Y VERASTEGUI, Iconografía..., 405. or.; J. PEREZ DE URBEL, “La conquista de la Rioja”. Estudios dedicados a Menéndez Pidal-en. (Madril, 1950) I, 513. or.; J. GOMEZ GAZTANBIDE, O.c. I, 135. or.
39. “Errioxan, X.mendean gutxienez hamaika monasterio loratu ziren: Logroñotik gertu dagoen Abeldako San Martin, Donemiliaga Kukula, Valvanerako Santa Maria, Laturtzeko San Prudencio, Viguerako San Kosme eta San Damián, Zirueñako San Andres, Naiaratik gertuko Santa Koloma, Naiarako Santa Agueda eta Nunilo eta Alodia Santak Naiarako ingurunetan”. (J.GAZTANBIDE, O.c., I, 125. or.; ikusi halaber, A.LINAJE, Los orígenes del monasterio benedictino en la Península Ibérica. (Leon, 1973), II. libk.
40. Albeldako monasterioa Antso Gartzes I.a eta bere emazte Todak sortu zuten 924. urtean; handik gutxira bazituen bertan 200 monje. (J. GOÑI GAZTANBIDE, O.c., I, 131. or.
41. S. SILVA Y VERASTEGUI, Iconografía..., 486. or.
42. J. DOMINGUEZ BORDONA, “Miniaturas...” A.H. XVIII an, (Madril 1962) 31. or.; J. CAMON AZNAR, “El arte de la miniatura española en el siglo XII”. Goya 8-an, 1964, 286. or; J. UILMAIN, “Interlace decoration and the influence of the Noeth on Mozarabic Illumination”. Art Bulletin 42-en, 1960, 215. or.
43. Arrauzkara profil hori “marra zuzen batez egina dago, eta kokotsa osatzeko okertu egiten da masail-hezurraren parean, bestaldeko belarriraino luzatuz, zeina beste masail hezur bat den, trazu zuzen batez bukatzen delarik. Begiak, betazalak, sudurra eta ahoak ere, trazu berdinak errepikatzen dituzte, etab.” (S. SILVA VERASTEGUI, Iconografía..., 48 .or.)
44. J. AINAUD DE LASARTE, “Giza irudia Dohatsuetako ikonografiaren adierazpidean”. Actas del Simposio para el estudio de los códices del “Comentario al Apocalipsis” de Dohatsu de Liébana. (Madril, 1978) 19-23. or.
45. Galdera asko oraindik ere argitu gabe daude edo zenbait ikertzaileen aldetik onarpen orokor bat lortu gabe bederen: Bere lanaren bertsio bat bakarra egin al zuen Dohatsuak ala 776. urtean lehenengoa egin ondoren, hainbat alditan birmoldatu al zuen 784. eta 786.ean? Lehenengo argitalpena edo lehenengoetakoak, irudiztatuak al ziren jada? Lehen jatorrizko hura egun jasotako zeinek adierazten du hobekien?, eta abar.
46. Anscari M MUNDO, “Dohatsuaren kodizeei buruz”. Actas del Simposio... n,114. or.: “Berauei erantsi beharko litzaieke, gaztelar-errioxar garairik hobereneko idazketa batena den Montserraten zatia”.
47. S. SILVA VERASTEGUI, Iconografía..., 115. or.
48. Ibid., 489. or.
49. L´Art religieux en france au XIIème. siècle. Paris 1920.
50. Kritika horien guztien azalpen luze bat ikus daiteke X. BARRAL I ALTER-en, “Repercusión de la ilustración de los “Dohatsus” en la iconografía del arte monumental románico”. Actas del simposio para el estudio...,n” (Madril, 1980) 33-54. or.
51. Dohatsuen zuhaitz genealogiko marraztu zuen Neussek, hiru adar edo familia oinarritzat hartuta: Henry Sanders-ek onartu zituen hiru familia hauek, baina hurrenez-hurreneko bertsioa bezala; Peter Klein-ek birzuzendu egin zituen hiru familia hauek, ondorengo bertsioetan ilustrazioen zenbatekoa gehituz joango zirenaren ideiatik abiatuz.
