Euskal artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura/Lehen gotiko artea

by Juan Apaolaza

←Euskal artea europartu zenekoa

Euskal Artearen historia (II): Gotikotik Errenazimendura Juan Apaolaza Lehen gotiko artea

Erdi Aroko artearen amaiera→

Euskal Herri Enblematikoa bilduma (Etor-Ostoa)

Testuingurua

Euskal Herria, XIII. eta XIV. mendeak

Nafarroako erresuma

Oliba Monastegiko klaustroa

CHANPAGNEKO DINASTIA. Nafarroako erresuma, gaur­ko Nafarroa, XIII. mendean Nafarroa Beherea eta arabar Guardiak bestek ez zuten osa­tzen. Antso Az­karra ondorengorik gabe hil zenean, nafar nobleziak Aragoi eta Gaztelaren gose espan­tsionistak bul­tzatuta eta bere askatasunaren jeloskor zelarik, Champagnako kondea, Teobal­do I.go defuntuaren iloba errege az­kar hauta­tu zuen, horrela dinastia berri bat sortuz.

Errege berri honek Jaime I.a Aragoiko erregearen gutizia makur­tzea lortu zuen, Tutera eta beste gotorlekuei zegokienean, halaber, Gaztelako erregearen konkista nahiak zapuzten. Nafar Foruen begirunearekiko zina egin bazuen ere, laster azal­du zi­tzaion indar­keria­ko joera; baina laster indargabetu zuten nobleek joera hori, an­tzinako beren eskubideekiko begirunea lortuz, erregearen kanporal­dian gober­nurako nafar seneskal bat hauta­tzean eta Foruen ida­tziz­ko adieraz­pena eskatu ziotenean.

GURUTZADAK ETA KONPONDU EZINA. Poesia eta musikari zaletasuna eta dohainak ez ziren eragozpen izan errege berriak 1239an Gregorio IX.ak sustatutako Guru­tzada gida­tzeko, abentura hura arrakasta baino porrot gehiagorekin amaitu bazen ere. Agian, errege honen erregeal­dian arazorik larriena izan zen –1253an bera hil zen arteraino iraun zuena–, Iruñeko go­tzaina zen Gazolazeko Pedro Ximenezekin konpondu ezina; zeren eta, honek ez bai­tzion erresumako hiriburuan benetako gober­nari izatearen eskubideari uko egiten, lege mailan hiri osoko nagusia izaten go­tzaingoak jarrai­tzen bai­tzuen.

FRANTZIA ALDEKO ERAGINA. XII. mende bukaeratik errekonkistaren aurrerakada eta mer­katari­tzaren garapenari esker, Nafarroak gainerako Penin­tsulak bezala XIII. mendean zehar ezagutu zuen gorakada ekonomiak lagundu zion ekimen artistikoen berriztapena aurrera eramaten, mende horretan fran­tsesen jabegoetan sor­tzen ari ziren lan eder eta handi zein hilez­korrak eredu hartuta. Fran­tziako eragin hau Nafarroan sartu zen batez ere, kultura eta arte mailan, lingua navarroruna gorde­tzearen biz­kar izan bazen ere. Eragin horri bultza zion frankoen burgoen garapenak, XII. mendearen hasieratik jada Erresumako hirigune nagusietan kokatuak baitziren eta erregeen lagun­tza izan baitzuten garapen ekonomikoan.

Are handiagoa egin zen Fran­tzia al­deko eragina Teobal­do II.a (1253‑1270) Luis Santuaren alaba Isabelekin ez­kondu zenean. Hala, Aragoi eta Gaztelako erregeekin zituen harremanek hobera egin zuten. “Hiribil­du on” askok beren foruak eta berezitasunak berretsiak ikusi zituzten. Eta Alfon­tso X.a Gaztelako erregeak Donostiako eta Hondarribiko gotorlekuak eman ziz­kion.

Nafarroako errege gazte honen egonal­diak behin eta berriz eteten ziren Fran­tziarako bere joan-etorriak zirela eta, aginpidea seneskal baten eskuetan uzten zuelarik. Teobal­do II.a zori­txarreko Tunez­ko Guru­tzadan izurriteak jota hil zen, bere aitaginarreba, Fran­tziako errege santua hil­tzen ikusi eta handik gu­txira hil ere, Nafarroako monasterio eta ospitaleen aldeko bere maitasuna eta onginahia adierazten duen testamentu historiko bat idatzi ondoren (1270).

NABARRERIAKO BORROKA. Enrike I.aren erregeal­dia, izen on handirik gabekoa izan zen (1270-1274), Nabarreriaren harresiak eraiki­tzen utzi baitzuen, hiriburuko beste bi burgoen (Zer­nin eta Nikolas) arteko zatiketa sakonagotu zuen ekimena bultzatuz –esan dezagun, hasierako populazioa guztiz nafarra zen. Eta haren ondoren errege-makila Joana izeneko neskatila baten eskura etorri zen, bere erregina‑amaren agintari­tzapean. Botere nagusiaren ahul­dadeak eta Aragoi eta Gaztelaren al­de zeudenen handinahi eta haserreek ondorio bat izan zuten: fran­tses al­derdiaren indar­tzea eta, tristea bada ere, hain ospe­tsu izan zen “Nabarreriako borroka zibila”, burguaren sun­tsiketa eta bertako biztanleenganako sarraski basatia fran­tses eraso­tzaileen eskutik (1276).

FRANTZIAREKIKO MENPEKOTASUNA. Felipe (Fran­tziako IV.a eta Nafarroako I.goa) Ederra zeritzonak hartu zuen errege aul­kia. Iruñeak mitraren menpeko izateari utzi zion eta Nafarroa osoa mende erdiz erregeordeen agindupean egon zen; denak fran­tsesak ziren. Nafarrek, fran­tses erregearen hiru semeak jasan behar izan zituzten, kapeta familiakoak: Luis Hutin (1314‑16) erresisten­tzia oro bihozgabeki zapuzten zuena, Felipe V.a Luzea (1316‑22), eta Karlos IV.a (1322‑28) erregetzako zinik ere egin ez zuena.

EVREUX-TARREN ETXEA. Nafarroako hereje-aul­kia 1328an Evreux‑tarren Etxera al­datu zen, Joana, Luis Hutinen alaba, Evreux‑eko Felipe kondearekin ez­kondua zena, erregina hautatua izan zenean. Baina, galiarrenganako mendekotasun egoerak berdin jarraitu zuen, erregeak Fran­tzian bizi­tzen jarraitu bai­tzuten Nafarroarako agintari eta go­tzain fran­tsesak izendatuz. Bistakoa da Nafarroako kulturak eta arteak moduan eta estiloetan eraginik izango zutela, XIV. mendearen az­ken al­dera Evreuxen dinastiaren 100 urte horietan, 1276.etik eta hasia zen “nafarrera­tzera” arte.

Hiru probin­tziak

LEINUAK ETA BANDOAK. Hiru euskal probin­tziak zenbait leinu nobleen aginpidearen menpe egon ziren, al­di berean. Araba eta Gipuz­koak Gaztelaren eremuetan iraun zuten. Gizarte antolaketan, “baserrietako lur eta ondasun” zenbaitetan “etxe” boteredunak sor­tzen eta hazten joan ziren, honako hauen babesean: “monasterioa”, ermitaren bat, dorre, errota, burdinola nahiz soro ala bara­tza, mendi edo basoak zituztelarik.

Leinu Nagusiak zeritzanak ziren jabeak, landa-inguruetako “jende xehearen” babesle izateaz gain, mendera­tzaile ere baziren. Leinu hauek denborarekin bandoetan bil­du ziren –Oinaztarrak eta Ganboatarrak, Gipuz­koan; Butroiak eta Abendainoak Biz­kaian, Mendozatarrak eta Gebaratarrak, Araban– eta luzez bizi izan ziren horrela, etengabeko haserre eta gogorkerietan. Denbora joan ahala, XV. mendearen bigarren erdial­dean, beren artean itunak eta hi­tzarmenak sor­tu behar izan zituzten etsai beraren aur­ka borroka egiteko: hiribil­duak; izan ere, horien ordainaraz­penetatik babesteko “nekazari-lurretako jendeak” hiribil­duetan auzotzen hasiak ziren.

HIRIBILDUEN SORRERA. Gipuz­koan, nafar errege batek, Antso Az­karrak, emandako foru batez sortutako Donostiaz kanpo, Gaztelako erregeak Kantauri al­deko portuekin komunikazio-bideen bila zebil­tzalarik, 1203.etik (Hondarribia) 1383.era arte (Urre­txu) hogeita lau hiribil­du sortu zituzten. “Gipuz­koako hiribil­duak bata bestearen atzetik sor­tzea hori benetako iraul­tza izan zen; zeren eta, oso denbora laburrean, landako leinu-tal­deen antolamendua, burgesen hiriko antolamenduak ordez­katu baitzuen” ^[1].

Biz­kaiaz ere an­tzeko zerbait esan daiteke. Bi mende ere ez zuten behar izan 21 hiribil­du sortzeko. Hiribil­duetan antola­tzeko jendeak lur lauak uzten zituen, segurtasunagatik; eta jaun­txoen eta erregeen laguntza izaten zuten beren baliabideetan hazteko eta industria eta mer­katari­tza susta­tzeko.

Araban hiribil­duek jatorrian beste arrazoi batzuk izan zituzten, arrazoi jakin eta desberdinak. Araba bi monarkia etsaien artean kokaturik, arrazoi politikoak zirela-eta, populazioguneek beren sorrerako foruak Nafarroako ala Gaztelako erregeengandik jaso­tzen zituzten, aginpidearen pendulua al­de batera ala bestera joaten zenaren arabera. Hala gorde zuten euren landa-izaera beste bi probin­tziak baino gehiago.

GIZARTE-ALDAKETA. Hiribil­duen haz­kunde demografiko eta ekonomikoarekin eta beren eskubideak defendatzeko Ermandadeak sorturik, berehala iritsi zen ondorio izugarriak izango zituen gizarte al­daketa, erregeen aginpide al­detik jasotako lagun­tza zela eta, Ahaide Nagusien neurriz kanpoko eta bidegabeko botereari aur­ka egiteko.

Arabako lurral­dea Gaztelako Alfon­tso VIII.ak 1200ean indarrez hartu zuenetik banatuta zegoen nafarren aginpidetik “señorio apartado, et este era cual se lo querian los Fijosdalgo y Labradores, naturales de aquella tierra de Alava”, eta Arriagako Kofradia osatu zuten lehen aginpidean egonak zirenek. Hau, lur sail handien eta herrien jabe zen “an­tzina‑an­tzinako garaietatik”, jada errege lurrak ziren Gasteiz, Agurain eta Trebiñuko hiribil­duak eta herrixka ba­tzuk izan ezik.

ARRIAGA EMATEA. Kofradiako ordez­kariak, 1332.ean Calahorrako go­tzaina buru zutela Arriagara iri­tsi ziren, eta ordurako Burgosen zegoen Alfon­tso XI.ari dei egin zioten. Han, Araban ondasunen jabe ziren goi-mailako per­tsonaia mul­tzo baten aurrean “errotikako al­dakun­tzan zegoen nobleziak” erregeari lurrak eman ziz­kion abantaila eta mesede ba­tzuen trukean.

Arriagako eskain­tzaren lekuko noble haien seme eta ilobetatik irtengo ziren gero, XV. eta XVI. mendeetan, Gaztelako nobleziaren gorengo kideak.

Aialako Pedro Lopezek, XIV. mendearen bigarren erdian jada, nobleziako eran­tzukizun gorenak iri­tsi zituen Enrike II.a, Joan I.a eta Enrike III.a erregeren enbaxadore lanetan eta 1398tik Gaztelako Kan­tzelari Nagusi karguan, 1406ran hil zen urtera arte. Ez da esan beharrik, erregeari Arriagako Kofradiak eginiko emaria borondatez­koa, maila batean baino ez zela izan; izan ere, al­de batetik Kofradiaren menpe zeuden herrixken gainean Gasteizek egin zuen estu­tze ahaleginaren emai­tza izan bai­tzen.

“Nolanahi ere, esan daiteke Arabako kofradiakideek, aitoren seme, ez­kutari, apaiz eta nekazariek, garaien al­diei begira zeudelarik, errege­aren eskuetan uztea erabaki zutela lehen beren eskuetan zeukaten orain korapila­tsua, hi­tzarmen eta arauen bidez, gerorako salbatu nahi bai­tzuten, bai per­tsonal­ki eta bai instituzio mailan egoera korapila­tsu horretan zeudenez” ^[2].

Nafarroa eta hiru probin­tziak

Euskal probin­tziekin Nafarroak zituen harremanak, XIV. mendearen lehen erdian, asal­dura handia nozitu zuten, mugal­deko herri nafarrek gainean zituzten bidelapurretak zirela-eta, eta, ondorioz, lurral­de haietako Ahaide Nagusi haietako ba­tzuengan, Oinaztarrengan, babestu ziren.

Gipuz­koari, merinoarekin adostasunera etortzeko ahaleginak bertan behera utzita, nafarren al­detik mendekuak etorri zitzaizkion, horrela etengabeko etsaigoa sortu zen eta, nahiz eta Nafarroa eta Gipuz­koako Ermandadeen aldetik adostasunera iristeko saioek egin, ez zuten konpontzerik lortu.^[3]

Hala ere, liskar horiek ez zuten Iruñeko eta Gipuzkoako kaien arteko mer­katari harremanik erago­tzi, Lekunberri‑Tolosarako bideetatik eta Bidasoan zeharreko ibarretik, ezta Nafarroako Karlos II.a erregearen zerbi­tzuan, Normandiako (1353) irtenal­dian saripeko zal­dun gisa gipu­tzak jardutea ere.

HUTS EGINDAKO SARRALDIAK. Nafarroako errege Karlos II.a “Gaiztoak” Gipuz­koa eta Arabako jabegoa eskura­tzen saiatu zen, Gaztelako Pedrori Trastamarako bere anaiorde Enrikerekin zituen borroka dinastikoetan eman zion lagun­tza militarraren ordainetan; baita sartu ere egin zen Gipuz­koan,1368an. Halako saio horiek bertan behera gel­ditu ziren, lehenik, Pedro Ankerraren herio­tzagatik, eta dirudienez, herriko jendeak “Gaztelarekin el­karturik jarraitu nahiago zuten, nahiz eta orduko agintaldian hu­tsuneak izan” horrela erabaki baitzuten.^[4]

Nahaspilen artean edertasuna

Elizaren bizi­tzari dagokionez, esan dezagun mendearen az­ken laurdenean Mendebaleko zisma deritzona gertatu zela (1378‑1417). Espainia eta Baskonia, Avignoneko go­tzainen –lehenik, Klemente VII.a eta gero Benedik­to XIII.a– esaneko gera­tzean, euskal noble bat izan zela, Aialako Pedro Lopez, Elizaren egoera tristeak gehien pena­tu zuena, bere Rimado de Palacio lanean azaltzen denez.

Kaosetik urrun ez zegoen elizaren agintaldi baten erdian, bandokideen etengabeko gehiegikerien ondorioz­ko gizartearen ezegonkortasun egoeran, beren haserreen mendeka­tzea eta aginte gosea lege­tzat harturik, ez da erraza gerta­tzen salerosketaren gorakada nabarmena eta ondorioz­ko kultur aurrerapena nola eman zitekeen uler­tzea; baina eman egin zen. Bere Bienandanzas y fortunas lanean Lope Garcia de Salazarrek konta­tzen dituen etengabeko mendeku odol­tsuetako egutegi horretan katedralak jaso­tzeko eta monasterioak eraiki­tzeko nahikoa denbora eta gogo tartekatzea ezinez­koa dirudi. Gertakari honek, landa-gizartetik hiri-gizartera eta lurral­deen erregimen feudaletik udalerri egiturara igarotzeak, ideia ematen du nolakoa izango zen iraul­tza^[5].

Arte gotikoa

Historiako testuinguru honetaz, “gotiko” deritzon artearen kokapen eta lehen zabal­kundea aipa­tzeari eskainitako gure historiaren atal honetarako muga eta “terminus ad quem” bezala XIV. mendeko az­ken hamar­kada jarriko dugu, zeinetan ikusiko dugun, bai Nafarroan, nahiz beste probintzietan, Euskal Herriaren historian tinkotasun‑puntu bezala hartu litez­keen zenbait gertakari eman zela.

Ar­kitek­tura gotikoaren muina

Europako hainbat eskual­deetan distira nabarmena lortu zuenean, orduan iritsi zen gotikoa Euskal herrira. Giorgio Vasari-ren ustez, godoengandik iritsi zen eta horregatik gaiz­ki deritzon “gotiko” estilo berria erromanikoaren berez­ko garapena izanik, ez da eragoz­pen egituraz eta adieraz­penez guztiz desberdina izateko. Az­ken batean, beste espiritu batek egina baita. Nolanahi ere, “gotikoa ar­kitek­turan osotasunaren muina da –ida­tzi zuen duela gutxi Pier Luigi Nervik–, eta eraiki­tzaileak garen partetik, ez dugu inoiz lortu hura gaindi­tzea. Egituretan erabateko garbitasuna du, gaur egun guretzat inola ere errepikaezina dena”.^[6]

Katedrala: Eraikun­tza eta apaingarriak

Eraikin paradigmatikoa da katedrala, lehengo abade-e­txe erromanikoaren ordez­koa. Nabarmena da oso haren egituren berezitasuna, orain hormak gal­du egin du eusgarri izatearen eginkizuna eta gangen zama toki jakinetan koka­turik, ar­ku sistema diagonalaren eta arbotanteen bitartez, zama hori eraikinetik kanpora eramaten da. Horren ondorioz ganga ez da pieza osokoa, baizik eta el­karren artean menpeko diren lau edo sei osagaiduna, bakoi­tzak egitura plastiko desberdina duelarik. Horrela ondorio bi lor­tzen dira, estiloa berehalakoan bereizi eta ezagutzeko:

- bere bertikaltasun jarraiki eta nabaria

- eta bere argitasun bikaina.

Guru­tze-ganga

Ar­kitek­turaren historialariek luzez egin duten gal­dera da ea estilo berriaren ezaugarrien artean gainerakoen bereizgarri izan zitekeen muin-muineko osagairik ba ote zegoen. Aho batekoa dirudi iri­tzia, logikoa denez, eraikinei zabalera eta garaiera handiagoa emateko jaio eta garatu zen estiloa, “guru­tze-ganga” bikainaren asmakun­tzatik abiatuta.

Lehengo ertz‑ganga, ar­ku diagonalen bidez “ikusgarriago” egin nahi izatea, edo zenbait joera gu­txi-asko el­karteko eta nazionalak ala sentimenduei adieraz­pen aparta eman nahi izatea, egun badirudi estilo berriaren al­derdi erabakigarria baino gehiago dela egituretako asmakizun baten ondorioa.^[7]

Dena dela, bada gurutze-ganga eraikun­tzako tresneria soil bat besterik ez dela izan uste duenik, baita egituran berrikun­tza egiazkoa ertz‑gangarekin asmaturik zegoela eraku­tsi nahi duenik ere.

HISTORIA. Gurutze-ganga, lehen al­diz, Durham‑go (1096‑1104) katedral erromanikoaren koruan eta Bretainia Handiko eta Normandiako beste elizetan azal­du zen.^[8] Baina, Frantziako Erregearen Jabegoetan azaldu zen esperientzia erabaki­tzailea: Saint‑Denis basilikan (l´ile‑de‑Francen) bereziki, Suger abadeak bultzaturik nartexko eta burual­deko kaperetan gurutze-gangak jarri zituztenean. Europan zehar handik hedatu zen sistema, opus francisgenum izenez ezagutzen dena.

BILAKAERA. Guru­tze-gangak eraikun­tzan eskain­tzen zituen abantailak zirela-eta berehala hartu zuten zistertarrek beren­tzat, horregatik estalgarri-sistema berriaren zabal­tzaile handitzat hartu behar direlarik.

Hasieran, eliza arrunta tribunaduna zen; gerora etorriko zen “bitan banatutako horma” deritzona, triforioa sortuz eta katedralari lau maila edo solairuetako al­txaera emanaz. Aurrerago, al­de batera utzi ziren tribunak, bertikaltasuna areagotzeko; ondoren, gotikoaren “mural gardentasuna” iturburuari eran­tzunez, triforioa gardendu egin zen, eta az­kenik deuseztatu egin zen erdiko habeartearen ar­kuteria, gainetan leihate handiak besterik gabe jasoaz, Beauvais‑eko katedralean, esaterako. Prozedura horrekin hau adierazi nahi zen: ar­kitek­turako atal guztiak ez zirela gotiko bihurtu ez al­di berean, ez maila berean. Gaur egun oraindik XII. mendean eraiki­tzen hasitako zenbait katedral handitan ikus daitekeenaren arabera, eraikinaren beheko zatiak –al­daketak artean ezin harrapatuak–, eta gurutze-gangak ezin hobeak ziren.

Beste zenbait osagarri

Katedral gotikoan, eskulturak kanpoko ar­kupeetan eta janbetan ar­kitek­turatik askatu egiten dira, mukulu biribileko eta berez­ko balioa izateko joeran.

Barrual­dean, ezarritako zutabeek nortasuna gorde­tzen dute eta kapitelak mendekotasunik gabekoak dira –maila desberdinetan–, aldiz, gangak sei muturrekoak eta terzeletez­koak dira.

Zutabeak laster gal­tzen dira oinarrietan. Denbora joan ahala, gangak, teknika izugarri bat eraku­tsiz, izar eta sarez­ko egiturak hartuz joan ziren.

Ar­kuetan egitura berriak azal­du ziren XV. mendean: karpanelak, eskar­tzanoak, konopialak. Kapitelak gero eta txikiagoak ziren, eta gal­du egin zuten egituraren gorengo maila az­pimarra­tzearen eginkizuna; gerora “landareki” apaingarriak ziren ugari, zerrenda jarraian kardu hostoz osatuz.

Idi-begi erromanikoa arrosa-leiho gotiko bihur­tzen da, hiru sarrera nagusietako hormetan jarririk. Ar­ku zorro­tzeko leihate gainetan eta horman zulatutako arrosa-leiho horiek, hasieran egitura zuzenak azal­tzen dituzte barruan; gerora hauek uhindu egin ziren eta diseinua aberastu, nahiz eta beren erradioen banaketa bere horretan gorde­tzen duten.

Gotikoaren jatorria

Aurreko kapituluan ikusi dugu erromanikoaren sorreran eragin muga­tzailea izan zutela, ekonomia, gizarte, politiko eta erlijioso mailako zenbait gorabeherek. Gotikoari buruz ari garen honetan, an­tzeko oharrak jaso beharrean aurkitzen gara.

Artean, estilo berri baten sorreran, bal­din­tza eta arrazoien arteko bereiz­ketak egin behar dira nolabaiteko zorroztasun filosofiko batez hitz egiteko. Adibidez, bal­din­tza ekonomiko eta sozialek erraztu egin zuten gotikoaren jaio­tza.

BALDINTZA EKONOMIKO, SOZIAL ETA POLITIKAKOAK. Gotikoaren erro bakarra gurutze-ganga asmatzea izan zela erakusten ez da gauza oso samurra, besteak beste gotikoa ez zelako ar­kitek­turan soilik gauzatu. Estilo berri bat da, teknika eta egitura estilistiko mul­tzo oso korapila­tsu baten hel­dutasun antzeko bat; lehenik Zistertar Ordenak erabilitako irtenbide ar­kitek­toniko berrietatik letor­keen guztia gaindi­tzen du.

Eraikun­tzaren ikuspegi soiletik begiratuta, gurutze-ganga erromanikoaren eral­dake­ta logiko moduan hartu badaiteke ere, onartu beharrez­koa da, halaber, abiapuntu itzel horretan –hiru mendeetan zehar egitura berrien jaio­tza eta garapena sustatuko dituen eragin ahal­tsu horretan–, Europa mailan al­daketa nagusi batek esku hartu zuela, hau da, bal­din­tza eta egitura ekonomiko, sozial eta batez ere politikoari eragingo zion aldaketak.

Historialariek ikusia dute Europako herrial­deen ekonomian XII. mendearen bukaera al­dera gertatu zen al­daketa, Europa mendebal­dean nekazal jardueran atzerapena gertatu zen arren, aurrerapen ekonomikoa are gehiago handitu baitzen. Hiribil­duen sorrerarekin beste gizarte mota bat jaio zen –burgusiarena, alegia– eta artisau­tzan eta mer­katari­tzan jardungo zuen tal­de ugari sortu ziren. Nazioarte mailan gorabehera ekonomikoa garatu egin zen, txanponen erabilerak eta Guru­tzadek irekitako Ekial­de Hurbileko joan-etorrirako komunikazio-bideek errazturik.

Euskal Herriari dagokionez, bal­din­tza horiek Nafarroako eta Gaztelako erregeek erraztuak izan ziren, hiribil­duak sortu eta Kantauri al­deko kaietara bideak ireki­tzearekin.

HIRI-INGURUA. Nekazari-giroan ere sartu zen mer­katari­tza-sistema berri hori eta horren ondorioa izan zen hainbat tal­detako harreman-al­daketa, desberdintasunak areagotu eta aurretik zuten oreka hau­stea ekarri baitzuen. Burgesiaren boterea zabaldu eta areagotu egin zen, aldiz, noblezia apur­ka ahul­du eta nekazari-giroko zapal­keta-egoera larriagotu.

Dagoeneko hasia zen sistema feudalaren gainbehera eta errege-aginpidearen etengabeko indarberri­tzea, eta haz­kunde horrek presio fiskal handiagoarekin batera, bizimodu zibil eta erlijiozkoan esku-har­tze zuzenago, eraginkorrago eta ikusgarriago bat eska­tzen zuen. Nekazari gehien­tsuenak baserriak utzi eta hirietan kokatu ziren; eta honako hauen garapena beharrezkoa izan zen: zerbi­tzu publiko, industriaren bulego eta mer­katari­tzaren biltegiena; horren guztiaren eraginez hiri ar­kitek­turaren fisonomia al­datu egin zen. Sarritan, egoera berriaren adieraz­le izaten zen, populazio-guneetatik aparte izaten ziren an­tzinako abade-etxe erromanikoen ordez, hiri erdiko katedralaren agerpena.