52. Pirinioetako bi isurialdeetan agintzen zuten familia handien artean oso aspaldiko garaietatik izanak zituzten harremanak, nahiz eta beti ezin dugun nahi adinako zehaztasunez azaldu agirietan. Baskoniako Dukerrian orain agintzen zuen Gartzia Santxez haren ondorengoa zen, zeinaren alaba, Azibella, IX. mende azken aldean Aragoiko Galindo Aznar II.arekin ezkondu zen... Gaskoniako Dukerria Gartzia Santxezen eskutik bere seme Antso Gartzesenera eta honengandik bere seme Gilermo Antsorengana, Urrakarekin ezkondua zen, Iruñeko Antso Gartzes erregearen alaba bera eta Fernan Gonzalez Gaztelako kondearen alarguna (J. M LACARRA, Historia Política del reino de Navarra..., I, 199. or.).
53. V. V., Saint-Sever. Millenaire de l´Abbaye. Colloque Intern., 25-27. or., 1985.go maiatza. CAHAG Argt. 1986, 37. or eta hur. eta 51. or. Ikusi halaber, P. du BUISSON, Historia monasterii S. Severi libri X.
54. Ibid, 200. or. Hain zuzen ere, Iruñeko Erregea Saint Jean-d´Angély-ra iritsia zen, 1010. urtean San Joan Bataiatzailearen burua azaldu zela eta egin ziren ospatukizunetara.
55. G. MENENDEZ PIDAL, “Mozarabiarrs y asturianos en la cultura de la Edad Media”. Boletín de la R. Acad. De la Historia-n. Madril 1954.go ekaina, 134. znb., 1377-221. or.; E. EFELS, “Saint Sever-sur Adour”. Saint- Sever sur L´Adour. Congres Archéologique Bordeaux-Bayone. 1939, 346. or.
56. J. WILLIAMS, “Le beatus de Saint Sever. Etat des questions”. Saint-Sever. Millennaire...n. Meyer Shafirok aho betez ukatzen du eskuidatzia hispaniar jatorrikoa denik, zeharo gaskoitzat dauka berak, eta, ez gainera mozarabiarrena, erromanikoa baizik. Estudios sobre el Románico. Alianza Argit. (Madril 1984), 363. or.
57. Zera suertatzen da, Saint-Severko eskuidatziaren azkenean, San Ildefonsoren De Virginitate-ren araudiaren kopia datorrela, Albelda monasterioko Gomesano eskuidatzian bezala. (J. DOMINGUEZ BORDONA, “Ex libris mozárabes”. A.E.A.A. maiatza-abuztua, 1935)
58. Fr. AVRIL, “Quelques considerations...”. Actas del Simposio para el estudio...1980, I, 261-272. or.
59. A. BARCENILLA, “Las bibliotecas de la Alta Edad Media. III. Los escritorios de los Beatos”. Perficit-en 2. saila (Salamanca. 1997) 4-36. or.
60. G. MENENDEZ PIDAL, “Mozarabiarrs y asturianos...” 64. or.; ikusi, halaber, Marcel DESTOMBES, Mappemundes A.D. 1200-1500. Catalogue préparé par la Comission des Cartes anciannes de l´Union Géographique Intern... (Amsterdam, 1964).
61. 61. Jean de JAURGAIN, La Vasconie (Paris 1898) II, 458-459. or. Manex GOIENETXE-ren aipamena, Histoire Générale du Pays Vasque. (Donostia, 1998) I, 229. or.

Bibliografia

• AA.VV.:Actas del Symposio para el estudio de los códices del “Comentario al Apocalipsis” de Dohatsu de Liebana. 3 libk. (Madril, 1978‑1980).
• ARCE, J.: “Conflictos entre paganismo y cristianismo”.Historia durante el s. IV‑n. P.V. 32an, 1971, 245‑255.
• AZ­KARATE, A.: “Elementos de arqueología cristiana en Vizcaya altomedieval”. Eusko Ikaskun­tzan. Cuadernos de Sección. Pre­historia‑Arqueología, 2,7‑135. or.