ZISTERTARREN ERAGINA. Arrazoiz­koa dirudi, beste adieraz­pen moduetan erromanikoaren espiritua gaindi­tzen sumatu aurreko jardueretan nabari den al­daketatik hasten bagara, jakinaraztea hasia zela XII. mendearen erdial­dera jada deskribatu berria dugun ar­kitek­turako tresneria hedatzen Fran­tziako uhartean eta, mende horretan bertan Nafarroan sartzen “monje zurien” edo San Ber­nardoren semeen eskutik. Espainiako kristauengan XII. mende horren erdial­dera hasia zen klunitarren eraginaren gainbehera, eta horren ondorioz Donejakuerako erromesal­dietan artean zuten eragina txikiagoa zen Zistertarren Ordena berriaren eraginarekin al­deratuz gero”.^[9]

Zister ar­kitek­tura

Nafarroako zistertarren hasierako jatorriari buruz­ko zalan­tzak handiak dira. Nafarroan, Aragoi eta Gaztelako lurren artean kokaturiko bakartegiei dagokienez, arrazoiak badira zenbait agirien benetakotasuna zalan­tzan jar­tzeko; dokumentu horien arabera, Oliba monasterioren eraikun­tza Ramon Berenguer IV. kondeari zor zaio (P. Moret‑en ustez eta haren arabera) eta Tulebraskoa (serorak) nahiz Fiterokoa (fraideak), berriz, Nafarroako errege Gar­tzia Ramirez “Berrezarleari”.

Egia da, zistertarren erako harriz­ko lehen eraikun­tzak Nafarroako lurretan ez zirela XII. mendearen az­ken herenera baino lehenago eraiki. Estilo berria monje “zurien” edilen arautegian finkatua zen jada garai horretarako,.

ESTILO NEURRITSU BATEN EZAUGARRIAK. Sobera ezaguna da San Ber­nardok bere Ordenako eraikun­tzei eran­tsi zien espiritu neurritsua. Ez zuten neurri ikaragarririk onar­tzen, eta bai luzean nahiz garaieran ostiko-arkuak erabil­tzen ez zuten lanik izan; beirate koloreztatuak, eta zoladura ikusgarriak debekatuak ziren; ikonografia ere desagerrarazia zen, eta Kristoren guru­tzea besterik ez zuten izaten.

Guru­tzezko oinplanoa hautatu zuten, burual­de angeluzuzena emanaz; deanbulatorioa edo ingurubidea eta kaperak ere angeluzuzenekoak. Traseptoak modu bereko hainbat kapera zituen, bere bi besoetan eginak.

Estal­kiak hasieran parpain-arkudun ka­noi‑gan­gak, xumetasun handiko guru­tze‑gange bihurtu ziren. Estalgarrien zistertar teknikak, gotikoaren lehen une hori erakusten du (lehen gotiko deritzona), eta, harengan erdi-puntuko ar­ku diagonalak kanpora­tzean, parpain-arkuak zur­kaizteko beharra sor­tzen da. Hasierako zistertarrean, barruko ar­kuteria horiek guztiak angeluzuzenez­ko ebakidurazko nerbio soilez osatuak daude.

Zistertar elizak gorde­tzen du erromanikoaren aire apur bat, ez baitauka arbotanterik eta bere eusgarriak oinarriak eta kontrahormak baitira biz­karrean zutabe erdiak finkaturik, horman txerta­tzen direnak zoruraino jai­tsi baino lehen; eta zutabe­txoak angelu edo ukondoetan.^[10]Oso gu­txitan ematen dira irudiak kapiteletan, eta ia beti landare-irudiak azaltzen dira apaingarrietan.

Fiteroko Santa Maria

Iker­keta berrien arabera, Fiteroko Santa Maria monasterioa, Nafarroako zistertarrik zaharrenetarikoa da eta agian baita Espainiakoa ere. Lehen egoi­tza Yerga mendian izan zuen. Scala Deitik zetozen monjeak ziren, Morimond‑en harikoak eta Tarbeko elizbarrutikoak, Yergako elizan egiten zuten araututako bizimodua, Durandoren zuzendari­tzapean Gaztelako Alfon­tso VII.ak Niencebaseko (1140ko urriaren 25ean) lekua eman zien lekuan.^[11] Baina, leku hartako lehortea ikusi ondoren, berriro ere lekuz al­da­tzera behartuak gertatu ziren. Erraimundo abade Santuak jakin zuen Nafarroako eta Gaztelako erregeen nahiz Aita Santu eta go­tzainen babesa lor­tzen, eta monasterioaren behin betirako egoi­tzan kokatu zen, Fiteron (1152).

Hasiera batean monasterioa gaztelaua izan zen. Gaztelako erregeek sortu eta babestua zen eta ondasunik gehienak Gaztelan zituen. Baina, laster hasi zen Nafarroaren arreta erakar­tzen eta, horretarako epaile izendaturik, Bolognako Guido kardinalak erabaki zuen, monasterioa Tutera eta Corellako mugen barruan kokatua zegoenez, Nafarroarena zela.^[12]

Eliza. Fiterok, zorionez ongi samar gorde duen elizak –gaur egun parrokia–, bere kapitulu‑gelak eta klaustroak arreta bizten dute apaingarrien soiltasunagatik, zalan­tzarik gabe lehen zistertar arteari dagokion neurritasun bera baitu. An­tza denez, 1152tik eta 1237ra bitartean eraiki zen dena, monasterioaren mezenas izan zen Toledoko ar­tzapez­pikuak eliza sagaratu zuen urtea delarik bigarrena. Gerora, Inozen­tzio IV.a Aita Santuaren bul­da iritsi zitzaion, 1247an induljentziak eskainiaz.

Eliza zistertarren eraikinik zabalenen artean nabarmen­tzen da Espainian. Honen girolak, Veruelakoaren antzekoak, zorroztasunean gaindi­tzen du. Leiho ba­tzuk, kanpoal­dera, jarraian doan mol­dura batez babestuak daude, ez harroin eta ez kapitel, Ira­txetik eta Oz­kabartetik kopiaturikoak dira. Ganga guztiak guru­tze-ganga xumez eginak dira, erdiko habeartearen lehen tarteak izan ezik, XIV. mendean eral­datuak ziur asko. Girolen pilareak zilindrikoak dira eta biz­karrean finkatutako zutabeak dituzte, baina ingurubidearen saihets al­detik soilik. Guru­tzeriaren oinarriek ere biz­karrean finkaturiko zutabeak dituzte, landu gabeko hostoak dituzten kapitelekin. Habearte nagusiarenak al­diz, oso guru­tze egiturakoak dira, zutaberik gabekoak eta kapitel izugarri soilak dituztenak, pilastren kanpoal­derako angeluetan zehar­ka jarriak. Agian honexegatik ikusi behar da zati honetan, E. Lambert‑ek iradoki­tzen duen bezala, Borgoina al­deko eragin zuzenago bat, eliza beraren burual­dea inspiratu zezaketen Akitania al­deko ereduen aurrean.

Kapitulu-gela. Fiteroko kapitulu‑gelari ere apaingarrietan duen neurritasunak egiten dio distira, kapitel landaredun estilizatu nahiz geometrikoek. Mendebal­deko atariaren kapitelak estiloz gotikoak dira, baina fran­tsestuagoak.^[13]

Oliba monasterioa

Iri­tzi onargarri moduan bederen gaur egun onar­tzen da Oliba fundazioa Gartzia Ramirez “Berrezarleari” zor zaiola. Lehenengo urteetan zehar, eliza eta lur sailak bil­tzen zituen fundazioak emai­tza modura, jarraian hainbat Aita Santuren pribilejioak izan zituen, emariz jasotako ondasunez baieztaturik.

Lehenengo eraikina San Jesu Kristo deritzon eliza­txo bat izan zen, eta, zenbaiten ustez, 1140ean eraiki zen. Baina, emai­tza nagusia Zarrakazteluko elizarena izan zen, harengandik lur-saila hartu batzuen 1164an (“ut possint ibi ecclesiam aedificare”), Iruñean Antso Az­karra errege zelarik. Eraikina, 1198an, San­txo Indar­tsuaren garaian eman zen bukatutzat. Urte horretako uztailean egin zen eskain­tza (burual­dea, al­darea berekin zuela baino ez, ziur asko), urte luzeetako lana izango bai­tzen kapitulu‑gela, klaustroa, logela, jantoki eta sukal­dea buka­tzea.

Eliza. Eliza zister arkitektura jatorrekoa da: guru­tze latindarra du oinplanoa, hiru habearte eta sei tarte, kanpoal­dera horma‑bular handi eta zabalak dituztenak, tran­tseptua, lau absidiolo zuzen eta zir­kuluerdi-formako burual­dea, Claravalekoaren modura.

Erdiko habearteak 74 m‑ko luzera du eta tran­tseptuak berriz, 39 m-koa. Fun­tsez­ko egitura erromanikoa da, baina estal­kiaren­tzat irtenbide gotiko baten bila zebil­tzala ere ikusten da, zeren eta, ar­ku zorro­tzak guru­tze-gangaren­tzat prestatuak dituzte. Guru­tze-itxurako harroinek, aurreal­de bakoi­tzean, ezarritako zutabe bikoi­tzak dituzte zehar­kako ar­ku eta formeroak bil­tzeko. Ar­ku zorro­tzak barrual­de osoan nagusi badira ere, guru­tzeriaren gertuko bi ar­ku formeroak, erdi-puntukoak dira, honen bidez ikusten delarik XII. mendeko eraikuntza-lanak al­de horretatik eta burual­detik hasi zirela.

Apaingarri eskultorikoak guztiz neurritsuak dira: kapitelak, bi figuratiboez kanpo (sirenak eta barregarriak), gainerakoak landare gaiak dira, betiere kapitel beraren kopari neurriz egokituriko gaiekin. Zaharrenak liratekeen kapiteletan, burual­de eta absidiolo al­deko kaperetakoak dira landare abera­tsen eta ugarienak dituztenak. Lepazuriak ere oso finki landuak daude, arroba, hosto mutur eta zin­tzilikako pinaburuak dituztela... gai kontutan eskulturagileak zisterraren lehen soiltasunarekiko begirunea azal­du nahi balu bezala, baina, formen edertasunekiko iaiotasuna eta sentiberatasuna ezkutatu nahi ez balitu bezala. Elizako kapitel guztiak daude hiru baketa handiko mol­duraz osatuak, non inposta jarraiki bat dirudien.

Tran­tseptuak bost tarte ditu, eta beren angeluetatik bereizita dauden zutabe fin eta garaiek ojiban zehar doazen ar­ku formeroak bil­tzen dituzte. Ar­ku toralak zorro­tzak dira, eta diagonalak, hiru baketaz osatutako mol­duraz ingura­tzen dute plementaria. Barrual­dean gangak kupula baten zirrara eragiten du, kanpoal­dera berriz, kanpandorreko ok­togonoz­ko zinborio dotore bat irteten da.

Guru­tzadurako kaperak al­de bakoi­tzeko bi dira. Oinplano karratua dute eta guru­tzeriaz­ko tarteak dituzte. Erdiko kapera, an­tzinako “San Jesu Kristoren kaperaren” kopia zeha­tza dena, jarraian doan bi tartetako kanoi‑erdiko ganga zorro­tzez eta, lurretik irteten diren ezarritako zutabe gainetan, el­kar­tzen diren lau nerbioduraz, zati­tzen den esfera laurdeneko ganga batez estal­tzen da.

Burual­de osoa txaranbeldu sakonekoa da eta isur­tze luzea eta jatorriz­ko hu­tsartea hirukoizten duen bost erdi-puntuko hu­tsarte edo bao eder eta urratuek argiztaturik ager­tzen da, eta eguz­ki jaio berriaren argia abside gainean astiro irrista­tzen utziz. Saihe­tsetako habearteak baino pixka bat gorago al­txa­tzen denez erdikoa, bere leihateek ezin dezakete garaiera handirik izan.

Monasterioaren al­derdi ba­tzuk, esate baterako, elizako atariak –harburu­txoak, jarraian doazen kapitelak, eta abar– erromaniko espiritua bal­din badu ere, baditu XIV. mendekoak diruditen edergarriak.^[14]

Klaustroa. Olibako klaustro ederraren diseinuak, zistertarren estilo ortodoxoa urruti uzten du. XIV. eta XV. mendeetan burututako lanak dira, eta Iruñeko klaustroaren garaikideak direnez, beranduago aipatu behar­ko ditugu, nahiz eta bere lau hormartetako gangak –6 tartetakoa bakoi­tza– horma erromaniko zaharretan eta kanpoal­deko ostikoetan kontrajarriak dauden.

Irantzuko monasterioa

Iran­tzuko monasterioa

Andia mendilerroaren oinetan eta Lizarratik 8 km‑ra, Iran­tzuko monasterioa, Fiterokoaren an­tzera, Scala Dei (Gaskonia) monasterioari eginiko emari moduan sortu zen eta Parisko Pedro go­tzainak fundatu zuen 1174an. Badirudi hasiera batean han erromaniko aurreko monasterio bat izana zela, eta ondorenean baita beste beneditar erromanikoa ere. Zistertarren bakartegiak Antso Az­karra eta bi Teobal­doren al­detik etorritako emari ugarien lagun­tza jaso zuen.

Mende luzeetan eraitsirik egon ondoren, berriki zaharberritu da eta gaur egun fraide Teatinoak bizi dira bertan. Monasterioaren zatirik garran­tziz­koenak dira eliza eta klaustroa.

Eliza. Hiru habearte eta hiru horma-atal zapaleko absideak dituena da eliza. Gangek Olibakoak baino nerbiodura-profil aurreratuagoak dituzte. Hala ere, hormaren zenbait puntutan, aurrez ikuskatu ez ziren guru­tzeriarentzako tupusteko sostengu gisa gangen abiapuntuak ikusten dira.

Klaustroa. Elizari biz­karrez ezarritako klaustroa aur­ki­tzen da: bere bi hormarteak erromaniko estilokoak dira; beste bietan gotikoa ager­tzen da. Sukal­dea eta kapitulu‑gela ere gotikoak dira; az­ken hau txikia eta xumea da, klaustrora begira dago erdi-puntuko ar­kuaz eta al­de banatan leiho bakar bat duela.^[15]

Beste fundazio batzuk eta eragin zistertarrak

FUNDAZIOAK. Nafarroan lekaime zistertarren beste fundazioak ere izanak dira: Tulebrasen (Espainiako lekaimeen zaharrenetarikoa), Mar­tzillan (Karitateko Andre Mariarena) eta Lizarran (Salasko Andre Mariarena); eta gaur egung­o Nafarroako mugetatik kanpo badago, halaber, nafar erregeek sortutakoa izan daitekeen beste moja‑etxe bat Barrian (Arabaren iparral­dean), Burgosko Las Huelvas monasterioaren kidea izan zena; baina toki hauetan ez da geratu zistertarren arte­tzat har daitekeen ezer.

Eraginak. Nafarroan zistertarrak sartu aurreko eraikin askotara ere iri­tsi zen estilo honen ortodoxia, edo XIII. eta XIV. mendeetan eraiki ziren beste batzuetara.

Ba­tzuk gogora di­tzagun. Ira­txeko monasterioaren elizari zisterraren eragina Oz­kabertetik zehar dator­kio; eta habearteetako harroinetan finkatutako zutabe bikoi­tzetan ikusten da; zehar­kako ar­kuak baino askoz beheragoko mailan jarritako ar­ku diagonalen abiapuntuetan; kapitel askotako xumetasunean eta hu­tsarte ba­tzuk inguruan dituzten baketa handi xumeetan (Fitero eta Oz­kabartekoan).

Aurreko atalean esan dugunez, zistertarren eragina oso itsatsia dago, halaber, Tuterako katedralean, “eskola berriaren eraikun­tza teknika onak, erromaniko apaingarrien aberastasunarekin”^[16] ongi uztar­tzea lortu baitzuen. Guru­tzeriako pilareek beren aurreal­de guztietan zutabe bikoteak dauz­kate ezarriak eta baita ukondo­txoetan ere beste ba­tzuk; lehen gotiko languedoziar motatako bereizgarriak, Kataluniako distiraren kutsua dutenak. Gogora dezagun Tuterako kolegio‑elizako al­darea Tarragonako ar­tzapez­piku On Ramón Rocabertik sagaraturikoa. Era berean, Olibako elizaren imitazioren bat ikus daiteke burual­dean ere, zeren eta erdiko kainoi zorro­tzak guru­tzeriaz­ko tarte zuzen bat bai baitu eta zir­kuluerdi-formako gunea, zehar­kako ar­ku bertikalean hil­tzen den erradioz­ko nerbioez sendoturik.

Oliteko Santa Mariak ere badu zistertarren ukiturik, habearte bakarraren oinplano xumean eta angeluetan kontrahorma sendoz finkatua dagoen burual­deko abside poligonalean –gainerako habeartean errepika­tzen direnak–, non hormura gainetako gangen bul­tzada senti­tzen duten parpain-arkuek.^[17]

***

Zistertar arteak Euskal Herriko ar­kitek­tura gotikoan sar­tzeko gonbitea egiten digu. Baina, esan beharra dago hautaketa zorro­tza egitera behartuak daudela, eta gotikoari dagokionean, benetako arte balio berezia eta nabarmena duten eraikin eta lanak baino ez ditugula aipa­tuko, dela Nafarroan, dela beste lurral­deetan.

Nafarroako lehen ar­kitek­tura gotikoa

NEKAZARITZAN OINARRITURIKO EKONOMIA. Goiz Erdi Aro bitartean, Europan gainerako eskual­deetan bezala, Euskal Herrian joera berak bizi­ ziren demografiari, ekonomiari eta gizarteari zegoz­kienetan. Euskal gizartea erabat zegoen nekazari­tzan oinarrituriko ekonomiaren baitan. Nagusi ziren XI. eta XII.aren hasieran, lurrarekin bat eginda bizi ziren lurjabe eta eliz agintariak (monasterioetako abade, baroiak, jaunak, ahaide nagusiak eta abar) eta nekazari eta abel­tzain zen populazioa eta zerbi­tzuetako populazioaren (nekazarien morroi, behar­tsu, eta abar.) arteko harremanak ia feudalak.

HIRIBILDUEN JAIOTZA. Baina, nekazari mul­tzo handi batek, XII. mendearen bukaeran eta XIII. mendean zehar, etengabe lurrak utzi eta hiribil­duetan finka­tzeak industria eta mer­katari­tzaren garapena sustatu zuen eta honek krisial­di sozial eta politikoa ekarri zituen, Europako gainerako herrialdeetan bezalakoa.

Euskal Herrian, foruen eta hiri‑gutunen bidez­ sorturiko hiribil­duak fundatzeak egitura ekonomiko eta sozial baten ekarpena egin zuen; hain zuzen ere, lehen noble nekazariekin jasan behar izan zituzten egoeraren al­dean oso bestelakoa. Inola ere al­dakun­tza oso astiro joan zen, eta XV. mendearen aurreko al­di horretan gizartean etengabeko ezadostasun giroan, historialariaren arreta ezerk pizten badu, irtenbide tekniko eta estilistikoetan profil berriak azal­tzen zituen erlijioz­ko artea bul­tza­tzeko eta gara­tzeko gogoa eta baliabideak izatea da.

Nafarroako fran­tses gotikoa

Orreagako kolegio‑eliza

Orreagako kolegio-eliza XI. mendearen az­ken al­derako bederen eraikia zegoen beste eliza baten ordez­koa da. Ostatu sonatua duen eliza da, hau da, 1132an Ibañetako tontorretik mendi magalera eta Donejakueko gal­tzadaren er­tzera lekual­datu zen. San Agustinen kanonikoek gober­na­tzen zuten ostatu horretan erromesek eta gaixoek zerbi­tzu egokia aur­ki­tzen zuten eta horregatik go­tzainen pribilegioak merezi izan zituen, baita XIII. mendeko oler­kari batek eskaini zion latinez­ko gorespenezko oler­kia ere –ba­tzuen ustez, Radako Rodrigo Jimenez go­tzainarena da; delako latinez­ko poemaren eskuizkribua kolegio‑elizan jasoa da.

Eliza desitxura dago suteak (1445), hondora­tzeak (1609), konponketak eta eraberri­tzeak jasan ondoren. Ez dira jatorrizkoak ez sarrerako arrosa-leihoa, ez tinpanoa. Hori guztia gu­txi balitz bezala, 1940tik 1945era zaharberri­tzeko saioetan eraberriturik, bere hasierako edertasuna gal­du zuen: beirateak, pulpituak eta al­dareak jarri ziren, eta Birjinaren irudiaren gainean zilarrez­ko bal­dakinoa, Gironakoaren kopia.

Eliza. Agirietan azal­tzen denez, An­tso Azkarrari esker egina izan zen eliza eta hiru habeartetakoa da. Erdikoa albokoen gainetik igo­tzen da eta burual­de pentagonala­ du eta leihate galantak horma nagusietan. Ez da oso handia; 25 m ditu luzean eta 18 m zabalean eta 15 m garaieran. Bost tartetako habearteak, txandaka diametro desberdineko zutabeez bereiziak daude (0,94 m eta 0,72 m); berauek, kapitelak bitarteko, sei zatiko gangetako nerbioak zutitzen dituzte, hormetan ezarritako zutabe­txoen bidez. Harriz­koak diruditen gangak, itxuraz atal­ak diruditen arren, adreiluz­koak dira.

Torres Balbásen iri­tzian, jabego frantsesen eraikin gotikoetan –Paris al­dekoetan, batez ere– jakituna zen ar­kitek­toa fran­tses bat izango zen egilea dirudienez, zeren eta Orreagako elizak jarrai­tzen ditu XIII. mendearen hasierako katedralen ereduak, hala nola, Sens, Noyon, Senlis, Bourges eta Pariskoak. Horien antzera, tarte bakoi­tzak lau ar­kuko triforio lerden bat du, eta bere gainean arrosa-leiho zabalak ireki­tzen dira; Jouy‑le‑Moustier-en eta Marey‑Marly‑en gerta­tzen den bezala. Parisko katedralean bezala, honen euskarriak zutabe zilindrikoak dira. Nafarroan, lehenengo al­diz ikusiko dugu gangen zama kanpora bota­tzen duten arbotanteak dituen eliza.

Orreagako eredua. Gogoan hartzekoa da Orreagak duela Penin­tsulan ikusi zen lehen fran­tses gotikoa, eta Leon, Burgos eta Toledoko katedralik bikainenak ondorengo estiloari dagoz­kionak direla, “gotiko dirdira­tsu” deritzonari, alegia.

Orreagako eliza “eskola egina”^[18] izango zen, Zangozako Santiagon imitazio bat aur­ki­tzen baita. Eliza horren barrual­de erromanikoa al­datu egin zen, al­de ba­tzuetan zir­kulu-formako ebakidura duten oinarriak ezarriz, haien gainean gangen nerbioak, angeluzuzenez­ko tarteak –sei zatitakoak, Orreagan bezala– jaso­tzeko biz­karra finkaturiko zutabeak zutitzen direla. Horien baoetan, idi-begiak aur­ki­tzen ditugu, baita mainel eta trazeria xumez­ko beste ba­tzuk ere.

Agilarreko San Bartolome ermitako absideko gangetan eta bere sartal­deko fa­txadaren hormapiko soil‑soilean ere hainbat zistertar eragin suma­tzen da.

Baionako katedrala

Baionako katedraleko barnealdea

Ipar Pirinioetako Baskonian altxatako eraikin gotikoetan nabarmenena Baionako katedrala da, inolako zalan­tzarik gabe, Lapurdiko hiriburuan –garai bateko Lapurdumgo hiriburuan. Eskual­de honek ingelesen menpe bazerama­tzan mende eta erdi, Goiz Erdi Aroko eliza baten ordez­ko katedrala eraiki­tzen hasi zirenean ^[19]: Baina, ez zen soilik Ingalaterra izan, eraikin berriari ukitua ematen jardundakoa.

Eraikuntza-lanak XIII. mende hasierakoak badira ere –1258an jasandako sutearen ondorengoak–, egitura XIV. mendekoa da, gotiko dirdira­tsu estilokoa.

Elizak. Hasteko, oinplano guru­tze latindarra du, baina alboetan eran­tsi zaiz­kion kaperak direla-eta, ez da ikusten kanpotik. Itxura bikainekoa da, 80 m baditu luzean eta 33 m zabalean, bere gangak 26,50 m-ra iristen dira garaieran, eta baditu hiru solairuko zaz­pi tarte. Iparral­detik sei kapera eta bataiategia eran­tsi zitzaizkion. Elizaren espazioa hegoal­detik ere zabal­du egin zen, klaustroko lau hormarte mol­datu eta kapera bakar bat osa­tzeko –San Leonena– eta elizan baitara­tzeko; eta beste tarte bat –guru­tzaduraren eskuinal­deko hegalari zegokiona izateagatik, gainerakoak baino zabalagoa– ere klaustroari ostu egin zi­tzaion sakristia egiteko. Eraikina triforio batek zehar­ka­tzen du al­denik al­de, elizaren beheko ar­kuen gainetik. Honen atzetik distira­tzen dute XIX. mendean zaharberritutako errenazimentu garaiko beirategi ederrek.

Ganga‑gil­tzarri ba­tzuetan Ingalaterraren koroaren armak ezagut daitez­ke (hiru lehoinabar) eta besteetan berriz, lirain azal­tzen dira Fran­tziako lirioak. Burual­dea, Lamberten ustez, Soissons‑eko katedralean inspiraturiko bi kapera karratu (al­de banatan bana) eta poligonoz­ko bostek osa­tzen dute deanbulatorio batez el­kar­tzen direlarik. Beraren aurrean, atxikitako lau zutabe­txoz osaturiko sei oinarriz inguratua dago presbiterioa.

Klaustroa. Elizaren esparrura sarturiko klaustroaren ipar al­derdiak baditu hiru hegal, mul­tzo homogeneo orokor bat osatuz.

Baionako katedralaren kanpoal­deko ikusmira bikaina da. Harri eta zur gera­tzekoa da haren leihateen garaiera eta ostiko-arku andana osorik ikusita, dorre­txoz koroatutako kontrahorma eta guzti. Harriaren kolore argiagoa dela-eta, erraza da XIX. mendeko eraikinak bereiztea: lehenengo hegoal­deko dorreari eran­tsitako gezia, eta iparral­deko dorrea bera ere, 80 m‑ko gezi batek koroa­tzen duena.

Espiritu Santuaren kapera

Sonatua da Baionan, halaber, an­tzinako Espiritu Santuaren kaperatik geratzen dena: Aturriren gainean eraiki zen zubi bat zela-eta ospitale batekin batera erromes eta bidaiarien­tzat eraiki zena. Luis XI.ak 1483an kolegio‑eliza bihurtu zuen, eta mul­tzo osoa eraberritu egin zenez, ezin jakin dezakegu nolakoa zen jatorriz­ko kapera gotikoa.

Oloroeko katedrala

Oraingoz, ipar Pirinioetako eskual­de horretatik irten gabe, aipa dezagun Oloroeko Santa Mariaren katedralera^[20] igaro zela Baionako katedralaren plano bera, burual­deko erradioko kaperen batasuna, hain zuzen ere, eta, hemen merezi du aipamen bat gertutasun geografiagatik eta Biar­nok Nafarroa Beherearekin sarritan izandako harreman politiko eta kulturaz­koengatik bada ere.

Beste eraikin gotikoak

Elie Lambert gotiko historialariaren ustez, erromanikoa Espainian –iparrean nahiz sartal­dean– sakonki girotua gertatu zen, “hainbeste girotu ere, non, Nafarroak bere horretan leial jarraituko zuen ia XIV. mendera arte ere”.^[21] Eta egia da, zistertarren elizak eta Orreagakoa al­de batera utzita, Euskal Herrian ez direla XIII. mendeko az­ken urteetan baino sortzen, aur­ki daitezkeen eliza gotiko zaharrenak.

Bil­duma honetan gure arreta merezi duten eraikinak az­pimarratuko ditugu, beren eraikun­tzako kronologiaren arabera.

Oliteko Santa Maria

Zerrenda honetan lehenengoa da aipatu berria dugun Oliteko Santa Mariarena, halakoxe zistertarren eragina duena. Eraikitzen XIII. mendearen lehen herenean hasia izanik ere –dokumentuetan 1243an ager­tzen da–, mende horretan zehar burutu zen. Egia da, bai, estalgarriaren egiturak erromaniko al­dera bultzatzen gaituela, ar­ku zerrendak direla-eta.

Eliza. Habearte bakarra du, angeluzuzenez­ko ebakidura duten nerbio sendoz osatutako lau zati soileko tartez estal­tzen da. Eraikinaren oinetako koruari dagokion guru­tzeria ere gotikoa da, aurreragoko joera gehiago an­tzematen bazaio ere –1300 al­dekoa ziur asko– eta gainerakoa baino garaiago kokatua dago. Kapera nagusia, zistertarren loreak gogoratzen dituzten landarez­ko kapitelen gainetan buka­tzen diren zutabeetan kokatutako baketa-nerbio hirukoi­tz galloidun gangaz estal­tzen da.

Jauregi mul­tzo batean bil­durik gel­ditu zen eliza, hori dela eta kanpoal­deak ez dira apartean gera­tzen, burual­dea izan ezik, guztiz gazteluan txertatua baitago, eta atariari, Az­karateren ustez, Balearretako eragina sumatzen zaio.^[22] Elizaren fatxadaren beheal­dean atari gotiko txaranbeldu eder bat da nagusi, eskulturak babesten dituen trilobilatuzko ar­ku-frisoz erdiratua.

San Satur­nino (San Zer­nin) Iruñekoa

Iruñean, San Satur­nino –San Zer­nin– oso interesgarria da. Historialariek bere berezitasunagatik aipatzen dute.^[23] Eraikuntza-lanak XIII. mendeko az­ken laur­denekoak dira (1276‑1297), Nabarreriako borroka bukatu eta berehalaxe hasiak. Baina, eraikuntza-lanari buruz­korik ez da agirietan ezer geratu.

Eliza. Habearte bakarra eta oso zabala du (15,30 m ), eta sei zatiko gangez estaliriko bi tarte ditu, 25 m-ko garaieran. Bi­txia bada ere, burual­de zabalak, habeartearen zabalera berekoa denak, bost kaperetara ireki­tzen den pentagono bat marrazten du.

Erdikoa gainerakoak baino handiagoa da, eta al­de bakoi­tzean ondoan dauden biek oinplanoa poligonala dute; beste biak karratuak dira eta gainean dorreak dituzte –burgoen arteko borroken oroimenez ziur asko. Erdiko kapera argizta­tzeko, jatorrizko arrosa-leihoen ordez jarriak izango ziren leihate garaiak ditu. Beste kaperak itsuak dira eta kanpotik ikus daiteke haien egitura poligonala.

Artaxoako Hesiko San Satur­nino

Hesiko Saturnino santua, Artaxona

Artaxoan, nafar lurretan Erdi Aroan eraiki ziren gotorleku ugarien artean, harresi mul­tzo ikusgarria gorde duen hiribil­du bakarra den honetan, Hugo de Conques go­tzainak, 1100ean eliza erromaniko bat eraikiarazi zuen, gerora erai­tsi, eta beste eliza gotiko bati utzi zion haren izendapena eta eginkizuna.

Hesiko San Satur­nino eliza eta gotorlekua hesiaren horma-zati gisa, XIII. mendean hasi zen eraiki­tzen. Habearte bakarrekoa da, zabala eta liraina, beren kapitelak gal­du dituzten zutabe gainetan –sorta moduan babesturikoak– guru­tze-gangaz estalirik. Burual­dea poligonala da, eta alboan ikonoz­ko kapitelak dituzten zutabe­txoak ditu, baita ar­ku zorro­tzez­ko hiru leiha­te ere. Eliza berriaren burualdeko horma eraiki ondoren, denbora pasako zen habeartea eraiki baino lehen, burual­dekoen kontrastean, bere leihateen liraintasuna eta argitasuna kontutan har­tzen bada.

Ikusgarria du ataria, ar­ku txaranbeldu sakona duena, ar­kuteria itsuez inguraturik eta irudirik gabea eta San Satur­ninoren martiri­tzako eszenak irudietan azal­tzen dituen tinpano eta ateburuarekin.

Osagai eta aztar­na gotikoak

AZTARNAK. Historialarien­tzat garran­tzia bal­din badute ere, XIII. mendeko eliza gotikoen artean, zein egoera galgarritan dauden ikusita, ar­keologoentzat arreta gehiago merezi duten aztar­na garran­tziz­koak dituzten ba­tzuk aipa di­tzakegu:

Vianako San Pedro 1250 baino pixka bat beranduago hasi zen eraiki­tzen. Iruñeko San Zer­ninekin badu zerikusia, Iruñekoaren hiruen ordez, presbiterioko erradioz­ko bost kapera dituelako.

Lizarrako Santo Domingo, sermolari­tzako asmoz, 1258an sortu zuten eskeko fraideek –domingotarrak eta fran­tziskotarrak–, habearte bakarrekoa eta ar­kuduna antolamendua.

Lizarrako Hilobi Santua (1272) ere, bestea bezalaxe, habearte bakarrekoa zen, guru­tze-ganga xumez estalirik; apaingarritako ar­kuak atarian, ataria ar­ku zorro­tzetako ar­kibolta mol­duratuez ingura­turik.

BERRIKUNTZAK. Nafarroako gotikoaren berrikun­tzak izan ziren:

- elizatik bereizita al­txa ziren babeserako dorreak: Iruñean, San Zer­nin eta San Nikolas; Guardian, San Joan Bataia­tzaile eta Santa Maria;

- kanpandorretako geziak ere garai­tsu horretan sortu ziren, Oliteko San Pedro elizan.

OSAGARRIAK. Era berean gogora di­tzagun XIV. mendean gotiko estiloz osatu ziren eliza erromanikoak:

- Leireko habeartea, orain luzatu eta ter­tzelete gangez estalirik dena,

- eta Uxueko Santa Maria

UXUEKO SANTA MARIA erro‑errotik eral­datu zen eta Birjina honi bere biho­tza emanik, haren gangetako gil­tzarri batean bere armarria jarri zuen Karlos II.a erregeak, alegia. Hasierako elizaren mendebal­deko zatia 1349tik hasita bota egin zen eta ondoren beste eliza berri bat eraiki: bere oinplanoa gradu ba­tzuk ipar‑mendebal­de al­dera al­datu zen norabidez, era honetan eraikin erromanikoaren arda­tza tokiz al­datuz. Zabalean 15 m zituen habearte zabal bat eraiki zen, ganga oso garai batez estalia, kanpoal­deko horma‑bular sendoz arindurik. Hauek arbotante luze ba­tzuez sendotuak gel­ditu ziren iparral­detik eta sartal­deko hormaren muturrean kokatutako bi dorrez, bietatik bat bukatu gabe utzi zena. Hiru habeartetako burual­de erromanikoari eran­tsi zi­tzaion horien zabalerako bakarra.^[24]

Nafarroan, XIV. mendean zehar, habearte bakarreko elizak erruz ziren. Kaseda, Munarriz, Bilatorta, Urzainki eta abarretan ikusi daitekeenez, XV. mendean zehar era honetako landa-elizei eu­tsi egin zi­tzaien.

IRUÑEKO KATEDRALA. Iruñeko katedrala eta klaustroa aipa­tzen hasi aurretik gogora dezagun –beharturik baikaude– katedral inguru osoaren barruan hor gera­tzen direla XII. mende hasierako harlandu erromanikoez gain, eliza baino lehenagoko gotikoaren arrasto prestuak, adibidez:

1. On Pedro Rodaren kapera, txikia, habearte bakarrekoa, burual­de karratua eta gil­tzarririk gabekoa, eta guru­tzatutako nerbioen gangak –XIII. mendeakoak– zehar­kako ar­ku zorro­tzak dituena.

2. Sukal­dea oso zabala da eta ganga ok­togonala du. Harridura sor­tzen du erdi‑erdian eta er­tzetan tximiniak dituela ikusteak, Espainian ere ez baita horrelakorik;

3. Jantokiak –gaur egun katedraleko museoa da– zabalera nabarmena du, zor­tzi leihate luze eta estuez jan­tzirik –sei alboetan eta bi buru‑hormetan– arrosa-leiho baten saihe­tsetan. Lau zatiko gangaz estalia dago. Gela handi honek, latinez­ko idaz­kun batean 1330eko data du, Barbazan go­tzainari zor zaiz­kio harren garaiko klaustro berriaren bi hegal. Jantoki honek eta sukal­deak ingura­tzen dute klaustroa.

KATEDRALEKO KLAUSTROA. Iruñeko katedrala eraiki aurreko­a dela esan behar da klaustroaren eraikin luzea. Eraikuntza-lanak 1280an^[25] hasi ziren; eta XIV. mendean artean jarraitzen zuten lanek.

Barbazana kapera. Barbazan go­tzainak egin zuen (1317‑1355) kapitulu‑gela izan behar zuena eta bertan lurperatu zuten; gela eder hau, Barbazana kapera deritzona gaur egun (1319), izar egiturazko zor­tzi al­deko ganga batez estali zen, Toledoko katedralaren San Il­defonsoren zor­tzi al­deko kapera gaztelauaren jatorrikoa, bereziki estima­tzekoa.^[26]

Iruñeko klaustroa

Iruñeko klaustroak al­de bakoi­tzean 38 m-ko karratu ia oso bat egiten du; galeria bakoi­tza zor­tzi tartez osa­tzen da, angelukoak bar­ne, eta erdial­deko seiek leiha­te oso handiak dituzte lorategi al­dera; ia 9 m‑koa da gangen garaiera eta bataz besteko zabalera 5 m‑koa.

LAU ETAPA. Iruñeko klaustro honen deskrip­zioa eta historiako iker­keta osoena eta dokumentuz hor­nituenaren egileek lau etapetan konta­tzen dute eraikuntza.^[27]

1. al­dia. Ekial­deko hegaletik hasitako lanak iparral­deko hegalaren erdiraino iri­tsiko ziren.

Jatorrikotzat hartzen den diseinua hemen azal­tzen da: bozel bikoi­tzeko oinarriak, inguruko zokaloak lau gingilez apainduak, eta kontrakoan trilobulatuz­ko ar­kuak; landare apaingarriak ar­kiboltetan; apaindurez hanpatuak kapitelak, eta tarte bakoi­tzean hiru mainel oso finez eu­tsitako leihatearen trazeriak –erdikoa zer­txobait gizenagoa– barruan bost ar­ku zorrotz finka­tzen direlarik, babestutako bitik behin egitura bereko beste bat, eta zir­kulu-formako hiru arrosa-leiho.

Diseinuak lehen gotikoak berea duen eredu xume eta arina jarrai­tzen du. Ar­ku artetan ar­ku itsuak gainjarri ziren geroago.

2. al­dia. Barbazan go­tzainaren eraginez egina da ziur asko (1318‑1355), data horretan bukatua izango zen iparral­deko hegala eta sartal­dekoa hasi.

Bozel bikoi­tza gal­du egiten dute pilareek, eta gangetako nerbio guztien batasuna osa­tzen; trazeriak konplexuagoak bihur­tzen dira idi‑begi eta biribil irudi gero eta gehiagorekin, ar­kuarteak apain­tzen dituzten ar­ku­txoei bizitasun gehiago ematen zaie, eta maila horren gainean klaustro osoa zehar­katzen duen baranda kalatu bat koka­tu zen.

3. al­dia. Hegoal­deko hegalari dagokio, eta XIV. mendearen az­ken herenera arte iraungo zuen.

Berritasun handiena erlaitz eta barandekin guru­tza­tzen diren ar­kuarteko ar­ku­txoetatik doazen gableteen eransgarrietan dago, marraz­ki kalatuen triangeluetan tinpano txikiak uzten dituztelarik.

Klaustro gaina eraiki­tzea erabaki zen urte horietan, eta 1472ra arte iraungo zuten lanek. Gain horretara igo­tzeko, erdian begia eta poliki sarturiko baranda bat duen helize‑eskailera batetik joaten da.

4. al­dia. Garai hartan, klaustroko lanak denbora luzez gel­dirik egotera behartuak izango ziren, 1348ko izurrite handiaren ondorioak zirela, mendearen bukaerako gertakari politikoak zirela eta 1391n katedral erromanikoaren burual­dea hondoratu zela medio. Hala, XV. mendea aurrera sartu bitartean ez zuten jarraipenik izango XVI. mendean bukatu ziren lanek.

Az­ken al­di horretan (1492?‑1507), klaustro osoa ia erabat bukatu zenean, sartal­deko hegala ar­kuartez, barandaz eta gableteez jan­tzi zen.

Klaustroaren mendebal­deko hegalak ez du gableterik, baina bere barandak pinakuluz josita daude; gainerako hegalak badituzte gableteak eta er­tzetan pinakuluak dituzten baranda jarraikiak.

DENA LIRAINTASUN ETA EDERTASUN. Halakoxea da, klaustroa osotara ikusteak sor­tzen duen zirrara, lanen luzapenez ezinbestean sortutako ondorioen inkoheren­tziak ikusten diren arren.

Az­karateren­tzat, “manierismoaren txanda horretan, ar­kitek­tura gotikoaren adibide hoberenetako bat” da. Lambert eta Torres Balbásen iri­tziz, “inongo klaustro fran­tsesik ezin daiteke Iruñekoarekin parekatu”.

Ar­kitek­tura militarra

Nafarroako gazteluak

Gotiko garaian Nafarroan oso ugaria izan zen ar­kitek­tura militarra, eta mota askotarikoa:

- mugen zaintzeko ziren gazteluak;

- seinale dorreak, inoiz­ko erasoen aur­kako defen­tsazko dorreak;

- gotorleku-egitura eta -itxura duten gazteluak eta abar.

Gaztelu ugari. “Hirurehun gaztelu baino gehiago, agian” ida­tzi zuen gai honetan jakitun den Jose Mª Errekondok. Horien arteko ba­tzuk ia guztiz desagertu dira; beste ba­tzuk, egoera oso galgarrian daude, Cisnerosen eraispen-aginduak eta betiko bandalismo dela-eta; baina ez da dokumentu bidez guztiak kataloga­tzeko saiakerarik falta izan.^[28]

DORREAK. Nafarroan badira erregearenak eta nobleziarenak; hauek, hasieran dorre bakan moduan eraiki ziren, esaterako, Longida ibarrean Aian­tzeko almenaz­ko guztiz ederrak, ala Zilegietakoa, angeluetan zilindroz­ko kuboak eta guzti dituztenak. Inguruan izaten dituzte barrendegi apalagoak gehigarri eta sarritan dorre­tzar bat ezarririk; zeren eta “XI. eta XII. mendeko dorre xumeari, omen gisa geratu litekeenari, saihe­tsetan beste bi dorre txikiagoak sor­tzen zaiz­kio; hesiak ixten dituzte gortina eta harresiaren barruko poligonoak eta kanpoan uzten ateisilak eta arrasteluak dituen zuloak” (J. M. Errekondo).

GAZTELUAK. Baina gerora sor­tu ziren gazteluak, angeluetan defen­tsarako kuboak dituzten harresi­tzarrez inguraturiko dorrea dutenak. Gogora dezagun adibide modura, zaharberritua dagoen Xabier­ko gaztelua.

Neurri handikoak eraiki­tzen ziren, harlandu oneko hormez, garaiera egokian jarririko murru-arteka zulatuez, kanoi‑zuloez eta matakanez.

ESKEMA ARKITEKTONIKOAK. Eraikin hauen oinplanoari buruz­ko dokumentu zeha­tzik ez den arren eta barruko esparruaren zatiketari buruz­ko ezer gu­txi dakigun arren, zerbait zeha­tzagorik ezagutzen dugu honako hauetako ba­tzuei buruz.

Zangozako Gazteluaz dakiguna da 1390ean gazteluak bazuela “inguruan barbakana, zain‑etxola bat gainean ate nagusi batekin, hiru dorre er­tzetan, ganbara garai bat eta areto handi bat”.^[29]

Garañoko dorrea babesten zuen barbakanan ere hiru dorre al­txa­tzen ziren.

Teobal­do II.aren (1253‑1270) erregeal­dikoa dela esaten den Tiebasko gazteluaren aurriek erakusten dute XIII. mendean defen­tsa izaerako nolako errege-gazteluak eraiki ziren: eraikuntza sendoa, oinplano angeluzuzeneko patio bat inguratuz. Horrelakoxea izan behar zuen jatorrizko Oliteko gazteluak ere.

Arabako ar­kitek­tura gotikoa

Guardia

Guardiatik hastera bul­tza­tzen gaituzte logikak eta kronologiak; zeren eta, hiri hau Nafarroakoa bai­tzen, Gaztelak 1461ean bereganatu zuen arte. Gotikoaren lehen al­di honetan oraindik ez da libratu aurreko al­dian defen­tsarako hain beharrezkoa izan zen erlijioz­ko lantegia konplexu hartatik. Araban eta Nafarroan “harresiak, elizak eta hirigin­tza egitasmo bat beraren az­pian zeuden”. Hauxe gerta­tzen da, besteak beste, Guardia, Agurain eta Gasteiz hirietan, “oso zuhurki hautatutako kokalekuetatik, beren defen­tsarako erabil­tzen dute topografia eta muinoetan kokatuta, inguruko eskual­de osoa mendera­tzen dute, bai begiz eta estrategiaz”.^[30]

SAN JOAN BATAIATZAILE PARROKIA. Eliza erromanikoan hasi eta gotikoan bukatu zen. Gerora, zenbait estiloz­ko gehigarriekin garatu zen; baina eraikinaren zatirik garran­tziz­koena XIII. mendekoa eta XIV.aren hasierakoa dela esan daiteke.

Hiru habearte dituen eliza da, baina XVI. mendean beste bat eraiki zi­tzaion iparral­detik. Zati desberdinak ditu, guru­tze-ganga xumez estalia dago, koruaren erdiko tartea estal­tzen duena izan ezik, hau ter­tzeleteak dituena baita.

Atarian izan zen arrosa-leiho izugarria, diametroz 3,40 m zituena, XIV. mendekoa ziur asko, eta Pilareko Amaren kapera eraiki zenean hormaratua geratu zen. Hiru zir­kulu zentrokidek inguraturiko arrosa-leiho berezi hau, lau gingil­eko sail bat duen zir­kulu batez dago osatua. Abside al­detako hiru kaperetako leihate luzeak –XIII. mendeko jatorrak– horma‑bular sendoen artetik al­txa­tzen dira.

Ate baten gainean defen­tsa militarreko dorrea dago zutik, elizatik kanpo gera­tzen dena baina beraren babesean.

ERREGEEN SANTA MARIA ELIZA. Honek ere al­dakun­tza handiak izan zituen, eta San Joan Bataia­tzailearen elizan bezala, hau ere erromanikotik gotikora igaro zen. Koruaren atzeal­deko hormaren babesean dauden zutabeak, oinarri ba­tzuk eta koruko eskaileraren gaineko ar­ku zorro­tzeko leihatea tran­tsizioko erromanikoari dagoz­kiona da.

Gaur egun eliza hau zabala da, hiru habeartetakoa; gotikotik, gaur egun behe al­deko bi tarteak gorde­tzen dira, izan ere, XVI. mendean gaineko beste tarte bat eta burual­dea desa­gertu egin ziren, beste errenazimenduko batez ordez­katzeko. Erdi Aroko habearteak terzeletez­ko gangaz estal­irik daude.

Lan hau XIV. mendean eman zen bukatu­tzat, atari ederrekoa da bera, eta badu ar­ku zorrotz txaranbeldu oso handi bat, bost ar­kiboltakoa, Apostoluen irudi ba­tzuen gainean tinpanoa apaindurez hanpatua, ar­ku eskar­tzanoa eta bi ate trilobulatu eta Birjinaren irudi airosa duen mainela dituela. Atari hau XVI. mendean osorik itxi zen, izar-ganga itxurako batek estalitako kapera osatzeko.

Gasteiz

KATEDRAL ZAHARRA. Gasteiz­ko Santa Maria Katedrala, inolako zalan­tzarik gabe Araba osoan sortutako eraikinik ederrenetarikoa da. Gaur­ egungo eraikin hau beste erromaniko baten ordez­koa da, 1181an Nafarroako errege Antso Az­karrak hiri‑gutuna eman orduko eraiki zena. Burgu zaharrean, goi‑lautada estu baten ipar-muturreko kokapen estrategikoak pen­tsarazten du eliza-gotorleku baten osagaietako bat izan zela, eta hala izan ere; az­ken urteetan egiten ari diren indusketetan azal­du da, jatorrizko eliza erromanikoaren az­piko kripta argitara atera­tzean, an­tzina Gasteizena zen harresia aprobe­txatuz eraiki zela eraikina. Eliza‑gotorleku bat zen, bere inguruko zati handi batean –iparral­dekoan–, Erdi Aroko eliza‑gotorlekuetan ohikoa zen igarobidea salbatu duena.

Kolegio‑eliza izatetik Katedral izatera. Baina gaur kontenpla­tzen dugun eliza honen eraikuntza-lanak 1340‑1345 bitartean, Alfon­tso X.aren erregeal­dian hasiko ziren, nahiz eta harrigarria ere baden 1350era arte dokumenturik ez izatea. Eraikina estali aurretik beharrez­koa izan zen liturgia ospakizunak ziurta­tzea, kapera gehigarri bat (1390‑1400) eraiki baitzen, gaur egun parrokia bati dagozkion eginkizunak buru­tzen dituena. Eliza nagusia, Santa Mariari eskainia, 1498an kolegio‑eliza izatera hartu zuen –Armentiakoa lekuz al­datu zelako– eta 1861ean katedral izatera igaro.

Eliza hiru habeartekoa, oinplanoan guru­tzadura oso nabarmena du eta hiru tarte al­de banatan; besoetara zister estiloko bi kapera ireki ziren al­de banatan, hirugarren tarte trapezoidala girolaren abiapunturako utzirik. Guru­tzaduratik abiatuta habearteek sarrera al­dera bost tarte dituzte; eta burual­detik bost tartetako girola bat hasten da –aipatutako abiapuntuko biak bar­ne–, honi absidean hiru kapera pentagonal ireki zaiz­kio. Habearteen saihe­tsetan, horma‑bularren artean, sakontasun gu­txiko kaperak daude.

Oinarrian, zir­kulu-formako oinplanoak dira, gangetako nerbioekin egoki­tzen diren atxikitako zutabe­txoekin. Egia dirudi, lehenengo eraikin gotikoak zurez­ko estal­kia zuela eta, haren ordez harriz­koa egin zi­tzaionean, horma‑bularren kokapena eskasa izan zela, eta eusgarrien eror­tzeak –gaur egun begien bistan dagoena– eraikinaren sendotasuna ziurta­tze aldera, oinarrien liraintasuna eta gangen batasuneko edertasuna suma­tzea eragozten duten eusgarriak –ar­ku apal­du ba­tzuk– gainjarri zirela.