• BARANDIARAN, I.: “Excavaciones en la Iglesia de San Andres de Astigarribia (Mutriku Gipuz­koa)” Noticiario Arqueológico Hispano XV.ean, 1971, 189‑217. or.
• BARANDIARAN, I.: “Novedades sobre la Alta Edad Media en Guipuzcoa. Datos arqueológicos”. Est. De Edad Media de la Corona de Aragón X.ean, 1975, 549‑580. or.
• BARBERO, A. y VIGIL, M : Sobre los orígenes sociales de la Reconquista. (Bar­tzelona, 2. argitp. 1974)
• BARRIO LOZA, J.A.: La arquitectura románica vizcaína. Deustuko Uniber­tsitate­aren argitalp. (Bilbo, 1979).
• CAMON AZNAR, El arte de la miniatura española en el siglo X. “Goya” 58, 1964, 266‑287. or.
• CARO BAROJA, J.: “San Amando y los Vascones”. P. V. 122‑123.ean, 1971, 7‑26. or.
• CARO BAROJA, J.: Los Vascos. (Madril, 1972).
• CARO BAROJA, J.: Los pueblos del Norte. (Donostia 3. argitp. 1977).
• DIAZ Y DIAZ, M C.: Libros y librerias en la Rioja Altomedieval. (Logroño 1979); “La circulation des manustrits dans la Péninsule Ibérique du VIII s. au XI siècle”. Cahiers des Civilisation mediévale 12an, 1969, 391, 231‑138. or.
• DOMINGUEZ BORDONA, J.: “Ex libris mozárabes”. A.A.E.A. 11ean, 1935, 153‑163. or.
• DOMINGUEZ, X.: “Orígenes del cristianismo en Vizcaya”. Zumarraga. Revista de estudios vascos, 2. znb.‑an, 1953, 84‑91. or.
• DURAN GUDIOL, J.: El castillo de Loarre. Public. De la Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Zaragoza, Aragón y Rioja. (Zaragoza, 1971).
• FONTAINE, Jaques: El Mozárabe. Ed. Encuentro, 1984.
• GARCIA CAMINO , I.: “La necrópolis medieval de San Juan de Garay”. Kobie‑n, (Paleoantropologia saila), 13, 1983, 485‑586. or.; 1984, 14‑555. or.
• GARCIA CAMINO, I., GONZALEZ CENBELLIN, J. M , SANTANA EZQUERRA, A.: “La arquitectura prerromanica vizcaína”. Kobie 4.ean, 1987, 7‑37. or.
• GARCIA CORTAZAR, J. A. eta best.: Introducción a la historia medieval de Álava, Guipuzcoa y Vizcaya en sus textos. (Donostia, 1979).
• GARCIA CORTAZAR, J. A.: Vizcaya en ala Alta Edad Media. Caja de Ahorros Vizcaína. (Bilbo, 1983).
• GARCIA CORTAZAR, J. A., ARIZAGA BOLUMBURU, B., RIOS RODRIGUEZ, M L., VALDIVIESO, I.: Vizcaya en la Edad Media. I. libk. (Bilbo, 1985).
• GARCIA CORTAZAR, J. A.: El dominio del monasterio de San Millán de la Cogolla (siglos X al XIII). (Salamanca, 1969).
• GOMEZ MORENO, M : Iglesias mozárabes. (Madril, 1919), 2 libk.
• GOMEZ MORENO, M : “La mezquita mayor de Tudela”. P. V.n (Iruñea, 1945).
• GOMEZ MORENO, M : “El arte mozárabe”. A. H.n III. libk., (Madril ,1948).
• GOMZALEZ BLANCO, A.: “El cristianismo en el municipio de Calahorra del 380 al 410”. M H.A. 5ean, 1981, 195‑202. or.
• GUILMAIN, J.: “Some observation on mozarabic manuscripts illuminations in the linght of recents publications”. Scriptorium XXX.en, 1976, 183‑191. or.