Zaharberri­tze lanak, 1962 eta 1964 bitartean egindakoak, lau “ukondo ar­kuak” ken­tzeko egin ziren, hain zuzen ere. Hogeita hamar urte beranduago, badirudi katedralaren egitura berriro ere mugi­tzen hasi dela eta gaur egun sendo­tze-lanak egiten ari zaizkiola. Kapitelak, landare estilizatuak dira ia denak. Gangen guru­tzeria xumea da. Katedral honen ezaugarririk bereziena triforioa da, pasabide gisa estua bada ere (50 m), eliza osoa inguratzen du, ar­kuak trilobulatuak dira, lau orriko barandak eta mol­durak mul­tzo osoa ingura­tzen duelarik. Oinetan eta guru­tzaduraren sartal­deko angeluetan dauden eskailera kiribiletatik igo­tzen da hara.^[31]

Argia habeartera idi‑begitik sar­tzen da eta burual­dera, berriz, habeartearen lehenen­go tartetik, eta alboetara XIV. mendeko trazeria ziztatua duten leihateetatik. Elizan sar­tzen denari ahaztu ezinez­ko zirrara eragiten dio argitasunak, kanpotik begiratuta bloke itxi baten itxurari kontrajartzen zaiona, eta halaber, triforioa eta arrosa-leihoekin habearteko ar­kuteria zorro­tzen konbinazio jakintsua.^[32] Eliza hau aberasten eta bisitaria hunkituta uzten duen beste osagai bat da eskultura-lanen ugaritasuna, batez ere, ar­kupeko hiru ateetakoak, XV. mendeko bigarren zatikoak.

SAN PEDRO ELIZA. Batek pen­tsa dezake, propor­tzio oneko triforioak Santa Maria elizari ematen dion edertasunak inspira zi­tzakeela San Pedro elizaren gasteiztar eraiki­tzaileak; inola ere, Santa Marian artean lanean ari zirela, San Pedro eliza eraiki­tzen hasiak izango baitziren. Bada oraindik eliza honi buruz­ko 1257ko dokumenturik, baina litekeena da egungoa baino lehenagoko eliza bati buruz­koak izatea, al­derdi ba­tzuetan behin­tzat. Hiriko harresiari atxikirik eraiki zen, honek oraindik ere bere horma zati ba­tzuetan gorde­tzen diren gotorlekuko zenbait ezaugarri azal ditzakeelarik.

Eliza. Hiru habearte oso motz ditu, hiru tarte besterik ez tran­tseptutik hasita. Honek guru­tze-ganga xumez estal­tzen diren bost tarte ditu; koruari eta guru­tzeriaren hegoal­deko muturrari dagoz­kionak izan ezik, ter­tzeletez­koak baitira.

Burual­dea bi­txia da, oinplano guru­tze latindarrari dagoz­kion abside al­deko hiru kaperei, laugarren bat eran­tsi baitzi­tzaion Ebanjelioaren al­detik, laugarren habeartea horrela osatuz. Erdiko absideko kapera heptagonala da, beste hirurak, aldiz, pentagonalak. Lau kapera hauek leihate luzangak dituzte, kanpoal­­dera ordea, horma‑bular sendoak.

Guru­tzaduraren aurreal­dean, ez­kerrera, badu katedral zaharreko bao hiru trilobulatuak eta lau orrien kalatuz­ko barandak kopiatuak dituen triforio bat.

Burual­deko eta guru­tzadurako oinarriek lau al­deko gune bat badute atxikitako lau zutabe­txorekin. Kapiteletan landare errealista samarrak nabarmentzen dira; badira ukitu erromaniko sakona duten animalia-irudiak dituztenak ere.^[33]

Gasteiz­ko beste elizak

Arabar gotikoak eman duenetik garran­tziz­koenen aipamena nahitaez laburtu beharrez, ez dugu gogoratu baino egingo XIII. eta XIV. mendeetan zehar, hainbat eliza gotiko eraiki zirela eta ba­tzuk jada desagertuak direla, esate baterako, San Il­defonsorena –Gaztelako errege Jakin­tsuak sortua–, eta dominikarren eta fran­tziskotarren komentuetako elizak.

Zutik iraun dutenen artean aipamen bat merezia dute:

- San Migel eliza, fun­tsean Santa Mariarena bezain zaharra, XV. mendean zehar eraiki zen, eta ondorengo mendeetan berritu eta eral­datu;

- eta San Bizente, hiru habearte dituena, XV. mendean hasi eta hurrengo mendean hallenkirchen edo euskal areto-eliza eredura egokitu zen; gerora atal berezi bat eskainiko diogu.^[34]

* * *

Biz­kaian eta Gipuz­koan gotikotik gorde den ia guztia XIV. mendekoa ala hurrengoa da. Gainera, XVI. mendean artean euskal maisu ba­tzuk gotikoaren formuletan itxirik jarrai­tzen zuten. Biz­kaitik hasiko gara, elizarik zabalenak eta garran­tziz­koenak baino ez aipatzeko.

Biz­kaiko ar­kitek­tura gotikoa

Santiago katedrala, Bilbon

Bilbon Santiago jauna gur­tzen zen XIII. mendean bederen, Begoñako portua besterik ez zenean. Portu‑auzoa 1300an hiribil­du bihurturik, eliza eraiki­tzen hasi ziren, baina ez mendea erdial­dera iri­tsi aurretik. Eta 1379an zabalago­tzea erabaki zen, 1404an ia gaur egun ezagu­tzen dugun bezala gel­ditu zen. Denbora pasa ahala eran­tsiz joan zitzaizkion hainbat osagaiek –kaperak, atariak, arrosa-leihoak eta abar– ia ez dute ar­kitek­tura gotikoaren garbitasun inpresioa eragozten, kontenpla­tzen jartzean.

Euskal Herriko eliza gotikorik handiena da, eta az­ken aldiko garbitze eta eraberri­tzean (1997‑2000) euskal eraikin jatorretan adierazten den edertasun zurrunaren monumenturik duinen eta adieraz­korrena bihurtu zuen.

Elizak. Lau tartetako hiru habearte ditu, horma‑bularren artean babestutako kapera txikiak eta txandakako girolak tarteetan dituela, behin trapezoidalak eta triangeluarrak hurrengoan. Az­ken hauek hiru nerbioetako gangez osa­tuak dira, zilindroz­ko oinarrietan buka­tzen direlarik, atxikitako zutabe­txoekin. Guru­tzadurako zehar­kako habeartea bere aurreko jasoeran besterik ez da nabarmen­tzen.

Habearte nagusiaren, presbiterioaren eta guru­tzaduraren besoetako paramenduak triforio batek biziago­tzen ditu. Kanpoal­dera triforio itsua bada ere, barrual­dera, Gasteiz­ko katedraleko ia marraz­ki berdinak dituen zutabe­txo ugarien trazeriaz apaindua dago; gainean ditu hainbat trazeria konplexu­ko leihoak.

Gangek diagonaleko nerbio soilak dituzte, guru­tzaduraren erdiko tartekoak eta presbiteriokoak izan ezik, hauek ter­tzeleteak eta lokarriak baitituzte. Gangarik garaienari eusten dioten oinarriei tinkotasuna ematen diete arbotanteek.^[35]

KLAUSTROA. Elizaren ez­kerral­dera heda­tzen da klaustroa, guru­tze-gangaz­ko lau hormartez inguratua dago eta trazeria flamigeroz ederturiko leihate handietatik patio karratu batera ematen du.

ADEITASUNA ESTILOETAN. Girolaren berezitasuna, berriki esan dugunez, tarte trapezoidal eta triangeluar zatituetan Hispaniako zenbait katedralen an­tzeko diseinua aur­ki daiteke, baina Torres Balbásek, Bilboko portuko mer­katari­tza harremanak gogoratuz, nahiago du Fran­tzia, Flandria eta Normandiako elizekin, eta askoz zeha­tzago esateko, Normandiako Caudebec‑eko katedralarekin dituen ahaidetasunak aipatzea.^[36]

San Anton, Bilbon

Honen eraikun­tza data eta apaingarri dituen osagai ba­tzuen estiloa dela eta, San Anton parrokia‑eliza gotiko berantiarraren atalean aipatu behar­ko li­tzateke; barruko soiltasunagatik eta Santiagoko katedralarekin egituraz eta itxuraz duen an­tzagatik, XIV. mendean Biz­kaian eraikitako elizekin ahaide­tasun handiagoa luke.

Ibaiaren ondoan egoteagatik, kokapenaren estutasunak oso bal­din­tzaturik eraikia izan behar du. Horretan da­tza, bada, bloke trinko eta batua, ia karratua izatea (32 m x 28 m), areto baten antzekoa; beranduago iparral­detik hiru kapera eran­tsita luzatu nahi izan zen.

Eliza. Hiru habearte ditu eta, erdikoa zabalagoa izateaz gainera, alboetako habearteak baino bi al­diz garaiagoa da; berezitasun bat badu, kokapenaren zailtasunak eragindako zenbait arazo zirela-eta, ez habearteak eta ez lau tarteak ez dira neurriz guztiz berdinak; eta ez du absiderik, bere barrual­deko frontisa horma zuzen doi batez ixten baitu. Pilareak zilindroz­ko nukleo handi batez osatuak daude atxikiriko zutabe­txoak eta harroin­txoak dituztela, aurreneko haiek ar­ku perpiañoei eta beste hauek ar­ku formeroei dagoz­kienak. Kapitelak troxa lauen modukoak dira, taulamendu baten an­tzera.

Ter­tzeletezko gangaz estal­tzen da erdiko habeartea, alboetakoak berriz guru­tze-ganga xumeez, Epistola al­deko lehen tartea izan ezik, poligonoz­ko oinplanoa duenez, erradioz­ko gangaz estalia baitu. Kanpoko eusgarriak prismaz­ko horma‑bularrak dira, haietan arbotanteak, egitura ziurtatuz bi kokalekuetan finka­tzen direla.

Biz­kaia al­deko beste elizetan bezala, San Antonek triforioa itsua du, lau‑orritako baranda duen hu­tsarte trilobulatuez zehaztua; igarobide gisa estua da, beste Biz­kai al­deko eliza handien antzekoa, 60 m ditu. Goial­deko hu­tsarteak, trazeria zabalak dituzten lau bikoiz­ketako ar­ku zorro­tzeko zulo zabalak dira.

Lehenengo liturgia ospakizuna 1433ko abuztuaren 5ean egin zela ere gauza jakina da; eta eraikun­tzak nahiz egituraz­ko beste osagaiei eginiko azter­ketak ondorio honetara eramaten gaitu, eliza estal­tzea eta bukatzea 1500az geroztik egin zela.^[37] Gaur egun zaharberri­tze sakon batean murgil­durik dago.

Lekeitioko Santa Maria

Biz­kaiko gotiko jatorrenetarikoa dugu Lekeitioko Santa Maria eliza. Itsasoa aurrez aurre duela gailur batean, eta Biz­kaiko Jaunaren jauregi ondoan eta portura zihoan ate ondotik gertu egoteak ondo­txo adierazten du az­kenik, XV. eta XIX.ean hainbat esku-har­tze nozitu izanagatik, hasieratik eman nahi izan zi­tzaion zabalera, sendotasuna eta tinkotasuna –bost habearte baititu.

Eliza. Gaur egun hiru habearte ditu, lau tarterekin, al­de bakoi­tzean kapera ilara bat duela horma‑bularren artean kokaturik. Baina al­daketa oso serioak egin zi­tzaiz­­kion 1882‑1883ko berrantolaketarekin. Ebanjelio al­deko kaperak, kanpoal­deko ar­kupe bihurtu ziren; alboetako absideak desagertu egin ziren, girolak bereganatu zituelarik; sakristia ere, lehen absidearen atzean Ebanjelioaren ondoan zena, Epistola al­dera eraman zen. Haren hiru absideetatik, pentagonala besterik ez da gorde­ gaur egunera arte.

Bilboko bi eliza gotikoren sistema jarrai­tzen duen triforioa du. Igarobide estua da (2,05 m garaieran, eta 0,65 m zabaleran, gu­txi gorabehera), eta trazeria XIV. mendeak berea duena da: lau orridun baranda baten gainean, ar­ku hiru trilobulatuak daude erdi-puntuko ar­kuetan txertatuak.

Lekeitioko elizak ez du guru­tzeriarik. Estalgarriari dagokionez, berriz, absideko ganga erradioz­koa da; girolakoak lau zatitakoak, trapezioz­ko diseinu behartu baten gainean; erdiko habeartearen lehen zatia estal­tzen duena, luzetako joskera bat duen lau zatiduna da, gero bi izar-ganga itxurako eta ter­tzeletez­ko beste batek jarrai­tzen dute; gainerako guztiak guru­tzeria xumez egindakoak dira. Aipa dezagun xehetasun bi­txi modura eraikin osoak duen okerdura, bere atzeal­deko arda­tza iparral­dera desbidera­tzen duena.

Kanpotik begiratuta Lekeitioko elizak badu nortasunik bere pinakulu eta guzti, arbotante-multzo bikoi­tzagatik eta bere kanpandorreagatik, eraiki­tze al­diko istorio luzeak dituena; Epistola al­deko arbotanteei babesgarri zaie hormen sendotasuna.

ERAGINAK. Burual­dearen egituretan Elie Lambertek Gaztela al­deko katedralen eragina ikusi dio, Cuencakoarena batez ere; beste ba­tzuen ustez berriz eragin hori Gasteiz­ko San Pedro elizatik hartua du, zuzen-zuzenean.

Ingeles gotikoaren eragina ere ikusi izan da leihateen trazerietan, uler­tzen erraza den eragina, bestal­de, kontutan hartzen bada Kantauri al­deko portuek Normandia eta Ingalaterrarekin mer­kataritza-harremanak izan zituztela, XV. mendean.^[38]

Gipuz­koako ar­kitek­tura gotikoa

Getariako San Salbatore

Euskal lurral­de txiki honetan, garai horretan gorde den eraikin gotikorik deigarriena –bakarra ere esan liteke– Getariako San Salbatore da. Torres Balbásen ustez, eliza hau Bilboko San Antonen inspiraturikoa da. Elizaren barruan (aurreko eliza batean) 1397an Ba­tzar Nagusiak^[39] egiten zirelako da sonatua: Gonzalo Moro Korregidorearen gidari­tzapean an­tzinako foru-legearen oinarriak onartu ziren eta bandokideen gehiegikeriak zapuzteko Ordenan­tzak ere al­darrikatu ziren. Merezi du barruko edertasuna eta trazuen berezitasuna ikusita gaur­ko elizagatik berarengatik ospe hori gorde­tzea.

Gaur­ko eraikinak, 1420an bukatu omen zenak, XIV. mendearen hasieran tradizio erromaniko pilareez eraiki­tzen hasia izan behar zuen, alboetako bi habearteekin batera elizaren zatirik zaharrenak direlarik.

Elizak. Hiru habearte ditu, baina, erdikoa, 20 m garaieran, 31 m luzeran eta 10 m zabaleran dituena, besteak baino garaiagoa da. Hiru tarte dituzte, oinarri zilindrikoz bereiziak daude, zutabe­txo atxikiekin, eta guru­tze-gangaz estal­tzen dira, xumeak dira alboetakoak eta erdiko habeartekoak izar‑ganga itxurakoak, erliebez­ko bustoen egituran tailatutako loretzar moduan gil­tzarrietan buka­tzen direnak. Ar­ku zorro­tzen bul­tzada, berauei dagoz­kien hormen horma‑hor­tzetan bil­tzen direnak, arbotanteen bidez kanpoko horma‑bu­lar lau ba­tzuetara igor­tzen da, gotiko estilo klasikoenaren arabera.

DISEINU BITXIAK. Eliza honen ezaugarri bi­txietako bat presbiterioa leku garai batean egotea da, bertara igo­tzeko hamalau harmaila igaro behar dira alboetako bi eskaileretatik. Triforio handiak ere arreta pizten du, ar­ku kalatuz buka­tzen da eta erdiko estal­kiaren garaiera harrapa­tzen baitu.

Baina, berezitasunik deigarriena oin­planoaren trazadurak duen irregulartasuna da; izan ere, ez hormak dira paraleloak, ez eraikinaren luzetako arda­tzarekin ez du simetriarik gordetzen, eta horma batetik besterako tartea handiagoa da oinetan burual­dean baino. Horretaz gainera, honen eta oinen artean bada metro bateko desnibela, hegoal­deko sarrerako ate al­dera mal­dan jarria, honako hau kaleko sestra mailan aur­ki dadin. Gaur egun barrokoa den sarrera nagusiko ate hori, kanpoko arkupe batek babesten du.

Arkupearen gainetik dorre bat al­txa­tzen da, bost gorpuz­kitan egituraturik; oinarrian angeluzuzena da eta goiko al­dean kanpaiak kokatuak dauden lekua oktogonoa izatera iristen da.

Getariako elizak, 1836ko karlisten gerratean asko nozitu zuen, eta bere erretaulak eta Andres Arao­tzen harlanduak gal­du zituen; duela gutxi berritu dute.

Lehen gotikoko eskultura monumentala

Eskultura monumentala eta eskultura soltea

Arte historialariek eskultura monumentala eta eskultura soltearen artean egin ohi duten bereiz­ketak ez du argibide gehiagoren beha­rrik. Delako bereiz­keta, monumentuen plastika fun­tsean apainketa helburuagatik soilik adieraz daiteke, esanahia eta balioa ematen dien helburuak berak bal­din­tzen baitu, aldi berean.

KRISTAU IMAGINAGINTZAREN ITZULERA. Bestal­de aipa­tzen ari garen une historiko honi dagokionez, bereiz­keta hori beste arrazoibide osagarri batek argi­tzen du. Erromanikoaren hasieraz eta Goiz Erdi Aroko zenbait mende iraun zuen irudimen plastikoaren gabeziaz hitz egiterakoan, noizean behin kristau elizan sor­tzen den harako hoztasun tradizional edo irudienganako alergiari buruz ari gara, non une horretan, kristautasunaren aurrean (ikonoklasta) edo kristau heterodoxoaren (adopzionista) izaerako ideologia arrasto luzea izan zen kokapenean. Ber­nard de Angers eskola-maisuak, XI. mendean artean, bere erromesal­diko lagunari honela zioen Santa Fe de Conques‑en zilarreztaturiko irudiaren aurrean: “Anaia, zer deri­tzozu idolo honi?”.^[40]

Erromanikoak Berant Erdi Aroko Europako kristau-sentiberatasunari hoztasun hori gaindi­tzea eta kristau irudimen horren berpiztea ekarri zion, baina jakin zuen edergarri ar­kitek­tonikoaren mugen barruan manten­tzen, San Ber­nardok gai­tzetsi egiten bazuen ere. Aurreko atalean, ar­kitek­turari eskainitako al­derdian hau zela-eta, eskultura erromanikoan nabariena zena aipatu genuen.

ASKATASUN PLASTIKOA. Baina, XII. mendearen amaierak natura begira­tzeko eta historiaren egia senti­tzeko modu berri bat adierazi zuen. Oraingoan, irudi naturalen edo gertakizun historikoen errepikapen plastikoak berez­ko balioa izateko premia nabari zen, eraikin-mul­tzo bateko edergarri soil izatea baino haratagoko nahia.

Katedralen eliz atarietan eskultura askea izaten hasi zen; estatua bihurtu zen, eta apain­tzen zuen tokitik jaisteko eska­tzen zuela zirudien, arreta eta gorespen autonomo bat izan nahi balu bezala. Aurreko mendeetan delako autonomia horren adibide, erlikitegi‑estatua ba­tzuk ez baziren, oso noizbehin­kakoak izan ziren. Erromanikoan berez­koa izan zen ar­kitek­tura esparruan menpeko legea ordez­katu egin zuen askatasun plastikoaren legeak, jatorriz­ko apaingarritako erliebe izaera utzi eta beste izaera bateko eskultura sortuz, hau da, solte edo mukulu eskulturaren izen esangura­tsua jaso­tzen hasi zena.

Alabaina, al­daketa hau ez zen bat‑batekoa izan. Atal hau eskain­tzen ari ga­tzaiz­kion gotiko klasiko honek mar­ka­tzen du, bere apaingarri izaera erabat utzi gabe, eskulturak berez­ko balioa har­tzen hasiko den unea. Horrela, XIII. eta XIV. mendeetan mukulu biribileko esan daitekeen eskultura aur­ki­tzen dugu, baina bestal­de, horren zati handi bati ezin diezaiokegu solte esan, izen hori dela eta, sarritan gure elizen apaingarri eta atarietako oinarriz­ko edergarriak diren apaingarriei helburu guztiak kendu nahi bazaiz­kio.

Esan dezagun, halaber, lehendik aipatu dugun bezala, estilo berriaren osagairik erabakigarrienetako bat eskulturaren autonomia bal­din bada, guztiz naturala da historialariaren lehen aukera giza soina izatea, beste edonolako apaingarriri dago­kion al­derdiaren gainetik. Eta al­di berean eskultura figuratibo eta monumentala da ondorengo orriotan azal­duko dena.

Eskultura gotiko ugari

Eskultura-lan gotiko bikainak ez ditugu soilik Baiona, Iruñea, Bilbo eta Gasteizeko gure katedral ederretan aur­kituko, baita beste eliza ba­tzuetan ere. Egural­diaren gogortasunak eta giza axolagabekeriak eragindako kalteak galantak badira ere, garai horretako euskal eskultura ondare guztiak deskriba­tzea, oraindik egin daitekeen gauza dela esan dezakegu, ugari baitira. Hautaketa zorrotz bat egina izanagatik, oso gai­tza gerta­tzen da iriz­pide kronologiko zeha­tzen arabera sailkatu eta ordena­tzea; izan ere, kasurik gehienetan horiei buruzko dokumentu zeha­tzak falta zaiz­kigu, eta gainera beroien ondoan, edergarri moduan zeuden eraikinak bi eta hiru mendeetan zehar hazi eta garatu egin ziren.

NAFARROA, IMAJINAGINTZAREN ATEA

Baskonian irudigin­tza gotikoak oso lo­tsati eta maila apalean egin zuen bere agerpena, ordurako Giovanni Pisanok landutako Bertuteak Pisako pulpituari eusteko adinako soin-indar bai baitzuen eta Paris, Chartres eta Reimse­ko katedraletako arkupetako Aitalehen eta Profetek irribarre egiten baitzuten.

Euskal Herrian, 1234az geroztik fran­tses dinastiaz gober­natua izan zen Nafarroa da, zalan­tzarik gabe, aurrea hartuko zuen Donejakue al­dera iparral­detik zetozen erromesak igaro­tzen ziren lekuetan.

Lehen eskultura gotikoa

LEGARDAKO ANDRE MARIA. Mendabian, Legardako Andre Maria ermitan eskultura gotikoaren lehen saioetako ba­tzuk ikusi zituzten F. Iñiguez eta J. E. Urangak.Ermitaren atariak duen egitura erromaniko erakoa da.

Jatorrizko eraikinetik, gai geometriko eta figuratiboz apainduriko zaz­pi ar­kibolta dituen sarrerako ar­ku ia zorro­tza gera­tzen da.

Tinpanoan, Az­ken Epaiaren gaia konta­tzen da. Erdiko irudiak, ohiko Tetramorfoa duenak –Kristo Epailea, Kristo Zaurituarekin bat eginez– kristau artearen bi al­di, bi estiloren arteko trantsizioko une hori nahikoa adierazten du.

LIZARRAKO HILOBI SANTUA. Baina, balio gotiko eta arte-balio garbiagatik lan nabarmenei begira jar­tzen bagara, beharbada, Lizarrako Hilobi Santuaren elizatik hasi beharko genuke.

Az­ken Afariaren ateburu bat erakusten du atarian, irudietan nolabaiteko zurruntasun eta monotonia azal­tzen den arren, idaz­kun batean data ere badu (1270). Irudimen ugari eta kalitatez­koak bere tinpanoko bi erregistroetan azal­tzen dira. Gorenean Kalbarioko eszenak gara­tzen dira, Birjinaren, San Joanen, Longinosen eta Stefanosen irudiak bar­ne direla; behean, Ebanjelioek kontaturiko Piztueraren une desberdinak, infer­nuko munstro baten aurpegiaren sinboloa hartuz, Kristo linbora jaisten.

Janz­keren tolesduretan, kokapenetan eta per­tsonaien jarrera eta keinuetan naturalismoaren hasierako ukitua hartzen da. Janbetako horma-hobietan kokaturiko apostoluen estatuetan ere, beren kanon mo­tza eta jarrera zurruna eta guzti, aurpegietako espresibitate al­derako joera an­tzematen da.

ARTAXOAKO HESIKO SAN SATURNINO. Artaxoako hesiko San Satur­nino elizaren eskulturari dagokionean, bere atari nagusia nabarmen­tzen saiatuko gara, ateburuan Nafarroa fran­tses erregearen jabego izatera hel­du zenean (1284‑1305) garatu baitziren, ziur asko, zaindari santuaren martiri­tzako elezaharren gertakariak.

Tinpanoan go­tzain santua ikusten da zutik bere martiri­tzako zezenaren gainean, emakumez­ko deabru bat uxa­tzen. Santuaren irudiaren az­pian dauden errege (Felipe Ederra) eta erreginari (Nafarroako Joana, bere emaztea) han irudikatua dagoen deabruaren uxaketari sinboloz­ko adieraz­pena eman nahi izan zaio: zera adierazi nahi luke eszenak, bi erregeen jabegoko –Languedoc eta Nafarroa– lurral­deetatik jentil izaera oro kanpora botatzea.^[41]

Errealismo gogo nabarmen bat ikusten bazaie ere, erliebe hauek halakoxe zurruntasun eta zaharkitu itxura dute eta artelan erromanikoa izan zitekeela pen­tsa­tzen ere jarri izan da zenbait idaz­le.^[42]

Uxueko Santa Maria

UXUEKO SANTA MARIA. Uxueko Santa Mariaren apaingarri monumentala, agian, une horretan kokatu behar­ko li­tzateke; nagusia eta egileak argi eta garbi errealismo gotikoaren al­de azal­tzen diren arren, oraindik estilo berriaren savoir faire horretara iristen ez den horretan. Utz di­tzagun al­de batera, bai bere habearte bakarreko apaindurez hanpaturiko landarezko kapiteletan, men­tsuletan eta beren janbetako kapiteletan eta kanpoko hormetan ugari diren eskultura-lanak, ia maisulan^[43] handiko egitura duten zenbait karatula alai dituztenak, eta koka dezagun gure arreta haren bi ateetan. Eskulan itzel hau Karlos II.aren garaikoa da inola ere, berak eliza horri zion jaiera handiagatik (1349‑1387).

Sartal­deko atearen lan figuratiboa irudi monotonoz osaturiko Az­ken Afariaren adieraz­pena ager­tzen duen ateburuaren eta Epifaniaren misterioko bost per­tsonaien tinpanoren artean bana­tzen da. Hiru Errege Magoak ez­kerral­dean daude, belauniko bata eta zutik beste biak; hauetako batek besoa jaso­tzen du eszenaren buruan, espazioko arda­tza okupa­tzen duen izarra eraku­tsi nahiez. Aurrez aurreko jarreran azal­tzen da Birjina eta amaren belaun gainean zutik Haurra, Erregeei harrera egiten balego bezala.

Ertilaria saiatu zen per­tsonaien jarreretan kontrasteak sor­tzen, baina bere modelaketa orain­dik lehor eta gogor samar azaltzen da, erromanikoaren lerrotik erabat aska­tu ezinik. Laster iri­tsi zen eskulturagile gotikoek atzeko paisaia sintetikoki gogora­tzen jakingo duten garaia, baina Uxueko ertilariak artean ez zekien zer egin esparru hu­tsekin.

OLITEKO ANDRE MARIA. Gure arreta erakartzen duen beste mul­tzo bat da Oliteko Santa Mariarena, errege-kapera bihurtu zen eliza, ia osorik jauregi mul­tzoaren barruan gel­ditu zelarik.

ATARIA. Aipatzekoa da honen atariko artelan ederra, 1300ean edo zerbait lehenago landurikoa.

Ar­ku zorrotz txaranbeldu baten egitura du, eta saihe­tsetan ar­kuteriaz babesturiko apostoluen estatuak dituelako erakar­tzen du begirada. Atearen ar­kua zor­tzi ar­kiboltaz osatua dago, droseleteen az­piko irudiez nahasturiko landare ugariz apaindurik. Modu berean ikusten dira, droseleteen az­pian, ar­kibolten abiapuntuetan, Jesusen haur­tzaroko irudiak. Kanon laburreko irudiak dira, baina duintasunez tratatuak, tolestura urriak harmonia­tsu jarriak. Txikiak dira ar­kiboltak zuti­tzeko zutabe­txoak, eta berauetan animalien borrokak eta Hasierako eszenak, Birjinaren irudi bat eta erlijio-gizon ba­tzuk daude irudikaturik, izenpe­tze honekin: “Franciscus fecit”.

TINPANOA. Baina, atari honen gauzarik deigarriena tinpanoa da. Ateburu baten gainean, landareak zein trufa eta satira-moralez­ko asmoz­ eginak^[44] diren egunoroko bizi­tzako eta fantasiaz­ko irudi txikiak pila­tzen dira; erdian azal­tzen da Maria Birjina eserita eta koroatua, belaun gainetan bedeinkapenak emanez eseritako Jesus Haurra eraku­tsiz.

Alboetan, tinpanoa bitan banatua gera­tzen da:

Az­pikoan: Jesusen Haur­tzaroko eszenak ageri dira. Erdiberri bezala etzanda dagoen Maria erakusten duen Jaio­tzarena, San Jose pen­tsalari, eta hondoan, sehaskan estalitako Haurra, astoaren eta idiaren ar­nasez berotua nabarmen­tzen dira.

Goikoan: Jesus elizara eraman zuteneko eszena ikusten da, San Jose usoak dituela, angeluko esparruari egokitua; erdian, al­dare txiki baten gainean Haurrari eusten dion Birjina; Simeon zaharrak osa­tzen du eszena. Eskuinal­dean, Kristoren Bataioa. Bi aingeru azal­tzen dira, beste al­dean, Simeon eta San Jose azal­tzen diren lekuan.

Ateburuan azal­tzen da eskultura-lan oso fin bat: landare eta paisaia ugari, giza eta animalia irudi benetakoak eta irudimenez­koak.

KLAUSTROA. Santa Mariako klaustroan ere lan bikainak ikus daitez­ke, besteak beste erregina irudi bat orraz­kera hanpurus batekin eta otoi­tzerako jarreran; hegoal­deko hormartearen oinarrian bada Haurra duen Birjina bat, zori­txarrez bururik gabe agertzen badira ere.

Oliteko maisua. Iñiguezek zalan­tzan jar­tzen du, erdiko Madonnari bizia eman zion eskua bera izatea Haur­tzaroko eszena biziak landu zituena. Aldiz, haren ustez, bereak izan daitez­ke atariaren alboan dagoen horma-hobia okupa­tzen duten apostoluen estatua ba­tzuk. Estatua hauek bikainak dira egiaz, eta beren zorroztasunagatik eta aurrez aurreko jarreragatik gotiko klasikoko garaia artean iri­tsi gabea zela ikusten bada ere, ez zeuden hel­dutasun horretatik urruti; izan ere, eskulturagileak kontu handia izan zuen per­tsonaia bakoi­tza bereizterakoan, bai janz­keren mugikortasunean, bai aurpegietako ezaugarri bereizgarrietan: orraz­keran, bizarretan eta ilajean. Horietan, jatorriz­koetatik ziur asko asko bereiziko ez den koloreaniztasun baten arrastoak aur­kitu dira.

Artaxoako maisuekin al­deratuz, igarpen ona da Oliteko Santa Mariako eskulturagileak aurrerapauso bat ematen duela eta errealismo handiagoa eta bizi-adieraz­pen zein bizitasun handiagoa lortu zuela pentsatzea. Fran­tziskotarrek errealitateaz duten berez­ko ikuspegi horretan pen­tsatuz, Jimeno Juriok iradoki du Franciscus fecit sinadurarekin identifikatu daitekeena dela dohain bereziak zituen egilea, eta berau erlijiokide-tal­de batek ongi babestutako fran­tziskotar fraideren bat izan zitekeela.^[45]

OLITEKO SAN PEDRO. Aurreko atalean aipatu genituen bere atari gotikoaren osagarriak, elizaren erromanikoari buruz­ko lanean.

Ataria. Hain zuzen ere, tinpanoak, hiru ar­ku­txo trilobulatuen az­pian eta neurri txikiko San Pedro bedeinka­tzailearen irudia azal­tzen da, saihe­tsetan Andres eta Santiago Santuak, bi aingeru in­tsen­tsularirekin.

Ateburua, irudi oso txikiez izenburuaren historia konta­tzen duena deigarriagoa da: gil­tzak ematea, apostoluaren epaia, bere guru­tzil­tza­tzea, eta “Pedroren on­tzia”; fran­tses naturalismoan inspiraturikoa da erabat eta XIII. mende oso aurreratuan eginiko lana, agian.

Klaustroa. Elizako atariaren garaikidea eta gotikoa da klaustro ere. Honen kapiteletan hostoen, loreen eta buruen konposaketak ikusten dira, denak ere kalitate kaskarrekoak, sentiberatasun herrikoi baten gertuko egileen lana, ziur asko.

Iruñeko katedraleko estatuak

Nafarroako hiriburuko San Zer­nin elizako ar­kupea, kapitelak eta hilobiak aipatuko ditugu, besterik ezingo baitugu egin.

Iruñeko katedraleko klaustroan ikus daitekeen estatua-lan ugarietan kokatuko gara, inolako zalan­tzarik gabe Euskal Herriko Erdi Aroko eskultura-mul­tzo garran­tzitsuena baita. Lan honekin sartuko gara bete-betean XIV. mendean.

Jantokia eta Barbazana kapera

Klaustroko horma artean sartu aurretik, jantokiko hamalau men­tsulak eta Barbazana kaperako hamabiak ikusten geratu behar­ko genuke.

Era askotarikoak dira gaiak: ehizak, animaliak, irudi mitikoak edo irudimenez­koak, egunoroko bizi­tzako gorabeherak. Sati­razko eta mo­ralezko balio sinboliko bat ematen zaie, baina beraietan mul­tzo bateratu samar bat ere ikus daiteke, “gizonak naturarengan duen nagusi­tza adierazi nahiko lukeena” batez ere.^[46]

Nolanahi ere, lan horien egileengan honako joera hauek agertzen dira, hala nola, konposizio-sen eta gaitasun artistiko bikaina, esparruan egoki­tzea, irudimena eta naturalismo.

Klaustroa

Klaustroaren barruan, mende bat baino gehiago luzatu zen prozesu batean zehar landutako kapitelen erliebeak al­deratuz, desberdintasunak suma­tzen dira, hau da, lehen al­dian burututako irudi ugariren –ekial­deko hegala eta iparral­dekoaren zati batean daudenak– eta hurrengo al­di batzuetakotzat hartzen direnen artean –hegoal­de eta mendebal­deko hegaletakoak–, horietan irudiak desager­tzera egingo baitute eta landare apaingarriak parrasta­tzen hasiko.

Ekial­deko hegalaren kapitel irudiztatuk xehetasun harrigarriz adierazten dituzte Hasiera liburuko gaiak: Adan eta Ebaren historia, Noerena, Babel dorrearena, eta Joben kontakizuna.

Galeria honetan bertan eta hegoal­dekoan eskulturagileek gai ugari landu dute: egunoroko gaiak eta jolasak, dan­tzak, ehizal­diak, tor­neoak, eszena bukolikoak, animalia eta elezaharretako gaiak, eta Erdi Aroan herrikoi bihurtu ziren satirazko eta moralez­ko alegiak. Kasu askotan harria larriki higatua aur­ki­tzen da eta ez da erraza gaiak ezagu­tzen. Beste ba­tzuetan, al­diz, hegoal­deko kapiteletan tor­neo-eszenak ikusten dira, esaterako, tresneria ederreko zal­dietan modelatuaren bikaintasun eta osotasuna nabari­tzen da.^[47]

Garran­tziz­koak dira baita klaustroko gangen gil­tzarrietako eskultura apaingarriak eta hormarteko ar­kuak ere. Horietatik 46 daude irudiz apainduak: alegia moduan, gizonaren lurreko bizi­tzaren ikuspegi kosmologikoa erakusten dute: Paradisuko ibaiak, lau haizeak, urteko hilabete eta urtaroak, bakoitzari dagoz­kion lanbideak eta guzti; horiez gainera, Kristoren bizi­tza eta santuen martiri­tzako eszenak.

Eskultura solteak

Pozaren Birjina. Klaustroa apain­tzen duten eskultura solteen artean, lehen kalonjeen jantokia apain­tzen zuen eta orain Barbazana kaperaren buruan dagoen Kontsolamenduaren Birjina nabarmendu behar­ko li­tzateke. Harrian landua eta koloreanizduna da aurrez aurre dagoen Birjina, soingainekoz eta mantuz jan­tzia, aurpegiaren inguruan zir­kulu bat marrazten duen buru zapi batez estalia du burua, ez­kerreko besoaren gainean Haurra jasoaz bere sorbal­daraino.

Ezaugarri horiek eta naturaltasunez goitik behera eta zango gaineko okergunea apur bat adieraziz eror­tzen diren soineko-tolesturak XIV. mende erdial­deko data iradoki­tzen dute.

Berri Onaren Birjina. Eskultura gotikoaren okerrune hau Mariaren Europako irudi askotara hedatu zen, manierismo al­derako joeran; horrelakoen adibideak Iruñeko katedralean ere ikus daitezke, esate baterako, klaustro al­dera ematen duen atearen eskuinetara, zutarri batean gal­katutako men­tsula baten gainean aur­ki­tzen den Berri Onen Birjinarengan. Haurraren al­dera itzulitako amaren aurpegiko samurtasun keinua nabarmena da, baina honen irudiak badauka halako zurruntasun bat, eta mul­tzo osoari XV. mendean Europan heda­tu ziren fran­tses inspirazioko Birjinen liraintasuna falta zaio.

Pedro eta Paulo Santuak. Kaperaren sarreran, al­de banatako saihe­tsetan bi apostolu, Pedro eta Paulo adierazten dituzten bi eskultura daude. Jarreraren bizitasuna eta jan­tzien tolesduren bitartez gorputz mugimendua eta barru indarra adierazi nahi izan duten bi irudi dira; horien garaieraren kanon urriak XIV. mendeko lehen herenaren data iradoki­tzen du.

Hilobiak

Barbazan go­tzainaren hilobia. Kaperan behin sartuz gero, gil­tzarriaren az­pian Barbazan go­tzainaren hilobia dago. Ar­tzain etzanaren irudia bere go­tzain janz­keraz agertzen da. Garai horri dagokion hilobi-irudi bat da. Horretan bat egiten dute doitasunak, idealizazioak eta gustu bikainak. Barbazango Ar­nal­doren ehorz­keta agirietan, 1355eko azaroaren 6an egin izanak egiazta­tzen du eskultura honen data.

Asiaingo San­txez go­tzainaren hilobia. Iruñeko klaustrora doan bisitariak al­deraketa egin dezake Barbazanaren mausoleoa kontenplatu ondoren, 1364an, bere aurrekoa baino bedera­tzi urte beranduago hil zen Asiaingo San­txez go­tzainaren hilobiarekin. Asiaingo San­txezen hilobia ar­kusolio baten az­pian dago babestua, hormako horma-atal bat bete­tzen duen trazeria zulatu eta guzti. Defuntua, Barbazan bezala dago estalia, bere go­tzain janz­keraz harlandu angeluzuzen handi batean landua da irudia, zenbait tokitan moztuak ditu zati ba­tzuk. Zori­txarrez, mul­tzo trinkoegiaren irudipena sor­tzen du, adieraz­pen naturalista baten bilaketaren kaltetan.

Ateak

ARTZAPEZPIKUTEGI ETA JANTOKIKO ATEAK. Klaustro al­dera ematen duten ateetako bik –Ar­tzapez­pikutegikoak eta Jantokikoak– ziklo ikonografiko bakarra adierazten duen tinpanoak dituzte, Kristoren Nekal­ditik Piztuera bitartekoa eta Elizaren garaipena. Lanaren egileek errealismo eta aniztasunez­ko bilaketa noble bat erakusten dute, giza irudiaren kanonean eta tal­de jende­tsuen konposaketan bete-betean asma­tzea lortu gabe.

Iruñeko klaustroaren eskultura-irudirik nabarmenenak, bisitariari miresmena sortuko dioten bi ateetan ikusi behar dira: Babesekoa eta Zoragarria deri­tzatenena.

BABESEKOAREN ATARIA izango da ziur asko zaharrena, 1330 eta 1340a bitarteko data duena.

Atearen mainelean Birjinaren beste irudi bat al­txa­tzen da, Babeseko Birjinarena atea ere esaten zaiona. Nahiz eta oso litekeena den biak garaikideak izatea, Kon­tsolamenduaren Birjinak ez bezala, honek bere ez­kerreko besoan duen Haurrarengana itzul­tzen du burua, buruko zapiaz estal­iz. Badirudi, Jesus Haurrak bere Ama gonbida­tzen duela bien artean eu­tsirik duten Orduen liburuan otoitz egitera.

Tinpanoan. Tinpanoko erliebeei dagokienez, Birjinaren Loal­dia da gaia: Ekial­deko bizan­tziarren elezahar hain ezagunetik atera eta Mendebal­deko artera ekarria ziur asko: Aingeru batek Birjinari bere berehalako igaro beharraz hitz eginik, apostolu guztiak Mariaren etxera eramanak izan ziren haren herio­tzan han izan zitezen. Ondoren, Jesu Kristok bere Amaren arima jaso eta zerura eraman zuen, han gorputz eta arimaz koroatzeko.

Katedraleko eskulturagileak, Toulouse al­deko Rieux ^[48] lantegitik etorritako ertilaria izan daitekeenak, eszena honetan jakin zuen errealismoa eta dramatismoa el­kar­tzen. Per­tsonaia guztien buruak Birjinaren ohe gainean pila­tzen dira eta aipatutako eszenaren berotasun espiritual eta mistikoa adierazten lagun­tzen dute bai hondoko argi‑ilunen mol­da­ketak nahiz itxuraz­ko ordenarik ezak eta buruen arda­tzen arteko urduritasun zein irudi bihurrituek. Az­kenik, indar espresionista itzela duen mul­tzo honek ez du zerikusi handirik Zoragarria izeneko atearen ordena, argitasun arrazional eta kontakizunarekin.

ATE ZORAGARRIA. Klaustroa an­tzinako logelarekin ba­tzen duen ate hau, kalonjeak honen az­pitik igaro­tzean kantatu ohi zuten salmoagatik jaso zuen bere izen hau: “Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius”.

Janbetan, ebanjelioko aingeruaren Deikundeko eszena gogora­tzen da, neurri naturalean, Aingerua eta Birjina al­de banatan bereiziz. Bestalde, bi­txia da atearen tinpanoan Babeseko atearen elezaharretako gertaera berriro ikustea, baina hemen xehetasun handiagoz lau sortetan garatua. Mariaren koimesisa, abuztuaren 15ean ospa­tzen duen ekial­deko Elizaren jasokundeko apokrifoen kontakizuna delarik,^[49] hots, Sergio Aita Santuak (687‑701) Erroman sartu zuen liturgia-ospakizuna.

Lehenengo sailean aingeruak Mariari adierazten dio berehala igaro behar duela; honek berria bere ahaideei ematen die eta San Joan laino batek ekarri du; Birjinak bere soingainekoa eta hil‑oihala erakusten diz­kio Joani. Bigarren sailean apostoluak iristen dira eta Mariak bere ganberara eramango ditu; hirugarrenean, Mariak bere soingainekoa eta mantua hiru emakumeei ematen die; jarrai­an, Loal­diaren eszenak, apostoluen negarrak, eta juduen ahalegina, Birjinaren gorpu­tza lohi­tzen. Laugarren eta az­ken eszena Mariaren Koroa­tzeari eskainia dago. Eta egin dezagun behingoz gai honi buruzko behaketa ikonografiko bat: Errege gorenak, Jesusek, bere Ama Erregina koroatzen du. Irudi honen esanahi mistikoa, garai hartako errege-erreginen koroa­tzeak zirela-eta, Europako monar­kien errealitate politikotik bereizezina da, luxuz­ko ospakizunak begi ninian eta herri irudimenean bereziki eragiten baitzuen.^[50]

Ate Zoragarria estilistikoki Babeseko atearen antitesi gisa agertu zen. Gotikoaren une klasizistari eran­tzuten dio, eta ordena naturalista gailen­tzen zaion historia baten irakur­keta arrazionala egitera gonbida­tzen du. Ikus dezagun urte gu­txiren buruan, zein urra­ts garran­tzitsua eman zen Babeseko Birjinaren mentalitate ia erromaniko batetik, non historia baten hainbat une konposaketa bakar batean bil­tzen diren, plastikotasun trinkoan buru­turik, emanal­dietan zati­tzen den historia: jarraian baina bakan, ikuspuntu eskolastikoarekin bat eginez. Egilea, 1380 aldera lan egin zuen fran­tses bat izan daiteke.^[51]

Beste hainbat eskultura-multzo

Errege Magoen multzoa. Jesusi eta Mariari beren eskain­tzak agertzen dizkieten hiru Errege Magoen estatuak ere XIV. mendekoak dira, eta tal­de hau klaustroaren ekial­de eta iparral­deko hegalen arteko hormaren babesean aur­ki­tzen da. Tal­de bat baino gehiago, hiru estatua bakan dira, beren artean tarte libre batez ezarriak eta landarez apainduriko men­tsularen gainean; noizbait oso hondatua gel­ditu zen Ager­kundea da, zeren eta zurez eginiko soin‑adar ba­tzuen berrikun­tzak baititu.

Zeharka eta mugimendu-jarreran dagoen Birjinaren irudiak modela­tuan eta mugimenduz­ko irudien konposaketan oso eskulturagile iaioa adierazten duen arren, esan daiteke gotiko naturalista al­derako joeran ez duela lortzen ate Zoragarriko eskulturagilearen kalitate plastikoa. Egileaz ezagu­tzen dugun bakarra fran­tses nazionalitatea da, bere lana izenpetu egin bai­tzuen: Jacques Perut: fit: ceste: istoire.

Profeten eta apostoluen eskulturak. Klaustroko galeriak apain­tzen dituzten profeta eta apostoluen gainerako eskulturez ez dugu deus esango, ezta XV. mendean gableteak apain­tzen zituztenez ere; izan ere, higadurak hain nabarmen hondatu ditu, non ebaluaketa estilistiko zuzena erago­zten duen.

Neskatila prin­tzesa baten hilobiko irudia. Estalperik gabe ez dagoenez eta izaera berezia duelako arretazko begirada merezi du an­tzinako katedraleko kaperaren batetik ekarri eta orain Babeseko atetik hurbil zutik eta hegoal­deko guru­tzaduraren horman itsa­tsita dagoen neskatila prin­tzesa baten hilobiko irudiak. Bi aingeruk neskatilaren gorpua datzaneko hil‑oihala presta­tzen dute eta etzanda dago lehoi bat oinetan haren inozen­tziaren zaindari. Neskatilak begiak irekiak ditu eta eskuak bata bestearen gainean goxoki jarriak.

Ezin zalan­tzan jarri, eskulturagileak ereduarekin berdin­tzea bilatu duela, agian bere aurpegi­txoko trazu biribilean fintasuna eta irudi osoaren grazia nabarmenduz, zeren eta, sorbal­den estutasuna kontrastatzen baita gorpu­tzaren liraintasunarekin. Ez da ezagu­tzen nor zen prin­tzesa; baina babesten duen errezelak eta oinetan duen lehoiak XIV. mendearen bigarren erdiko klaustroetako tradizioa agertzen dute.

Arabako eskultura gotikoa

Eskultura gotiko monumentalean hiru euskal probin­tzien artean abera­tsena da Araba, eta litekeena da kalitatean ere hoberena izatea. Arrazoiez ida­tzi izan da “artearen historiari probin­tziak eman dion lagun­tzarik adierazgarriena eskultura gotikoa dela”.^[52] Ohiko desfase kronologikoarekin, arrazoi ekonomikoak, sozialak eta politikoak direla-eta, Baskonian artearen prozedura estilistikoa aurrera doa Fran­tziaren ondoan; hala, Araban lantegi gotikoen ekimena XIV. mendearen bigarren herenetik aurrera sortu zen.

Guardiako San Joan

Deikundea. Lehenbiziko eszena Guardiakoa da. San Joan parrokiako hegoal­deko atarian Deikundeko zutabe‑estatuek mugimendu txiki bat egiten dute beren zurruntasun erromanikotik aska­tzeko.

Pilareko Andre Maria. Baina zalan­tzarik gabe garran­tziz­koena mendebal­deko fatxadaren izaera gotikoa da, haren atarian gorde da Maria Birjina adierazten duen irudia mainelean. Herrian mendeetako jaiera duen Guardiako Pilareko Andre Maria deritzonaren irudi hori, gaur egun, elizaren barruan aur­ki­tzen da, kapera ok­togonal handiaren erdiko horma-hobian; berau eraiki­tzeko atari nagusia bota behar izan zen. Zutik dago, gorpuz­keraz luzanga eta zurrun samarra da eta aurpegi politean irribarre estereotipatu samarra marrazten zaio. Jan­tzien tolesduretan eta amaren ez­kerreko beso gainean eseritako Haurraren jarreran, lehen gotikoak bereak dituen ezaugarri alai baten zan­tzuak suma daitez­ke. gutxi gorabehera 1300ean egina izan daiteke.

Tuestako Santa Maria

Frisoa. Guardiatik irtenda, Arabako hiriburura iri­tsi aurretik, beharrez­koa zaigu denboran atzera egitea Tuestako Santa Mariaren eskultura-lana bisitatu ahal izateko. Aurreko atalean aipatu dugunez, eliza erromaniko beranta da eta bertan dago zehaztu ezin daitekeen zaz­pi irudien friso sonatua, garai batean atariaren gainean jarri arazi zena, ar­kiboltaren goial­deko gil­tzarria eta hegalaren artean irekitako hu­tsarte batean kokaturik.

Eskailera mailatako oinarri gainean daude kokatuak, Haurra duen Mariaren irudi hieratikoa aurrez aurreko jarreran dago ohiko Andra Ma­ria, Sedes Sapientiae modura. Hari begira­tzen diote al­de banatan hirunaka jarririk dauden gainerako irudiek. Eskuinal­dera, San Josea –Isaias, agian– eta Deikundearen eszena. Ez­kerral­dean, koroa buruan eta soingaineko zein kapaz jan­tzita hiru Errege Magoak, eskain­tzak erakutsiz Jaungoiko Haurrari.

Eskulturagilearen izena, Tuestako Martin Lopez, XIV.go eskuizkribu baten bitartez aur­kitu da, Ruiz de Loyzagaren ustez. Elizaren egilea Elias ez dela behin­tzat ziurta daiteke, izan ere, zaz­pi estatuen gaiak espiritu erromanikoa badu ere, estiloz gotikoa da eta elizako gainerako eskulturen ondorengoa. Arabar gotikoan jakitun handia den Mª Lucia Lahozek irizten duenez, eskultura hauek XIII. mendekoak dira, eta “Arabako eskultura gotikoaren hasiera” mar­ka­tzen dute, eta euren estiloz “Burgoskoen jirabiran dabil­tzanez han bilatu behar­reko da jatorria”.^[53]

Gasteiz­ko katedral zaharra

Gasteiz­ko hiriaren kasko zaharrean gotikoak agin­tzen du estiloetan.

Hango Santa Maria eliza, Katedral Zaharra izenez ezagutzen dena, Erdi Aroko Arabako hiriburuko eraikinik artistikoena eta interesgarriena da. Agiri gabeziaren aurrean, fran­tziar katedral handien eta Leon eta Burgoskoen an­tzeko estiloaren azter­keta da hiru atetako arkupe oso zabal bat eskultura-lan aberats eta miresgarriak dituen eraikinaren oinetan koka­tzera bul­tzatu zuen eragin gotiko mardularen kronologia eta argibideak eman diezaz­kiguken bakarra. Horren guztiaren arabera, XIV. mendeko lana da.

SANTA ANAREN ATEA. Agerian utzi zuen 1962ko zaharberri­tzeak guru­tzaduraren hegoal­deko besoan dagoen Santa Anaren atea. Zori­txarrez oso hondatuak dauden eskultura-lan ugari ditu.