• IÑIGUEZ ALMECH, F.y SANCHEZ VENTURA, R.: “Un grupo de iglesias del Alto Aragón”. A.A.E.A.n (Madril, 1933).
• IÑIGUEZ ALMECH, F.: “El Monasterio de San Salvador de Leyre. P. V.n, (Iruñea, 1968) 169‑220. or.
• JIMENO ARANGUREN, Rondán: “Red viaria y cristianización”. Hispania Sacra LI libk. 104 znb., 1999, 717‑740. or.
• LACARRA, J. M : Vasconia Medieval. Historia y filologia. (Donostia, 1957).
• LACARRA, J. M : “La cristianización del País Vasco”. Estudios de historia navarra‑n. (Iruñea, 1971).
• LACARRA, J. M : Historia politica del Reino de Navarra desde sus orígenes hasta su incorporación a Castilla. (3 libk.). (Iruñea, 1972‑73).
• LACARRA, J.M :Estudios de historia navarra. (Iruñea, 1971).
• LACARRA, J.M : Investigaciones de historia navarra. (Iruñea, 1983).
• LACARRA, J. M : “Textos Navarros del Códice de Roda”. Estudios de E. M de la Corona de Aragón, I. libk., (Zaragoza, 1945), 193‑184. or.
• LACARRA, J. M y GUDIOL, J.: “El primer románico en Navarra”. P. V.n, Iruñea, 1944.
• LAMPEREZ Y ROMEZ, V.: “Historia de la arquitectura española en la Edad Media”. (Madril, 1930, 2. argtl.), 3 libk.
• LARRAÑAGA, K.: “En torno al caso del obispo Silvano. Consideraciones sobre el estado de la Iglesia del alto y medio Ebro a fines del Imperio”. Veleia VI.ean, 1989, 171‑192. or.
• LARRAÑAGA ELORZA, K. y AZ­KARATE GA­RAI‑OLAUN, A.: “La cristianización del País Vasco. Estado de la cuestión y supuestos metodológicos para la redefinición de los términos de un debate secular”. II Congreso Mundial Vasco. Congreso de Historia. I. libk. De los origenes a la cristianización. (Donostia, 1988), 325‑366. or.
• LINAJE CONDE, A.: “El monacato visigótico. Hacia la benedictinización”. Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos. Antigüedad y Cristianismo. III, (Murcia, 1986) 189‑195. or.
• LOPEZ DOMECH, R.: El románico de Vizcaya. (Bilbo, 1985).
• MAÑARICUA, A.: Obispados en Álava, Guipuzcoa y Vizcaya hasta fines del siglo XI. (Gasteiz, 1963).
• MAÑARICUA, A.: “Al margen del himno I del “Peritephanon” del poeta Prudencio ( 1. Larrukia, 94)”. D. I. 15ean, 1967, 255‑270. or.
• MAÑARICUA, A.: “La cristianización del País Vasco”. Historia del País Vasco‑n. (Donostia, 1978) I. libk., 51‑72. or.
• MAÑARICUA, A.: “Introducción del cristianismo en el País Vasco”. 1ª Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco, 1981, 27‑41. or.
• MAÑARICUA, A.: “Cristianización del País Vasco. Orígenes y vías de penetración”. Congreso de Estudios Históricos: Vizcaya en la Edad Media, (Bilbo, 1986) 41‑48. or.
• MARTINEZ DIAZ, G.: Álava Medieval. I. libk., (Gasteiz, 1974).
• MENENDEZ PIDAL, G.: “Mozarabiarrs y Asturianos en la cultura de la Alta Edad Media”. Bol. de la R. Acad. De la Histoaria 136ean, 1954, 137‑291. or.
• MENENDEZ PIDAL, G.: “Sobre el escritorio emilianense en los siglos X al XI”. Bol. de la R. Ac. de la Historia, 143an, 1958, 7‑20. or.
• MENTRE, M : “Problèmes de figuration et d´espace dans les miniatures du Haut Moyen age: le Beatus mozarabiarr de l´Escorial”. L´Information de l´Histoire de l´Art 17an, 1972, 55‑63. or.