Bost ar­kiboltaz jan­tzirik, oso nekez ezagut daitez­keen aingeruen eta santuen irudiak ager­tzen dituzte horietako lauk, barrual­dekoenak, aldiz, Haur­tzaroa gara­tzen du.

Ateburuan, Jesusen Ahaide­tasun Santua adierazi nahiko lukeen sail batean zaz­pi per­tsona hel­du eta bi haur ikusten dira. Tinpanoak bi grabatu aur­kezten ditu: az­pikoan, ezagutu ezinez­ko zor­tzi irudi daude eta, goikoan, Kristoren bataioaren eszena, oso hondatua dagoena hau ere. Ebanjelioko gaiak dituena, inola ere, parrokiako bataiatokiaren gertutasunak behartutakoa da.

Janbak bi mailetako horma-hobiz ederturik daude, baina gorengo mailan baino ez dira gorde irudiak; ni­txoen garaierak eska­tzen duena baino askoz neurri txikiagoko santuak, gizonez­koak eta andraz­koak, ager­tzen dira, eta hori dela oinarri ba­tzuk XVI. mendean jarriak izango ditu.

MENDEBALDEKO ARKUPEA. Hala ere, Gasteiz­ko katedraleko eskultura-lan garran­tziz­­koenak, elizaren mendebal­deko ar­kupe handian ireki­tzen diren hiru atarietan aur­ki­tzen dira.

Atari aurretan badira aurreko ar­kupe batenak izan behar duten pilareak; hor bertan XIV. eta XV. mendeetako irudiak babesten dira, drozel sendoen az­pian, profeta-txartel luze bat, ezaugarri gisa Isaias, eta Aingerua eta Deikundeko Birjina, biak ere irudi zapal samarrak, baina jada mugimendu errenazentista alaiak izan daitekeenak adieraziz.

Programa ikonografikoa. Hiru atariei buruz, laburtuz esan daiteke erdikoa Maria Birjinari eskainia dela, eskuinal­dekoa Az­ken Epaiari eta ez­kerral­dekoa Elizako andere eta gizon santuei. Fran­tzia eta Espainia al­deko XIII. eta XIV. mendeko beste eliza handietan kontenplatu daitez­keen programen aldean ez da askoz desberdinagoa.

Erdiko ataria. Erdiko ataria begira­tzen badugu, janbetan santu ugari ikusiko ditugu, Alexandriako Santa Katalinaren irudia nabarmen­tzen delarik, bere martiri­tzako gurpila dela eta ezagut daiteke eta XIII. mendeko tradiziorik hoberenaren barruan eredu bikain bati eran­tzuten dio. Ar­kiboltetan ohitura jarraitu egiten da, alegia, aingeru, profeta eta andere eta gizaseme santuez bete­tzen dira, hauetako asko oso hondatuak azal­tzen badira ere. Mainelean Maria Birjinaren irudi oso alai bat al­txa­tzen da. Bere gorpu­tzeko okerdura arinagatik, tolesdura ugari eta zimurrengatik, txori­txoa duen Haurraren irudiagatik, eta beste gai ba­tzuetako sinboloak diren biribila, lorea eta dragoiagatik, germaniar maisuen eragina susmarazten du.^[54]

Tinpanoko lau grabatuetan garatu diren eszenak, Erdi Aroko tinpano eta erretauletan hainbat al­ditan adierazi izan diren Maria Birjinaren eszenei buruz­koak dira. Guardiako Erregeen Santa Mariarena da Gasteiztik gertuen dagoena. Gasteiz­ko katedral honetan, tinpanoko eskulturak, kanon lirain bat nahiago duen maisu batek eginak dira, agian aipaturiko Santa Katalinaren irudia landu zuen ertilariarena.

Eskuinal­deko ataria. Santuen irudiz okupaturiko janbak ditu, eta, besteak beste, ukenduaren pi­txarra daraman Santa Madalena bederen ezagut daiteke. Tinpanoko irudi ba­tzuk ezin ezagutu dira; beste ba­tzuetan al­diz, oso nabarmena da Az­ken Epaiaren adieraz­pena, arimak pisa­tzen ari den Aingerua, zauriak erakusten dituen Kristo, ain­tzara sar­tzera doan Birjina eta abar.

Ez­kerral­deko atariak ez du eskulturarik janbetan; ar­kiboltetan aingeru musikari ala kantariak, santuak, erregeak eta profetak ikusten dira. Ziurtasunez ezagutu ez diren eszenak eskain­tzen dituzte tinpanoko lau grabatuek. Apraiaz maisuak, Santo Toman apostoluarekin lo­tzen zituen eszena ba­tzuk. Errukiz­ko ekin­tzen aipamena ikustea iruditu zi­tzaion Canterari.

Duela gutxi pen­tsatu izan da San Gilenen historia dela atari osoari batasun ikonografikoa ematen diona, bere bizi­tzako agerral­diak adieraziz, Urrez­ko Kondairan kontatzen denaren arabera.

Eskultura gotikoa Gipuz­koan

Gipuz­koako gotiko monumentuetan, lanik deigarriena lehen gotikoari dagokiona izan daitekeen Debako parrokia-elizaren ataria da.

Debako Santa Maria

Monreal de Itziar­ko auzotarrek, 1292az geroztik hiri‑gutun batez balia­tzen zirelarik, XIV. mendea erdira iri­tsi zenean, Alfonso XI.ari ibarraren barrenean eta itsasoaren er­tzean kokapen berri bat eskatu zioten, porque sean más ricos y más guardados. Itsas er­tzera jaistea koherentea zen, gogo bikoitz eta orokorra kontuan hartuz gero, babestuago izatea eta mer­katari­tzagatik eta ekonomiagatik itsasoa bila­tzea. Hau guztia, gizartean desadostasun eta ezinikusi-giro izugarria bazegoen ere, laster azal­du zen kultur eta arte-ekimen aurreratuetan.

Eliza eraiki zen beste ezer baino lehen, horixe izango zuten biztanle berriek egitekoa. Litekeena da XIV. mendean jada hasiak izatea eraikuntza-lanetan, eta mende horretan bertan aurrera egingo zuten lanek, urte horietan zureriaz estalirik, zeren eta gauza jakina da 1390etik elizaren barrunbean egiten zirela udal bil­tzarrak,^[55] harik eta XVI. mende aurreratuan habearteak guztiz berri­tzea eta harriz­ko gangaz estal­tzea erabaki zen arte, Euskal Herrian hain jatorrak diren eliza zutabedunak sor­tzeko aukera emanez. Aurrerago atal berri bat eskainiko diegu.

ATARIA. Erdi Aroan landu zenetik mendebal­deko ataria da garran­tziz­koena. Lehenengo eliza egiterakoan, defen­tsarako dorrearen oinarrian hu­tsarte handi bat gel­ditu zen lekuan kokaturik dago.

Ate bikoitz handiak, mainela ere baduenak, al­de banatan ar­kitek­turako paramendu sendoak ditu, gu­txi gorabehera garaiera berdina duten bi zatitan banatuak: zimentarriak beherenean eta janbak goragokoan.

Zimentarriak, horma lauez, jarraian doan bankua eta geometriaz­ko apainketak dituen frisoetan gorago bikoizturiko hirugarren gorpuz­kiz osaturiko zokalo altu batez eginak daude.

Janbetan, estatuak idul­ki gainetan daude, ar­kibolten baketoi handiei dagoz­kien zutabe finez bereizirik eta arku konopial profilez­ko tontorrez amai­tzen dira. Litekeena da Apostoluen egitasmoa ikonografikoa goiztiar samarra izatea, Guardiako Santa Mariaren ereduan inspiratua agian, lanaren bukaera askoz beranduagoko dela dirudi arren.

Ar­kiboltetan azal­tzen da batez ere errioxar eredua. Guardian bezala, Itun Zaharreko irudiz jantziak daude dobelak: profetak, erregeak, musikariak, emakume martiri santuak, birjinak eta santuak. Irudietan diren per­tsonaia guztiak ezagu­tzea erraza ez izan arren, garbi dago tinpanoko egitarau nagusiarekin zerikusia duten irudiak direla.

Hiru erregistroetako tinpanoa. Maria Birjinaren biografiari eskainitako tinpanoak, Guardia, Gasteiz eta garai bereko beste askok bezala, hiru erregistro ditu.

1.go erregistroa. Jesusen Haur­tzaroko gertakariak txerta­tzen dira. Deikundearen xehetasun berezia, Gabriel Goiaingeruaren jarrera da, grabitate legetik at, airean aur­kitzen baita. Ikustal­dian Elixabet, adin hel­duari dagokion buruzapiagatik ezagu­tzen delarik berau, lehengusuaren aurrean erreberen­tziaz­ belaunika­tzen dela dirudi makur­turik. Jaio­tzaren gertakarian, ohean etzanda dagoen bere Ama Birjinak eusten duen Haurra ikusten da, ertz batean San Jose bere burukoa bigundu nahirik, eta beste er­tzean emagina, mirariz­ko erdi­tzea lagun­tzen. Badirudi Haurra al­txa­tzen duela Birjinak goiko zatian bi animaliaren buruak azal­tzen diren estalpean jarri asmotan.

Erregistroaren erdigunean, Birjina tronuratua eta koroatua dagoen irudi batez okupaturik, magalean Haurra duela azaltzen da, saihe­tsetan dituelarik sinbolismo ezezaguneko bi mul­tzo eskematiko. Amaren magalean eseririk, Jaungoiko Haurra, lerroan dauden Errege Magoetara zuzen­tzen da apur bat –errege bat belauniko dago, izarraren az­pian eta beste biak zutik, baina jarrera desberdinean.

2. erregistroa. Birjinaren Loal­dia, elezaharretako gaiari eskainia dago.

Ez­ker al­dean hamaika buru ikusten dira –hamaika apostoluak harrigarriro doaz laino gainean; erdigunea zeruetara Jasotako Birjinaz estal­tzen da, bere mandorla mistikoaz inguraturik, jada koroatua eta soineko ikusgarriz jan­tzirik. Zeru mailara hiru aingeru­txoz jasoa ala eu­tsia dirudi, hirugarren batek –sinesgogorra eta damutua den Tomas apostolua– berriz, belaunikaturik Birjinaren gerriko ospe­tsua jaso­tzen du.

Berez­ko kronologiari inolako begirunerik gabe, hurrengoan Mariaren herio­tza gara­tzen da, Kristok besoetan jasotako arimaren xehetasun ohikoarekin, eta hainbat interpretazio egin zaiz­kion per­tsonaia bizardun bat, eskuetan liburu bat duela. Ez­kerral­deko eszena estal­tzen duten bi emakume-irudi ezagutzea zaila gertatzen da.

3. erregistroa. Bistakoa denez, goiko erregistroak Mariaren Koroa­tzea eskain­tzen du. Saihe­tsetan ikusten dira aingeruzko irudiak: Aita Jaungoikoa, Semea eta Espiritu Santua, bi aingeru in­tsen­tsulari, eta haien oinetan belaunikaturik beste bi aingeru musikari.

Estiloa. Tinpano hau arretaz begiratzen bada, azter­keta egin ondoren, ikonoetako elezaharrari zaion leialtasun zaindua eta jarduera plastiko zakarraren artean dagoen kontrasteak sentipen bi­txi bat sor­tzen du, batez ere, janbetan dauden apostoluen estatuekin al­dera­tzean.

Irudi hauetan, mo­tza bada ere, gorpu­tzarekiko leialtasunak, oso fin modelatua izateak eta jan­tzien tratamendu ugariak, errenazimentuko klasizismoa al­darrika­tzen duen gotikoaz pen­tsa­razten du. Tinpanoko lanarekin duen kontrastea izugarria da.

Gauza bera esan daiteke maineleko irudiaz, Kristo piztua erdi‑jan­tzirik, bere zauriak agerian dituela eta herio­tza garaitu izanaren ezaugarria duela; kanonaren moztasuna da hemen benetako Errenazimentu hasieraz hitz egitea galarazten duena.

Kronologia. Bar­neko ikuspuntu batetik eta al­deraketak eginez, Debako atariaren estiloa ikertu dutenek diotenez nabarmena da jatorriz­ko mol­dea Arabako ereduetan: Guardiakoa eta Gasteizkoa.^[56] Kronologiak finkatu nahi direnean azal­tzen da harridura.

Gipuz­koako atarien zakartasuna ikusita, bada arabar lanekin al­deratuz honek kronologiaz duen lehentasuna zalan­tzarik gabekoa dela uste duenik. Baina gaur egun ezin jar daiteke zalan­tzan, garapena estilistikoa ez dela denboraz­ gainerako iriz­pideen bazter­tzailea, ezta nagusia ere. Talentu itzeleko eta abangoardiako maisu bat izan daiteke egilea, formula zahar­kituei itsa­tsita edo kanpoko joera berri­tzaileei asko ireki­tzen ez zitzaion beste baten garaikidea. Hauxe bera izan daiteke Debako tinpanoaren maisuaren kasua.

Deba inguruan gizakia finkatzen hastea eta Berant Erdi Aroko eliza eraikitzen hastea garai bertsuko kontuak izango zirenez, programa ikonografikoa Guardia (K.o. 1350) eta Gasteiz­koaren (K.o. 1390) adin berekoa izan badaiteke ere, oso litekeena da ataria beranduagokoa izatea –XV. mendean zeharrekoa– bi maisu ala lantegiek egina gainera, apostolu­tzaren arduraduna moder­noagoa eta aurrerazaleagoa zelarik.^[57]

* * *

Bizkaian lehen gotikoko eskultura monumentala denik ezin dugu ia ezer aur­kitu, izan ere, eliza nagusiak ez bai­tziren XV. mendea ongi sartu arte bukatu­tzat hartzekoak izan.

Irudi solteak

Aurreko orrietan irudigin­tza plastikoari dagoz­kionez kristau arteak nozitutako gorabeheren zergatia azal­du dugunen, eta Berant Erdi Aroa berreskura­tze al­dia izan zela eta Elizako agintariek idoloen sineskerietan berriro eror­tzearen bel­durra gal­du zutela ere esan dugularik. Helburu didak­tikoekin egin zen Biblia pauperum‑etik irudien gur­tza onar­tze dogmatiko baterako pausoa eman zen.

Irudigin­tzak beste bul­tzada berri bat bizitu zuen, gizarte kristauaren barruan. Harrez gero arte kristauaren historia ez zen soilik elizako hierar­kek eliztarrak katekiza­tzearekin batera apaindu nahi zituzten gur­tzalekuen histori izan. Elizako agintari­tzagandik etorritako irudiak gur­tzeko bul­tzadak eragin zuen imajinagin­tza deritzon arte plastiko horren berpiztea. Mendebal­deko artearen historian, XII. eta XIII. mendeetatik atal berezi bat izan zen ikono sagaratuena.

Imajina solteei buruz modu berezi jardungo dugu orain, izan ere, irudi sagaratuek erromanikoaren atarian birjaioz geroztik, berebiziko garapena eta birbalora­tzea bizitu zuten gotikoaren mendeetan. Bestalde, gertakizun horrek uste gabeko gailurrak iri­tsi zituen, zeren eta Europa kristauan, bere helburu erlijioso soiletik aparte, irudi sagaratuak gur­tzeak, eskultura soltearen garapen orokorra ere erraztu egin bai­tzuen.

Mariaren imajinak

Erdi Arokoak izan eta gaur egunera arte Euskal Herrian gorde diren Maria Birjina eta santuen irudiak ezin konta ahalako kopurua dira. Nafarroan soilik, gorde eta jaso direnak bost ehun zenbatu badira, hauetatik hiru ehunen bat Birjinak dira. Euskal Herriko az­ken muturreraino kristautasuna berandu hedatu izanaz hitz egin badugu ere, Maria Birjinaren irudi zaharragoren ba­tzuk gordeak izatea litekeena da; baina, Nafarroan eta beste euskal lurral­deetan gorde diren zaharrenak ez dira XII. mende erdikoak baino lehenagokoak.

Horietako gehienak zurez­ko tailak dira. Gu­txi dira jatorriko lan polikromoa zatiren batean gorde dutenak. Oso gu­txi badira ere, badira harrian, marmolean eta alabastroan landuak. Ba­tzuk erromaniko garaian zilarrez estaliak dira, eskuak eta burua izan ezik.

Andre Mariren Ikonografia

Aurreko atalean esan dugun bezala, Euskal Herrian Andra Mari esan ohi zaion eta Haurra duen Birjinaren irudi solte motako eskultura gehienak dira espiritu gotikoa dutenak.

Oraingoan, Theotokos, Jaungoikoaren Ama, dogmaz­ko egiaren esanahia baino gehiago bila­tzen da giza amatasun sentimenduen adieraz­pena. Jesus Haurra orain amaren belaun baten gainean eseririk aur­ki­tzen da eta errenazimendu al­dera hurbil­tzen goazen heinean, Ama‑Seme harremana nabarmenduz joango da.

Birjinak berekin izaten du koroa –Haurrak ez bezala, oraingoan koroatua izatea bi­txiagoa baita. Maria soingaineko estuz jan­tzia egon ohi da, lore batez lepoan ixten duen atorra, eta guztien gainetik belaunetan tolesten zaion mantu zabal batez jan­tzia; burua berriz buruko zapi eta koroaz estalia izan ohi du. Eskuineko eskuan, ia beti lore bat ala fruitu bat duela agertzen da, bestea Haurraren sorbal­dan kokatua; Haurra, berriz, janz­kera berdin‑berdina duela ez­kerreko belaunean eseririk, liburu bati hel­duta eta bedeinkapen jarreran eskuina. Amaren jarrera eta keinua gozoagoak dira orain, eta ba­tzuetan irribarrea sor­tzen zaio.

Mariaren imajinak Nafarroan

Nafarroan Erdi Aroko Birjinen ugaritasuna kontuan hartuta, ikuspuntu ikonografikotik lauzpabost tal­deetan bana­tzeko saioak izan dira, beste askoren eredu izateko balio izango zutela eta bereziki estima­tzen eta gur­tzen ziren irudiak baitira.^[58] Hemen ere ederrenetariko ba­tzuk aipatuko ditugu, gure ardurakoa den ikusmol­de estilistikotik.

Rocamadorreko Andre Maria. XIII. mende bukaera ala XIV.aren hasierakoa da; izenak dioen bezala, Rocamadour santutegian du jatorria (Quercy fran­tsesean), eta Zangozako Santa Maria Erregina elizako erretaula nagusian buru dago; Mariaren irudi goxoa zurezkoa da, eskuak eta aurpegia zilarreztatuak; aurrez aurreko jarreran koroatu eta tronoratua ager­tzen da, sagar­ra eskuineko eskuan duela eta Haurra ez­kerrekoan besar­katuz.

Los Arcosko Birjinak berez­ko neurria du 154 cm. Amaren belaun gainean eserita dago Haurra. Birjina aurrez aurre egoteak eta Haurrarekin inolako harremanik ez izateak irudi erromanikoak ekartzen dizkigu gogora, nahiz eta bestal­de, jantzien tolesdurek XIII. mendearen az­kenal­dira eramaten gaituzten.

Gauza bera esan lite­ke Oliteko Santa Maria elizako zaindariaz.

Garatuagoak dira Garesen Santiago elizako Soterrañakoa eta San Pedro de la Ruakoa, Lizarran.

Lizarrako Puy‑eko Birjina. Herriak jaiera handiagoa dion Birjina, Lizarrako Puy‑ekoa (100 cm) zilarrez jan­tzia dago: bai Amak eta bai Semeak aurrez aurreko jarrera gorde­tzen dute eta an­tzinakoa den keinu hau, Haurraren sorbal­dan koka­tzen ez den Amaren besoaren jarrerarekin harmonian dago; hala ere, soinekoaren modelatuak, XIV. mendearen hasierara eramaten gaitu.

Orreagako Amabirjina. Zilarrez xaflatua da, baina gotiko garbiagoa Orreagako Birjina (90 cm): honengan aurrez aurreko erromanikoa hau­tsi egiten da; ikuslearekiko profilez dago Haurra; Ama eta Haurra el­karri begira daude; Amak samurki begiratzen dio; soinekoan ager­tzen diren tolesduren errealismoak eta ugaritasunak XIV. mendearen bigarren erdira igor­tzen gaitu, eta jatorrizkoa izan daitekeen lehen aipatutako Rieux‑eko (Toulouse) lantegiko norabidean eramaten.

Artaxoako Birjina. Zalan­tzarik gabe XV. mendekoa eta eragin gotiko flamenkoak aurreratuak eta are arte kalitate hobea duena da Artaxoakoa, bere edertasun fina Hesiko elizako erretaula nagusian eskain­tzen duela.

Eserita dauden Nafarroako Amabirjinak. Eseritako jarreran dauden Nafarroako Amabirjinen artean Iruñeko katedraleko Birjinez lehenago jardun dugu:

- Kon­tsolamenduko Birjina, Barbazana Kaperakoa,

- Babeseko Birjina, izen bereko atearen mainelekoa,

- eta Berri Onaren Birjina, klaustroko atearen ondoan dagoena.

FRANTZIA ALDEKO ERAGINA DUTEN IMAJINAK. Berri Onaren Birjina “hancheuses” izeneko galiar eragineko Birjinen eredua da; hain zuzen ere, lerromakur mugimendu bat gorpu­tzari ematearren, izter gaineko hezurrari ematen zaion okerdura dela-eta; irribarrea isur­tzen eta modelatu manierista azal­tzen dutenetako Birjina bat da.

Halakoxea da Uharteko Birjina­txoa ere, Fran­tziatik ekarria zalan­tzarik gabe, marmol zurikoa, oinaz­piko marmol beltz gainean dagoena, eskuan lore sorta eta buruaren makur­tzearekin kontrastea egiten duen gorputz osoko mugimendu alaia eta tolesdura sinfonia eder bat sortuz, goitik beherakoak soingainekoan eta zehar­kakoak mantuan.

Uhartekoaren oso an­tzekoa eta fran­tses jatorri berekoa da Soraurengo Birjina ere.

An­tzekoa da, halaber, nahiz eta Malinasetik (Flandes) ekarria izan Kortesko Birjina. Neurriz gaineko aurpegiko trazu finak –kopeta argia eta ponpatua, betazal kurbatuak, aurpegi biribila– Europa iparral­deko errenazimentuaren ateetara eramaten gaitu (XV. mendea).

Mariaren imajinak Araban

Andre Mariaren irudia Biasterin.

Araban gorde diren Birjinak ere mol­de bereko Andre Marien eredukoak dira; naturalismoa eta gotikoaren alaitasuna nabarmentzen zaio, eta ia beti Birjinak bere Haurrari lore bat, fruitu bat ala makila loretsu bat eskain­tzen dio.

BIRJINA ZURIA. Zen­tzu horretan, Trebiñuko San Pedro elizako Birjina Zuritik hasi behar­ko genuke. Elizaren kanpoal­dean dago kokatua, hiribil­duaren jabe gisa, XIII. mendeko irudi polit bat da. Oinaz­piko baten gainean eta errezel gotikoa duen horma-hobi batean babesturik, Jesusen Ama koroatuak, herensuge gaiztoa zapal­tzen du, bere Semeari begira­tzen dion bitartean, irribarre estereotipatu batez. Haurraren aurpegia naturalagoa eta adieraz­korragoa da; eta zapiak eror­tzerakoan badute graziarik, ez protogotiko geometrizaziotik kanpo.

ESKLABUTZAREN BIRJINA. Sail honen barruan, merezi du ezohikoa toki bat Gasteiz­ko Santa Maria elizako Birjinak, Alfon­tso X.a Jakin­tsuak emana izan daiteke, Gasteizen gaixotasun larri batetik Birjinaren bitarteko­tzari esker sendatu ondoren.^[59]

GOTIKO BERANTIARRA. Gotiko berantiarrak, XIV. mendekoak, eta besteak bezain eder eta garran­tziz­koak dira:

- Okari­zkoa,

- eta Aguraingo San Joan elizakoa, zori­txarrez bi besoak moztuak dituena. Okari­zkoa bezain nabarmena da neurriarengatik, metro eta erdira iristen baita,

- eta Zurbaoko Erremedioetako Ama deiritzona. Honako hau Probin­tziako Museoan dago gaur egun; aipatu ditugun ezaugarri ikonografiko guztiak baditu; nahiz gaur egun oso hondatua dagoen; XVIII. mendean egindako ukituak eta estal­durengatik ez du bere edertasun plastikorik gal­du.

Gotiko berantiarren artean, XV. eta XVI. mendean, Errenazimentuko atalean koka­tzera gonbida­tzen dutenen artean dago, Kutxoko Esnearen Ama, adibidez.

Ahaztuan gel­ditu behar­ko ez luketen beste ba­tzuk:

- Martiodako, Sokorriko Ama, Fran­tzia al­deko grazia duena, jatorriz kanpokoa dela esan ohi dena;

- eta jakina, Gasteiz­ko San Migel elizako Birjina Zuria deritzona, harri­ polikromoa da eta 2 m ditu garaieran, eta data jar­tzeko garaian, dokumentu-faltagatik, iri­tziak erdibiturik daude, zeren eta ba­tzuk XIV. mendean koka­tzen badute ere, beste ba­tzuen ustez, errenazimentuko eskulturagile bat da egilea, gotikoaren adierazgarritasun tolesgabea imitatu nahi izan zuena.

Mariaren imajinagin­tza Biz­kaian eta Gipuz­koan

Biz­kaian, jaiera biziko foku gisa Begoñako eliza nabarmen­tzen da. Biz­kai al­deko lurretan nabarmen­tzen dira, besteak beste:

- Gal­dakaon,

- Gaztelu-Elexabeitian,

- Arratiako Aran­tzazun,

- Lekeition.

Gipuz­koako imajina ugarien artean, lehendik aipatuak ditugunak al­de batera utzita, hona hemen, Irungo Junkalekoa eta Debako Itziar­koa; berez­ko hieratikotasun erromanikoa ikusirik, hemen az­pimarra­tzekoa li­tzateke Aran­tzazuko Birjina, XIII. ala XIV. mendean harrian landua eta XVI.ean zer­txobait itxuragabetua, 36 cm neur­­tzen du. Munduaren bola eskuetan duela eserita dago eta Haurra bere ez­kerreko belaun gainean eserita.

Halaber, aipa­tzeko Birjinak lirateke:

- Zikuñagakoa (Her­nanin),

- Guadalupekoa (Hondarribian),

- Ordiziakoa (eseria)

- Aizar­nakoa,

- Loinaz­ko Amaren ermitakoa, (Beasainen), eta abar.

Guru­tze gotikoak

Bereizgarri ikonografikoak

Guru­tzil­tzaturiko Kristoren irudietan gotiko estiloaren berrikun­tzak azal­tzen dira, halaber, eta agian modu bereziago batean.

Hasierako errealismo al­derako joerak nolabaiteko gorputz leialtasunera eramaten du; gorputz-atalei mugimendua eman nahirik hil­tze bakar batez guru­tzeari bi oinak josiak irudika­tzera eramango du, Jesusengan sufrimenean pazientziaren paradigma ikustea beharrezkoa duen herri debozioak gero eta hiz­kun­tza espresionista batera bul­tzatzen zuen; desagertu egin ziren osoko soin­gainekoa eta erromanikoan espiritu mistiko eta sinbolo zaleak sortu zuen errege koroa, eta perizoniuma, aldiz, belaunetaraino luzatu.

Ikonoen berezitasun hauek fun­tsez­koak dira garaiko Kristoak ezagu­tzeko, baina ez uste salbuespenik gabeko araua denik.

Nafarroako Kristoak

Kristo gotikorik zaharrenetarikoa Peñako parrokia-elizakoak izan behar du (XIII. mendea), erromaniko al­diko Kristoei darien bakea zerbait gorde­tzen duena.

Guru­tzil­tzatuaren aurpegian min gogorregiaren arrastorik gabe, ia al­deran­tziz baizik, egonarria eta bakea adierazten duten arrastoekin, guru­tzil­tza­tzearen oinazea eta herio­tzaren abail­dura adi­tzera eman nahi duten hauek berantiarragoak dirudite, besteak beste:

- Lizarrakoa,

- Alloko Uretako Santo Kristoa,

- Iruñean katedralekoa, eta abar.

Estimazio berezia merezi duten bi ale nabarmendu behar­ko genituzke:

Oliteko Santa Maria elizako Herio­tza Onaren Kristoari hunkigarritasun berezia ematen die aurpegi luzeak, saihets-he­zur nabarmenduen xehetasunak, zangoen tolestadurak eta gorputz osoko makurdurak; XIV. mendeko lana da zalan­tzarik gabe, Gaztelakoekin zerikusi gehiago duena, his­pano‑flamenko eskulturarekin baino.

Oinaze adieraz­pen are handiagoa du barruan beraren babesle den elizari izena eman dion Garesko Guru­tzeak, benetako zuhaitz bat imita­tzen duen guru­tzearen imajina da eta Eroslearen gorpu­tzak, beheko zatia ez­kerral­dera begira jarririk eta goian enborra aur­kako al­dera itzu­lirik daukanaren arteko kontrastea du agerian.

Tipologiagatik, ia ezin daiteke zalan­tzan jarri guru­tze honek Germanian ikusten diren ba­tzuekin zerikusia duenik, adibidez, Koloniako Santa Maria del Capitolio‑koarekin (1314), eta Italiako Sienako Katedraleko Museoko Giovanni Pisanokoarekin (1296). Zehar­kako dokumentu batek Garesko guru­tzeak XIV. mendeko lehen hereneko data duela pen­tsarazten digu.

Arabako Kristoak

Araban garai horretako taila onen artean nabarmen­tzea komeniko li­rateke, honako Kristo hauek:

- Zurbaokoa, XIV. mende hasierakoa (Elizbarrutiko Museoan),

- Arrianokoa, gotiko berantiarra, bere parrokia apaleko erretaula xumean buru dagoena,

- eta hil­tzetik askaturiko besoagatik eta jarrera bake­tsu eta minberagatik, oraindik ere hunkigarriagoa den Trebiñuko San Pedro elizakoa, XV. mendekoa.

- Askoz neurri txikiagokoa dena baina, bere gorpu­tzaren okerduragatik oso nabarmena da Sojoko San Loren­tzoren ermitatik ekarritako guru­tzea (gaur egun Probin­tziako Museoan dena): besorik gabea da, tolestutako oinak hil­tze batez zulaturik, gorpu­tzean lerromakur gozoak, jarrera minbera, aur­pegi zorrotz eta bake­tsua eta garbitasun oiha­la angeluz­ko tolesduretan jarria; XIV. mendean koka daiteke.

Kexaako Santo Kristoa, XV. mendekoa jada, eskema errealistago eta ez hain estilizatu bati eran­tzuten dio, eta Guru­tzil­tzatuaren giharretan eta garbitasun oihalean zuritasun handiagoa du.

KALBARIOAK. Izan gogoan gainera, Araban gotikoak Kalbario osoko hainbat adieraz­pen plastiko utzi duela (Maria eta San Joan guru­tzearen bi saihe­tsetan): Nabarmen­tzen direnen kalbarioen artean daude:

- Eren­txungoa,

- Egiletakoa,

- eta Guardiako San Joanena.

Horien guztien mul­tzoak, xehetasunetan tailak osotasuna dutenez, gotikoa gaindi­tua zela pen­tsa­tzera eramaten gaitu.

Gipuz­koako Kristoak

Gainon­tzeko euskal probin­tzietan ez da gotiko al­dian kokatu behar­reko kalitate bereziko Kristo guru­tzil­tzatuaren ikonografiarik. Gipuz­koan aipa­tzeko Kristoak lirateke:

- Albiztur­koa,

- Andoaingo Zumea ermitakoa,

- Alegiakoa, Laz­kaokoa, Segurakoa (Fran­tziskotar mojen komentukoa),

- eta hain ezaguna den Lezoko Santo Kristoa, jatorriaren arrasto ziurrik ez duena.

Durangoko Kru­tziaga

Eroslearen Guru­tzil­tza­tze gaiak, Kru­tziaga deritzon Durangoko Kalbariora bideratzen gaitu, ikonografia oso abera­tsa eta deigarria zein kalitate handiko plastikotasuna duen monumentura.

Ez da landa guru­tze bat, ez mugarri, eta ez bideguru­tzetako bat ere; hiriko guru­tze bat da, gaur egun ezaguna ez den helburu jakinen bategatik jasotakoa. Durangon, 1442.ean Beguinoen eta Bergandoen heresiari eu­tsi zion Anaia Alon­so de Mellari eran­tzun ortodoxo bat emanez jarritakoa izan zitekeela ere uste izan da; iradokizun hau Karmelo Etxegarairi zor zaio.

Irlandako guru­tzeen ahaidetasuna ere bilatu nahi izan zaio, eta zeha­tzago esanda Bretainia Behekoekin; baina, hain bi­txia izanik ez da erraza guru­tze ezagunetan an­tzik aur­ki­tzea.

Mul­tzo ikonografiko honek denak izan dezakeen garran­tzia sinbolikoaz asko hitz egin da eta bibliografia ugaria du.^[60]

Altueran 4,30 m dituen guru­tzea da. Mul­tzo osoak oinarri­tzat daukan pilare lirain baten gainean gorpuz­ki zilindroz­ko bat zuti­tzen da, beraren zir­kulu inguruan adieraziak dauden hamabi apostoluak (Elizaren sinboloak?) kanon mo­tzeko irudiak dira, baina taila sendokoak, bakoi­tzak daraman tresnagatik ezagut daitezkeenak.

Zilindro horren gainean, 1,60 m neur­tzen duen guru­tzearen masta dago zutik; bere ingurune osoan emakumez­ko aurpegia duen Paradisuko sugea kiribil­tzen da eta Lehen Bekatua eta bere zigorra gogorarazten dira. Baina ebanjelioetako berez­ko historiako irudiak ere pilan azal­tzen dira: Maria eta San Joan eta gainerako zeinu eta Kalbario tradizionalak bere bereak dituen irudiak. Bistan azal­tzen da teologoren batek markaturiko egitaraua, Bekatua eta Erospena uztartuz.

Guru­tzeak badu irudirik atzeal­dean: Andra Mari bat, eta gizaseme eta andere santuen irudiak, denak ezagu­tzen ez badira ere.

Nolanahi ere, lan honen balioa plastikoa az­pimarra­tzea da kontua, adieraz­pide naturalistarako iaiotasun jakin­tsu batez erromanikora erakar­tzen gaituzten irudietan azal­tzen dela dirudien lanaren laztasuna, eta konposizio zen­tzua eta egituren edertasunerako sentiberatasun izugarriaren arteko bil­duma bi­txia. Zen­tzuz­koa dirudi monumentu hau gotiko be­rantiar gisa izenda­tzea eta 1490 eta 1510a bitarteko data­ ematea.

Gizaseme eta emakume santu herrikoiak

Kristau-izendegiko santu heroien gur­tzak, gotikoaren hiru mendeetan zehar, hazkundea sumatu zuen. Baskonian irudietan gehienetan azal­tzen diren santu gustukoenak dira: Santiago eta Pedro Santuak, eta eliz zaindari ba­tzuk, San Migel, San Martin, San Jurgi, San Nikolas, San Satur­nino, Santa Maria, San Esteban Satua, Santa Katalina eta abar.

NAFARROAN: Santuen imajina ba­tzuk, ez askok hala ere, teknika mendera­tze handia eta hiz­kera plastikoaren jakinduria berezia azal­tzen dute, eta tailak kanpotik ekarritakoak izatearen susmoa sor­tzen dute, hala nola:

- Santsol parrokiako San Pedro

- Garesko Santiago.

Beste ba­tzuk, al­diz, ez dute jatorriz herrikoiak ote diren zalan­tzarik pizten:

- eserita dagoen San Pedroren zenbait irudi,

- Lizarrako San Pedro de la Rua elizako San Nikolas,

- Tuterako Santa Magdalenako San Blas eta abar.

- oso neurri handian eta hispaniar‑flamenko zan­tzuak dituena da Lizarrako San Migel elizako kaperako San Jurgi(1500.a);

- Flandestik datorrena izango da taila fineko (XV. mendea K.o.) beste San Jurgi bat da –zutik jarririk herensugea lan­tzaz zula­tzen– Zangozako Santa Maria elizan dagoena.

GIPUZKOAN berriz, Elizbarrutiko Museoan ikusgai dauden ba­tzuk merezi du nabarmen­tzea:

- Astigarragako Santiago erromesa, oraindik hiz­kera erromanikoan egina, fun­tsez­koena bila­tzen duen alabastro txiki eta trinkoa da (XIII. mendea).

Egitura herrikoiagoa, baina jada gotiko naturalismo al­dera irekiagoak dira, garaiera ederreko zenbait emakume-irudi, XV.-XVI. mendeetan koka daitez­keenak:

- Goroeta (Are­txabaleta) eliz aurrekoa den Santa Ines alaia, 53 cm-koa,

- Oxirondoko (Bergara) Santa Marinatik ekarritako Santa Katalina, 86 cm-koa;

- eta Oñatiko San Migel elizako Santa Madalena, 113 cm-koa, soinaren okerdura alaiez Errenazimentua al­darrika­tzen duena (XVI. mendea).

Belaunal­di hirukoi­tza izenda­tzen den gai bakar bati buruz, (Santa Ana, Maria Birjina eta Jesus Haurra) baditu Donostiako Museoak “gotikoa” esaten zaien horren az­pian zenbat gauza dagoen adierazten duten bi mul­tzo: biak ere Elgoibar­koak dira; hauetako batean eskulangile herrikoi baten xalotasuna nabarmen­tzen da, eta bestean (Santa Klararen komentutik datorrena) teknika mendera­tzeari loturiko lantegi flamenko baten berez­ko joera naturalista ezagu­tzen zaio.

Pintura gotikoa

Aurretik esana dugu, guztiz erromanikoa gisa izendatu daitekeen inolako pinturarik ez dela gorde Euskal Herrian, nahiz eta izan zela pen­tsa­tu behar den, gainerako Hispania al­deko eskual­deetan bezala. Erdi Aroko jendeari ez zi­tzaion gusta­tzen harriak bistan uztea bere eliza eta ermitetan. Nahikoa adierazia dago karez zarpea­tzea eta gainetik margoz estal­tzea atsegin zi­tzaiola, absideak batez ere, irakaspen eta apainketa asmoz.^[61] Orokorrean, “lehorrean” eginiko margo baten ahultasunak ezin jasan izan ditu hezetasunaren erasoak eta egural­di-bal­din­tza kaskarrak.

Oihaletako margogin­tzan, nahiz oholetako margoetan gotiko garaian, bai gertutasunagatik eta bai iparral­deko erregeen dinastiarekiko bere ahaidetasunagatik, Nafarroako erresuman da, Europako gorteetako pinturaren joera berrietara irekia den margolanez­ko artean garran­tziz­ko lanik gehien aur­ki de­zakegun lekua, zalan­tzarik gabe.

Nafarroatik kanpo ezer gu­txi aurki daiteke, gainerako euskal probin­tzietan aur­ki di­tzakegun margolan guztiz gotikoekin alderatuta. Gotiko berantiarrak dira, XV. mende bukaerakoak eta XVI.aren hasierakoak. Oholetako margolanak dira ia denak (erretaulak eta al­dare aurreal­deak) eta errenazimentuko gisa sail­ka daitez­ke.

Teknikak eta al­diak

Atal honetan az­pimarra­tzen ari garen gotikoa hiru mendeetan zehar heda­tzen dela dakigularik, jarduera honetan behartuak gaude hainbat al­di estilistiko bereiztera, sartal­deko gainerako herrial­deetan –Fran­tzian eta Ingalaterran, batez ere– pintura gotikoaren hainbat al­diren el­kar­kidetasunean; erabilitako hainbat teknikek ezarritako diferentziak ahaztu gabe: beirateetako margolanak, hor­mako mar­golanak, oholetako margolanak eta eskuizkribuetako margolanak.

BEIRA MARGOLANAK: Euskal Herrian lehen eliza gotiko haietako baoak bete­tzen zituzten hasierako beirateetatik ez dela ezer gorde baiezta daiteke, eta ziur asko ez zirela arte ikuspegitik begiratuta balio handikoak; izan ere, bertako beira-lantegien agiririk ez baitago. Hormetako margolanei dagokienez, susmoa da maila ekonomiko ona zuten elizetan baino ez zirela egin.

HORMAKO MARGOLANAK: Beraz, gaur egun ezusteko atseginak har­tzen dira landa-giroko eraikinetan, helburu prak­tiko ba­tzuk bete­tzeaz gainera –egural­diaren eragineko hondamenen aur­kako paramentu-babes hobea, argitasun gehiago eta abar–, benetako arte kalitate on bat dutela aur­ki­tzean.

Baskonian hormetako margolanik gehienak duela gutxi aur­kitu dira, eta 1944tik aurrera behar bezala eraberrituak. Nafarroari dagokionez, arreta handiz eraman izan dira Museora, nahiz eta badiren in situ uztea nahiago izan diren beste ba­tzuk.

BOST ETAPA: Erdi Aroko artearen historian ohi­koenak deritzoten haietara egokituz, eta berriro ere lan hauen­tzat gotiko izena desegokia dela onartuz, bost al­di bereiziko ditugu, gu­txi gorabehera kronologia al­diekin egoki­tzen direnak:

- lehen gotikoa,

- gotiko lineala;

- eta, Erdi Aroaren az­kenetan jada,

- italiar gotikoa,

- nazioarteko gotikoa

- hispaniar flamenkoa.

Lehen gotiko estiloa

Artaxoako Maisuaren bi lan

ARTAITZEN. Artai­tzeko San Martin elizako hormetako margolanen zatiak, gaur egun Nafarroako Museoan daudenak XIII. mendeko az­ken hamar­kadatakoak izan behar dute.

Absideko zilindro erdia bete­tzen dute eta adierazten duten gaia guztien gainetik erromanikoa da: Bil­do­tsaren Gur­tzarena (Ap. 7‑9). Gizonez­koen irudiak dira, bizardunak denak, soingainekoek adierazten dutelarik apaiz, go­tzain eta noble ohoragarriak direla, erdi‑puntuko lau ar­kuen az­pian ikusten dira, erdiko hu­tsarte estuaren al­de banatan kokatuak. Apokalipsia liburuko ida­tzietan inspiraturiko doha­tsu-jende­ andana iradoki nahi zituen margolariak, bata bestearen gainean ezarritako buruen bidez, erdiko domina handian margoturiko Bil­do­tsa mistikoaren sinbolo al­dera burua itzulirik dutela gur­tza jarreran.

Irudi oso luzeak dira, jan­tzita dituzten mantu zabalen tolesdurak, hasiera bateko naturalismoa, zen­tzu erritmiko nabarmen batez jokatuak daude; marraz­keta garbi eta sendoz nabarmenduak eta oso margo beroez margotuak, batez ere. Margolan erromanikotzat ere har daitezke, per­tsonaiek profil erdiz­kako joera irekia azal­duko ez balute. Artaxoako Maisu ezezagunarenak direla esan ohi da.^[62]

ARTAXOAN. Artaxoako Maisua deri­tzo izen bereko hiribil­duko San Satur­ninoren elizako burual­deko marraz­ki apaingarrien egileari, eta Kristok apostoluei eginiko agin­tzaria gogorarazi nahi dutela dirudi: “Nire atzetik etorri zaretenak, zuek....., Gizonaren Semea bere ain­tzaz­ko tronuan eser­tzen denean, eseriko zarete zuek ere, eta...” (Mt 19‑27 eta hur.). Hauek ere gaur egun Museoan daude.

Ertilariak hemen Kristo Ain­tzatan adierazi zuen, eserita dauden apostoluez gurturik eta saihe­tsetan bi goiaingeru dituela; leihoaren al­de banatan horma-hobi antzeko batzuetan zutik jarritako San Pedro eta San Paulo oso nabarmen­tzen daude. Erdiko hu­tsarteak lore-apaingarri zoragarri bat gorde­tzen zuen, erromanikoa zirudiena. Baina, zahar-tankera horren guztiaren erdian egunsenti berriak ikusta­tzen dira: Kristo Ain­tzetan, Nafar Erdi Aroko Artearen^[63] egileek eder­ki asko adierazten duten moduan, ez da Epaile Nagusia, ezta az­ken egunean ain­tzaz­ko distiretan etorriko dena ere; bere zauri salba­tzaileak erakusten dituen Kristoa baizik.

Santo Domingo elizako girola erromanikoan, Palen­tziako Lebanzan, Tuterako klaustroan, eta batez ere, Donejakueko Ain­tzaren arkupeko tinpano handian ere azal­tzen denaren antzekoa da. Hau, gure itxaropena eta aro berri baten gozamen epel eta arrazoibidez­ko bat biztu nahi dituen margolana da: teologia eskolastikoarena.

Oliteko San Pedro elizako margolanak

Oliteko San Pedro elizaren dorre az­pian kokatua zegoen kapera bateko margolanak ere Nafarroako Museoan dira. Gangako lau plementoetan lau aingeru margotu ziren, eta hainbat gaiez apainduak daude inposta bidez bi erregistrotan banatuak diren kaperako hiru hormak.

Aurrez aurreko horman, Pantokratorra eta Tetramorfosa daude goiko al­dean, eta Jesusen Haur­tzaroko irudiak beheko aldean.

Eskuineko horman, goieneko mailan daude San Satur­ninoren bizi­tzako eszenak eta inpostaren az­piko al­dean, San Pedro eta San Pauloen irudiak.

Ez­kerreko horman Mariaren Koroa­tze eszena, eta beste per­tsonaia eta ezagu­tzen oso zailak diren Bibliako pasarteek estaltzen dute.

Olitetik datozen margolan hauek, Artaxoakoak baino zer­txobait ar­kaikoagoak dirudite –Pantokratorra, adibidez, erromaniko zoragarri bat da–, baina, bestea baino okerrago gordea denez, ez da egileak eta kronologia zehazteko bistako oharrik ematen. Dena dela, Iñiguez Almech eta Uranga ados daudela dirudi W. Spencer Cook‑en iri­tziarekin, hau da, margolan hauen egilea, Hueskako Sigenako kapitulu‑gela sonatuan lan egin zuen maisu beraren lana dela aitor­tzean.

Miniaturak

Erdi Aroko eskuiz­kribuen margolanik Euskal Herrian ia ez denez gorde, jaso di­tzagun kalitate handikoak diren ba­tzuk.

FITEROKO SAKRAMENTU-LIBURUA. Gotiko estiloaren lehen al­di honetakoak dira Fiteroko Zistertarren Sakramentu‑liburuko miniaturak, (gaur egun Nafarroako Ar­txibategi Nagusian direnak). Urtean Zeharreko mezaren hainbat ida­tzien hasierako hiz­kien egitura eta neurrietan txertaturiko margolan sail garrantzitsu bat da.^[64] Sakramentu‑liburuetan ohikoak diren ebanjelioetako pasarteak adierazten dituzte, Deikundekoak, Ager­kundekoak, Mendekostekoak eta abar.

Az­ken kasu horretan gertakari bi­txi bat az­pimarratu behar da, Te digitur‑arekin batera Mezaren Kanonaren ohiko hasierako Guru­tzil­tzatuaren irudia ordez­ka­tzen duela Kristo Zigor­katuak.

Miniatura hauek XIII. mendeko data dute, erromanikoaren nolabaiteko tolesgabetasuna eta aurrez aurreko jarrera oraindik ere gorde­tzen dutenak, baina jada espiritu gotikoaren arrasto garbiak agertzen dira aurpegien adieraz­kortasunean, tolesduretan, keinu eta jarreren errealismo bilaketetan; margoen harmoniazko sentiberatasun on bat gordetzeaz gainera, hondoak urdinez margotu eta uztaien gorria kontraste dira. Miniatura sail honen Maiestas Dominiak Artaxoako San Satur­ninoaren gai bereko horma‑pinturarekin ahaidetasun nabaria du.

LEIREKO SAN SALBATORE IRAKURLIBURUA. An­tzeko zerbait esan behar da liburu honen miniaturei buruz (Nafarroako Ar­txibategi Nagusian dago): hau ere XIII. mendekoa da eta aurrekoaren ondoan desberdintasun hauxe du, margoen gama al­datu egin dela, oraingoan urdinaren ordez gorriaz nahasten den morea nabarmen­tzen delarik.

* * *

Gai honi buruz­ko iker­ketan Silva Berastegik ezaugarri erromanikoak gorde dituzten beste dokumentu miniatu ba­tzuk deskriba­tzen ditu, nahiz eta hauetako ba­tzuetan irudien luza­tzeak eta hasierako makurdurak edo bere estilo kaligrafikoak gotiko al­derako joerak bistara­tzen dituen.

Lerroen gotikoa

Miniaturetako margolanak eta baita gotikoak ere eragindako lerroen gotikoa, franko‑gotikoa ere esaten zaiona, inola ere, irudi lauak zehazten dituen lerroengatik da ezaguna, normalean margo bakarreko hondoen gainean egiteko joera izateagatik.

Gogora dezagun zenbait mendeetan Nafar erregeak sendi fran­tsesetakoak izan zirela eta Parisen edo Iruñean bizi zirelarik nafar erresumaren gober­namendua Pirinioez gaindiko go­tzain eta ordez­karien bitartez buru­tzen zutela, Karlos Noblearen errege­tza al­dira arte bederen. Nafarroako artearen fran­tses eragina, bai gaietan, bai estiloan nabarmena da.

Nafarroan

Nafarroan, horma‑pinturen eredu eta bereizgarritasun nagusia Iruñeko katedralean bilatu behar da. Katedraleko eta bere klaustroko margolan asko Nafarroako Museora eraman dira, hauez gainera baita erresumako beste zenbait elizetakoak lan ba­tzuk ere.^[65]

JESEREN ZUHAITZA. Margolan horietan Jeseren Zuhai­tzaren gaia uki­tzen duena da deigarrienetako bat. Isaiasen profezia mesianikoaren bibliako iturburua duen gaia “Jeseren zuhaitz-enborretik kimu berri bat sortuko da...”, XI. mendean sartu zen artean, bikainki kokatu zuen Suger Abadeak Saint‑Denis‑ko beirate batean, eta handik hedatu zen miniatura ugarietara, beirateetara, horma‑margo eta oholetara eta baita eskulturetara ere –Silosko Klaustrora. Fran­tziatik igaroko zen ziur asko.

Iruñeko katedraleko ber­tsio hau. Iruñeko klaustroan, Ate Zoragarriaren ondoan dagoen hormaren zati bat estal­tzen zuen margolan bat da. Gaur egun Nafarroako Museoan ikus daiteke. Neurri handiko konposaketa bat da (6,05 m x 4,14 m) eta tenplez egina dago, olioz­ko ukituak baditu ere, eta klaustroko hezetasuna dela medio, ia guztiz gal­dua du bere lan polikromoa, zori­txarrez. Hori dela eta honen garran­tzia ikonoek dutena da soil-soilik.

Bere adarrak dituen zuhai­tzaren eskema har­tzen badu ere, “Jesusen arbasoak” gai tradizionala bakandua da, lau mailatan ager­tzen diren irudi eta eszena garran­tziz­koen ba­tzuetan finka­tzeko: Deikundea eta Ager­kundea, Jesusen Ama, Guru­tzil­tza­tzea, eta Hirutasuna. Ebanjelioetako gai horietako bakoi­tzaren inguruan sor­tzen dira Kristoren “zuhaitz genealogiko” sagaratuaren adarrak eta beroietan, giza izaeraren Eroslea den Jesusen arbaso eta profeta gisa, beren larru­txekin Judako hamabi erregeak daude kokaturik. Badirudi, “Jeseren zuhai­tza” ez baino, “Guru­tzearen Zuhai­tza” esan behar­ko li­tzaiokeela.^[66] Lan honi 1305 eta 1328 arteko data eman zaio. Dena dela, bere gai eta estiloagatik, Fran­tziako eta XIV. mendearen lehen erdiko Iruñeko bertako beste margolanekin ongi uztar­tzen da; adibidez, gaur egun katedralaren al­dare atzean ikusgai dagoen Guru­tzil­tza­tzearen oholarekin.