• MOE, E. A.: L´Apocalypse de Saint‑Sever, mt. Lat. 28878 de la Bibliothèque Nationale (XI siècle). (Paris, 1943).
• MUNDO, A. M y SANCHEZ MARIANA, M : El comentario del Dohatsu al Apocalipsis. Catálogo de los Códices. Bibl. Nac. (Madril, 1976).
• NEUSS, V.: Dia Apokalipse des Hl. Johannes in der altspanischen und altchristlichen Bibel‑Illustrationen. (Das Problem der Bea­tus‑Handschriften). (Münster, 1931).
• ORLANDIS, J.: “El Cristianismo en el reino visigodo”. Actas de la III Semana de Estudios del Alto Medievo Europeo. Spole­tto‑n (1955), 153‑171. or.
• PAMPLONA, P. Germán de: “La fecha de la construcción de San Miguel de Villatuerta y las derivaciones de su nueva cronología”. P. V.n (Iruñea, 1954), 222‑230. or.
• PEÑA DE SAN JOSE, J.: “Los códices emilianeses”. Berceo 12an, 1957, 65‑85. or.
• PEÑA SAN JOSE, J.: Los marfiles de San Millán de la Cogolla. (Logroño, 1978).
• PEREZ PASTOR, C.: Indice de los códices de S. Millán de la Cogolla y S. Pedro de Cardeña, existentes en la biblioteca de la R. Academia de la Historia. (Madril, 1908).
• PEREZ DE URBEL, J.: “La conquista de la Rioja y su colonización espiritual”. Estudios dedicados a Menéndez Pidal‑en. I, (Madril, 1950). 495‑534. or.
• PORCHER, J.: “Beatus in Apocalipsim: the Apocalipse de Saint‑Sever”. Graphis, XII. libk.‑an, 1936, 218‑225. or.
• RECONDO, J. M : “El castillo de Javier”. P. V.n, (Iruñea, 1957), 261‑417. or.
• SANCHEZ ALBORNOZ, C.: “Problemas de la historia navarra del siglo IX”. Cuadernos de Historia de España‑n. Buenos Airesen, XXV‑XXVI (1957), 5‑82. or.
• SANTANA EZQUERRA, A.: “Ermita de San Pedro”. Monumentos de Vizcaya‑n. (Bilbo, 1986).
• SARACHAGA SAINZ, J., NOLTE ARAMBURU, E.: “Ventana geminada primitiva de la ermita de Ntra. Sra. De Goikouria o Goyuria, Iurreta (Bizkaia) y sus paradigmas”. Kobie, 9an, 229‑237. or.
• SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: “Algunas consideraciones sobre la cristianización de los vascones”. P. V. 46an, 174 znb., (1985), 35‑56. or.
• SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: “La presión cristiana sobre los territorios vascónicos en época bajoimperial”. Congreso de Estudios Históricos. Vizcaya en la Edad Media. (Donostia, 1986), 51‑61. or.
• SAYAS ABENGOECHEA, J. J.: LOS Vascos en la Antigüedad. (Madril 1994).
• SAYAS ABENGIECHEA, J. J.: “La búsqueda visigoda de la unidad territorial y el caso vascónico”. Veleia‑n, 1988, 189‑206. or.
• SCHLUNK, H.: “Arte carolingio”. A. H. II. libk.,(Madril, 1947).
• SEGURA MUNGUIA, S.: Mil años de historía vasca a través de la literatura greco‑la­tina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Unib. Argtl., (Bilbo, 1997).
• SILVA Y VERASTEGUI, S.: Iconografía del Siglo X en el Reino de Pamplona‑Nájera. (Iruñea, 1084).
• URANGA, Jose E. y IÑIGUEZ ALMECH, F.: Arte Medieval Navarro. (5 libk.), I, sorta, (Iruñea, 1971).
• V.V., San Millán de la Cogolla en su XV Centenario (Logroño, 1974).
• WERCKMEISTER, O. K.: “Pain and Death in the Beatus of Saint‑Sever”. Studi Medievali XIV, (1973), 565‑626. or.