GURUTZILTZATUAREN OHOLA. Ohol bikain honek, lerroz­ko edertasun zoragarri batez Lignum crucis‑aren historia eta mistika­ko gaia erakusten du: urrez­ko hondo baten gainean, zuhaitz-guru­tze batean josirik Jesus hilo­tzaren irudia al­txa­tzen da, sinboloz inguraturik eta hiru Mariak –Jesusen Ama, Simeonek iragarritako ez­pataz bularra al­denik al­de zulaturikoa– eta San Joan alboetan dituela.

Kalbarioko eszena ingura­tzen dute zerrendan jarririko apostoluen irudiek; eta horien az­pian, katedraleko hiru habearteetan gara­tzen dela dirudien elizaren historiako gertakari bat konta­tzen da: saihe­tsetako habearteetan kokatutako bedera­tzi per­tsonaietako bi tal­de –apaiz eta nobleak– habearte nagusira begira daude, non badirudien go­tzain bat bere egoi­tzaren jabe egiten dela.

JOAN DE OLIVERREN HORMA-IRUDIAK. Beranduxeago, Joan Oliverrek (Johannis Oliveri depinxit istud opus) kanonikoen jantokiko horma‑pintura izenpetu eta datatu zuen –gaur egun katedraleko Museoa dago–, Nekal­diko gertakariak segidan dituela.

Angeluzuzeneko konposaketa handi bat da, tapiz baten moduan jantokiko hormaren zabalera osoa estal­tzen zuena, Kristoren nekal­di, herio­tza eta piztuerari buruz­ko berez­ko neurriaren erdia duten irudiak direlarik. Bata bestearen gainean jarritako lau zerrendaz osatua da, goitik behera irakurri beharrez­koak:

- Goieneko zerrendan, ar­ku trilobulatuen az­pian bi eszena bereizi ikus daitez­ke: zigor­radak eta Kalbarioko bidea;

- hurrengo zerrendan, jendez beteriko eszena bakar batean, guru­tzil­tza­tzeari eskainitako eszena osoa dago;

- hirugarrenak hilobira­tzeko bi uneak osorik eta piztuera ager­tzen diz­kigu;

- beherenekoa, predela moduko zerrenda estu bat da armarriak dituena beren eusleekin.

- Konposaketa handi honen saihe­tsetan, goitik beherako bi zerrendetan hamabi profeta azal­tzen dira, seina al­de bakoi­tzean, beren filak­teriekin.

Beraz, sekulako konposaketa konplexu bat da. Freskoan egina dago tonu distira­tsu eta kolore ugariko paleta abera­tsez. Beti marra gailen­tzen bada ere, maisu handi bat adierazten duten ñabardura eta tonu abera­tsak bistaratzen dira. Ikonografian bada zenbait xehetasun, erromaniko bizan­tziar inspira­zioaz hitz egitera bul­tza­tzen duenik; adibide modura, lapur gaizto baten gainera igotako deabru baten irudia.

Zein zen Joan Oliver? Adituak ez dira ados jartzen. Badira dokumentuak, erregeren zerbi­tzuko Iruñear margolaria den Joan Oliveri buruz­koak, baina beranduagoko datagatik pen­tsa­tzekoa da ez dela gure margolaria, haren semeren bat baizik. J Gudiolen ustez, honako hau Bar­tzelonan (1364) Pedro Zeremonia­tsuaren zerbi­tzuan egondako ertilaria zen; beste ba­tzuk mendearen erdian Avignongo Aita santuaren gortean zegoen margolari bat ezagu­tzen dute. Dena den, Nafarroan luzaz bizitako norbait izan behar zuen eta bere ikasketak Fran­tzia ala Ingalaterran egin zituena, ziur asko.^[67]

ARTAXOAKO SAN SATURNINOREN HORMA-IRUDIAK. Joan Oliverren garaikidea da Artaxoako San Satur­nino elizan kapera nagusiko saihe­tseko hormak apaindu zituena.

Hegoal­deko horman, Karlomagnoren aginduz Parisko Saint‑Denis abade-etxetik Toulouse­raino San Satur­ninoren gorpua eraman zeneko langedoziar elezaharra margotu zuen.

Iparral­deko horman berriz, Toulouseko egoi­tzan San Satur­ninoren ordez­kari zen San Exuperioren bizi­tzako eszena bat irudikatu zen.

Ondoen gorde zelako, konposaketa hauetako lehenengoa museora eraman zen. Hauek ditu neurriak 1,62 m x 3,46 m eta sei tarte berdinetan zatiturik dago, ar­ku trilobulatuez koroatuak; hauen gainean zerrenda estu bat dago, hiz­ki gotikoz idatziriko idaz­kun batek per­tsonaia eta eszenak konta­tzen dituelarik: Santuaren gorpuari harrera egitera irteten den Toulouse herriko jendea, Karlomagno, sol­daduak eta abar.

Zorionez, beheragoko beste zerrenda batean egilearen eta dataren berri ematen zaigu: “Rokek margotu zuen .... 1340an....”

Bistakoa denez, ez zen Artaxoako Roke, lehen aipatu dugun San Satur­nino elizan bertako burual­dean Az­ken Epaiaren eszena margotu zuena. Estilistikoki ikusi egiten da aurreko mendetik emandako urra­tsa. Izan ere, XIV. mendeko fran­tses miniaturen artearen lerro­tze zehatz eta melodia­tsuaren eragina suma­tzen da, eta baita zenbait puntutan ikuspegi ar­kitek­tonikoaren bilaketa-ahaleginak ere.

EKAY-KO SAN MARTIN: Garai berekoak, XIV. mendearen erdial­dekoak, eta estilo berekoak dira Zangozako merindadeko Ekay‑ko San Martin kapera nagusian margoturik daudenak, eta gaiez, berriz, zaindari santuaren bizi­tzako gertakizunak.

IRUÑEKO SAN NIKOLAS: Iruñeko San Nikolas elizan aur­kitu berriak direnen antzera, eraikinaren bi pilareen aurreal­deak apain­tzen zituzten San Eloy eta San Mauroren irudiak. Hain gaiz­ki zainduak aur­kitu ziren, non salbatu ahal izateko zurez­ko euskarri gainean eraman behar izan ziren.

GALIPENTZUKO LEHEN MAISUA: Nafarroako Museora eraman ziren 1947an XIV. mendeko beste margolan ba­tzuk ere, oso zahar­kituak, Galipentzuko San Salbatore elizan hurrengo mendeko margolanen az­pian aur­kitu zirenak.

Margolan horiek Kristoren bizi­tzako hainbat eszena agertzen dituzte. Galipentzuko Lehen Maisua deritzon egile ezezagun hau kaskar samarra da nolabait esateko eta iaiotasun gu­txikoa, garai hartan arrunta zen naturalismo al­deko joeran; ñabardura beroen aldeko izateagatik eta joera espresionistagatik bereizten da.

OLITEKO BIGARREN MAISUA: Marraz­ko margolan gotikoen artean agian ikusgarrienak Oliteko San Pedro elizatik ekarritakoak dira.

Kanpandorrearen oinetan kokaturiko Kanpanaleko Birjinaren kaperako behereneko zatia apain­tzen zuten eta margolari ezezagun batek, Oliteko Bigarren Maisua izena eman zaionak eginak dira, gangetako eta lehen gogoratu ditugun hormako margolanak baino dezentez geroago eginak dira.

Zatiren ba­tzuk galbidean utziak diren arren, Deikundetik hasi eta Koroa­tzerainoko Maria Birjinaren bizi­tzako hainbat une adierazten dituzte.

Errealismo al­derako joera ausartak, azalerako konposaketan zen­tzu estetiko bat izateak eta polikromiako zatietan kontrasterako iaiotasun berezi batek erakusten dute XIV. mendean zehar margogin­tzan eman zen aurrerapausoa. Oraindik profilek, gorputzenak edo janz­kerenak, eta errainu figuratiboak erabaki­tzen dituzten marren barruan, al­di berri baten hasiera adierazten dute lan hauek, margo-apainketaren historian.

Kodizeak

Gogora di­tzagun, halaber, Iruñeko katedralaren liburutegian gorde­tzen diren hainbat kodizetako margolanak.

Gauza jakina da Ar­nalt Barbazanen go­tzainal­dian miniaturez argituriko Orduen Liturgia liburu bi egin zirela, bata 1332an eta bestea 1354ean bukatu zirelarik. Orriak urre eta margo nagusiez apainduak dira, er­tzetan zerrenda ederrak dituztela.

Miniaturazko margolanak neurri txikikoak dira eta ida­tzien zutabe artean txerta­tzen dira, izenburuetan dauden hiz­ki nagusien apaingarri gisa, dagokion ida­tziari aipamena egiten dien ebanjelioetako eszenak adierazteko.

Miniaturagileak gertakarietan hondo moduan margo­tzen dituen urdin, arrosa eta urrez­ko sare geometrikoak per­tsonaiak hobeto nabarmen­tzeko erabiltzen ditu. Beharbada, irudien gorpu­tzetan zehaztasun bila dabilenari apur bat huts egingo dio. Baina egia da zoragarriak direla, bai grafismoaren graziagatik nahiz adieraz­kortasunaren indar eta trinkotasunagatik.^[68]

Arabako lerroz­ko gotikoa

GAZEOKO HORMA-IRUDIAK. Lerroz­ko gotikoko margolan sail honen barruan toki egokia dute Arabako ekial­deko Lautadan den Gazeoko parrokia-elizako horma‑irudiek. Hauek 1967an aur­kitu ziren, gainean ezarria zegoen 1700go erretaula kendu zenean. Aur­kikun­tza horrek beste iker­keta batzuk eginarazi zituen eta ondorioa izan da Araba al­deko elizetan hormetako margolanak ohikoak zirela ziurta­tzea erromaniko berantiarrean eta gotikoan, eta pen­tsarazi ere egiten dute, bai Araban eta bai Nafarroan, aurreko garaietan joan‑etorriko maisuen ordez­ko izan ziren lantegi egonkorrak egon bazeudela. Gazeoko margolanak Gasteizen kokatua zen ertilariren batenak izan zitez­keen. XIV. mendearen lehen hamar­kadako data eman zaie.^[69]

Programa ikonografikoa. Irudi mul­tzo honek –ba­tzuk gal­duak eta besteak zahar­kituak– abside al­deko zatia eta presbiteriokoa besterik ez zuen apain­tzen.

Absidean, Graziaz­ko Tronuaren ikonografiaz­ko ereduaren araberako Jainkotasuna dago adierazia. Hirutasunaren irudika­tze modura ere har daiteke, zeren eta, konposaketaren hainbat tokitan margoa gal­dua duenez, badirudi usoa ere gal­du egin zuela, Aitaren eta Kristoren aurpegien artean jarririk Espiritu santua irudikatzen zuena. Doha­tsuek kontenplaturiko Hirutasuna li­tzateke.

Beheragoko mailan, absideko zilindro-erdiaren ez­kerreko al­dean, guru­tzil­tza­tzea dago irudikaturik, lapur On eta Txarraren irudiekin, Maria eta San Joan, Longinos eta Stephaton; eskuin al­dean, arima bat pisa­tzen ari den San Migel dago, San Bartolome eta Santa Marinaren ondoan^[70].

Jainkotasuna kontenpla­tzen dauden doha­tsuek santutegiaren ganga ere estal­tzen dute. Kondenatuak, al­diz, al­dare aurreko hegoal­deko horman azal­tzen dira, ertilariak halako ikuskizun izugarri hau liturgiara etorritako eliztarren begi aurrean zuzenean ager­tu nahiko ez balu bezala.

Presbiterioaren iparral­deko hormaren gainean, gangetaraino iristen diren bat bestearen gaineko zerrendetan, Kristoren bizi­tzako eszenak agertzen dira, kontakizuna guztiz modu didak­tiko batean deskribaturik.

Estiloa. Nahiz eta ikonografiaren zati batek eta bat bestearen gaineko zerrenda gainetan margo­tzeko zaletasun honek erromanikoa ekar­tzen digun gogora, estiloa oro har, gotiko aurreratukoa da, franko‑gotiko gisa izendatu daitekeena.

Eta ertilariari, per­tsonaia bakoi­tza bakarka adieraz­tea ez zitzaiola axola iruditu arren, zuhaitz-guru­tze bati hiru hil­tzez jositako Kristo guru­tzil­tzatuarekin lortu zuen adieraz­pen lazgarri eta era berean estetikoki atsegin bat, Jesusen aurpegiko egitura eder eta bere gorpu­tzaren hasierako “contraposto” jarrera orokorraren bidez.

Margo‑sorta urria eta abera­tsa da. Gorri iluneko margo bakarrak agin­tzen du zenbait lekutan eta urdin berdexkak hondoetan. Jatorriz­ko polikromia biziagoa izango zen zalan­tzarik gabe. Baina, nolanahi ere, margoak lauak dira eta marrak gaindi­tzen dira irudi guztietan. Marrak nagusi izateak eta soinekoetan mailakatutako tolesdura angelu­tsuen eta ia simetrikoen zaletasunak pen­tsamendu honetara bultzatzen gaitu, alegia, XIII. mendearen az­keneko fran­tses miniaturen margolanen eragina izan dezaketela.

Alboetan, nekezago ikus daitekeen Gazeoren lana, Europa al­deko lantegietako fintasunetan gu­txi zail­dutako herri mailako maisu batena dela esan daiteke; baina bestal­de, abside erdiko per­tsonaien luza­tzeak, marraz­kigin­tza ia espresionista bikain baten ausardiaz zehazturikoak, zer­txobait zahar­ki­tuaren al­deko bere joeraren barruan, uzten digu lerroz­ko gotikoaren maisu handi bat izenda­tzen.

AIALATARREN FRONTAL ETA ERRETAULA. Kexaa­ko dorrean, Aialatarren kaperako aurreal­dea eta erretaulako margolanak ere lerroz­ko marraz­ketaren barruan kokatu behar dira; zeren eta Araban, XIV. mendetik gorde diren apurretakoak baitira. Kaperaren zaharberri­tzea zela-eta, 1959an burutu zirenak orain erakusten dira jatorriz­ko aleen errepikapen zehatz moduan, izan ere 1913an sal­du eta Londresen enkantean izan ondoren, Chicagoko Arte Institutura eraman ziren.

Erretaulak eta aurreal­deak Maria Birjinaren ondoan Kristoren Haur­tzaroko misterioa erakusten dute. Aiala eta Guzmantarren armarriak er­tzetan dituela dagoen erretaula az­piko zerrendako idaz­kunak honela dio: “mandaron fazer don Pero López de Ayala e donna Leonor de Guzmán su mujer al servicio de Dios e Santa Maria en el año del nacimiento de nuestro Señor Ihu Xpo de mil e trescientos e noventa e seis años”.

Erretaulak bi zerrenda ditu:

Az­piko zerrenda

- Ez­kerreko zerrendan on Pedro eta bere seme on Fer­nanen otoitz irudiak azal­tzen dira, San Blasek zaindu eta bedeinkatuak; jarraian, Deikundea, Ikustal­dia, Jaio­tza eta Magoen Gur­tza, Elizan Sar­tzea eta Egiptoko Ihesa;

- Eskuineko muturrean, belaunikaturik dauden Leonor Anderea eta bere erraina, Maria Sarmientokoa Anderea, Santo Tomas Akinokoak bedeinka­tzen dituela.

- Zerrenda honen erdiko tartean Adatsaren Ama Birjina deritzonaren erlikitegiaren eki‑santu gisa erabili zen.

- Aurreal­dean Epifaniaren eszena errepika­tzen da. Irudi horiek denak esparru ar­kitek­tonikoetan kokatuak daude, saihe­tsetan urrez­ko zutabeak dituztela eta ar­ku trilobulatuez burutuak, hauek urreztatutako gableteak eta erdian lauorriak gainjarrian dituztela.

Bigarren zerrendak.

- An­tzeko zaz­pi eszena agertzen ditu: Jesus eliz gurasoen erdian, Kanako Ezteiak, Piztuera eta Guru­tzil­tzaturiko Kristo, kan­tzelariaren bi biloben otoitz-jarrerako irudiekin. Ondoren, Igokundea, Mendekoste eta Birjinaren Jasokundeko eszenak. Aurreal­dean Magoen Gur­tzaren eszena errepikatzen da berriro.

“Irudi horien hondoak lauak, leunak eta krema-koloreko ñabardurak dituena da. Kontakizunean esanahi handi bat nabarmen­tzen zaie, irakurriak izateko eginak dira. Irudiak beren keinuez hitz egiten dute, aurpegiek ez baitute ezer adierazten. Garaiko janz­kerez jan­tziak daude, Errege Magoen kasuan, esaterako, ba­tzuetan oso abera­tsak dira, eta besteetan berriz herrikoiak, baina betiere xehetasun handikoak. Konposaketak xumeak dira eta paisaiako xehetasunetan naturarekiko maitasun handia azal­tzen dute”.

Egile ezezagun honek zaletasun fran­tses puska bat azal­tzen du; garaiari zerion italiar ku­tsua an­tzematen zaio ezaguna zuena. Gogoan har dezagun Aialako On Pedro Lopez Fran­tzian enbaxadore izana zela; zaz­pi al­diz ere joana zen bertara, eta 1381ean lortu zuen frankoen eta gaztelarren arteko ituna; Avignonen ere Klemente VII. Aita Santuaren aurrean enbaxadore izana zen, Italiako ertilari onenak han behar zireneko al­di hartan. Dena den, erretaula buru­tzeko hartu zen ertilariak ikonografian eta grafismoa gailen­tzean, tradizio gotikoaren barruan finkaturik jarraitu zuen.^[71]

Az­ken aur­kikun­tzak. An­tzinako eliza ba­tzuetan gaur egun arte erretaula barrokoez estalitako horma‑ipinturak bila­tzeko saioek emai­tza baikor ba­tzuk eman dituzte. Horrela gertatu da Gaubeako hainbat tokitan:

- Belloginen,

- Alaitzan

- eta Val­derejoko absideetan agerian gel­ditu dira hamabi Apostoluen irudiak eta beheragoko beste maila batean, Adan eta Evak egin zuten bekatuaren eszena.

Laburpena

Euskal Herriko estilo gotikoaren lehen adieraz­penei eskainitako atal honen bukaeran aipatu dugun guztiaren laburpena egiten saiatuko gara.

Gotikoa. Arte historialariak beren langaia, helburu didak­tikoekin, kronologikoki antola­tzera behartuak direlarik, hiru mendeetako (XIII., XIV. eta XV. mendeak) tarte luze horretan, gotiko izena onartuz, Europan eginiko arte-adieraz­penak pila­tzen dituztenean, ez lituzkete ahaztu behar hiru gizal­dietan zehar, bat bestearen atzetik doazen forma estilistiko ugariak. Ba­tzuetan izen jakin ba­tzuen bidez bereizi nahi liratekeen formak izango dira, baina betiere “gotiko” hi­tza eskutik utzi gabe.

Al­daketa garaiak. Artea gizartearen ispilua bal­din bada, beti gogoan izan behar da, hiru mende gotiko horietan Europan, Espainian eta Euskal Herrian gertatu ziren gertakariak, berebiziko ondorioak izan baitzituzten:

- errege­tza botere­tsuen menpeko estatu nazionalaren ezarpena

- burgesiaren jaio­tza

- hiri‑gizartearen agerpena

- nazioarteko mer­katari­tzaren zabalkundea...

Iraul­tza gisa izendatu daitez­keen al­daketak.

EUSKAL INGURUA. Halako aldi luzeetan ezarritako al­daketa horiek gu­txi balira bezala, Baskoniari bere barruan hainbat egitura politiko ezartzea eran­tsi behar zaio.

Fran­tziako dinastiaz gober­naturiko Nafarroako erresuma, 1234az geroztik nolabait ere finkaturiko mugak zituela-eta, Errege Kon­tzejuak eta Gorteko erakunde zeha­tzez hor­nitua dagoela bere-bereak dituen bide gorabehera­tsuetan ibili zen, harik eta Gaztelako Koroak beregana­tzea lortu zuen arte –nahiz eta honako esaldi hau esan “Nafarroan lehenago izan ziren Lege eta Erregeak ...Gaztelan baino”.

Bitartean, Lapurdi eta Zuberoa eta kontinente al­deko Baskoniaren zati bat ia hiru mende horietan zehar ingelesen aginpidean eror­iak ziren.

Eta Pirinioen az­piko probin­tziak errege nafar ala gaztelarren eskumenean tenen­tzia eta jauntasunen menpe bizi ziren, az­kenean Gaztelaren eremuko izanaz bukatu zuten arte.

Hau horrela izanik, gober­namendu politikoan desberdintasunak fun­tsez­ko izanik ere, esan liteke hiru mende horietako ekonomia sozialaren garapen garrantzizko hau ez zela asko nabarmendu an­tzinako Baskoniako lurral­de guztietan.

Gotikoaren sistematiza­ziorako iriz­pideak

Bi aro bereiztetik hasi gara, eta “gotiko” estiloaren konplexutasun abera­tsaren aurrean, muga bereizgarria XIV. mendeko az­ken hamar­kada li­tzatekeenez, beste atal baterako utzi dugu gotiko berantiar artea izenda dezakeguna.

Bestal­de, hautatu dugun iriz­pide metodologikoa eztabaidagarria da –arte adierazpenak, Arte Plastiko tradizionalen ugaritasunaren araberako tal­deetan banatzea–, inola ere desegokitasunera eraman gaituzten iriz­pideak dira, hau da, beharbada guztiz garaikideak diren lanak hainbat sail­etan zatitu beharra; honen adibide izan daitez­kelarik Gasteiz­ko Santa Mariaren burual­dea, Guardiako Erregeen Santa Maria elizako ataria eskultorikoa eta Kexaako erretaula eta fatxada.

Denbora al­dietan zehar garapen estilistikoa eragiten duten arrazoiez ardura­tzen diren historialariek, hiru edo lau eragile muga­tzaileetan laburbil­du ohi dute arazoa: langaia, teknika, gizartea eta ertilaria.

Gotikoari dagokionez, atal honen hasieran ohartarazi dugu horretaz, estilo berriaren egitura berrikun­tzak maila batean, behin­tzat, langaien eta teknika mailako asmaketa bikain horren emaitza izan zela gurutze-ganga; sistema horrek al­daera teknikoak eragiten zituen, al­di berean euskal-nafar ar­kitek­tura gotikoan suma daitez­keen al­daerak, tokikoak eta denboraz­koak.

OSAGAI IDEOLOGIKOAK. Gauza jakina da bestal­de, Europa al­deko munduaren ideologia, erlijio eta kultur batasun trinkoak, tresna ofizial aldetik latin hiz­kun­tza bitarteko eraspena eginez, ez zuela oso norberarenak ziren adieraz­pide moduen er­ne­tzea errazten, honako hauei loturik: goi-mailako kulturari, dogma katolikoekiko fedeari, erlijio-gur­tza bat bera ospatzeari eta Aita Santuari zor zitzaion menpetasunari. Ideologia edo sentimenduen mailako nahimen autonomoei eran­tzunez, norberaren estiloak, aro moder­noan baino ez ziren sortu ahal izan, Errenazimentuko kemenak gizabanakoaren gorespen-bandera jaso­ zuenean. Honek ongi azaltzen du hein batean, bederen, Berant Erdi Aroko ertilariak ia orokorrean anonimatuan gel­di­tu behar izatea ondorengoen­tzat. Beraz, gotikoaren estilo-aniztasuna, hiru mende horietan gizarteak nozitu zuen garapenarekin al­deratuta ikusi behar da, batez ere.

Artea eta gizartea Baskonian

Baskonian garapen hori alderdi hauetan nabarmen­tzen da: popula­zioetan, udal erakundeen sorreran, gorabehera demografikoetan, landa ekonomiaren ordezko hiri ekonomian eta nekazaritzako ekoiz­pen-sistema nagusi izatetik eskulangin­tza eta mer­kataritza-sistemara areagotze historian.

Baskonian “lehen gotikoari” atal honetan eskaini diz­kiogun orriak, garapen sozial horren lehenal­di edo aroari dagoz­kienak dira.

Nafarroako Erresuman galiarren dinastiaren ezar­tzetik hasi eta Evreux dinastiako erregeekin XV. mende hasieran eman zen “nafarrera­tzera” arte doan denbora tarte horretan, fran­tses kulturaren arrasto indar­tsuaren berri eman genuen.

Euskal probin­tziei buruz, berriz, Leinuen aginpideen aurrean hiribil­duen funda­zioek mar­katurik azal­tzen den gizartearen garapena, gure ustez, 1397 ^[72] inguruan desbidera­tze puntu bat ikus daiteke, XV. mende ongi aurreratura arte bandoen borrokak luzatu baziren ere, Bandoen arteko gehiegikeriak mendera­tzeko Gaztelako Erregeen eta beren errege Korrejidoreen ekin­tza gogorrak hasi zirenean. Hain zuzen ere, orduan suma­tzen da askapena ekonomikoaren hastapeneko politika sozialean antolaketa berri, nagusigoa hiritar populazioaren eskuetara pasatzean. Egoera berri horretan zera gertatu zen, Bandoen eta Hiribil­duen arteko gogor­keria, hein batean bederen, beste batek hartu zuela indar: udalen arteko gataz­kak, lurral­deen arteko muga egonkorrak koka­tzerakoan sortu ziren arazoek eragindakoak. Dena dela, oraingoan udalerriei egokitu zitzaien kultur eta arte mailako ekimenetan esku hartzea eta murgil­tzea. Berant Erdi Aro al­di horri eskainiko diogu hurrengo atala.

BIZKAI ETA GIPUZKOA. Ikusi dugun bezala, Kantauri al­deko probin­tzietan eliza erromanikoen eskasia, eskual­de horietako popula­tzeen atzerapen garbi eta naturalaren ondorioa izan bazen, oraingoan, Nafarroakoaren al­dean, Biz­­kaiako eta Gipuz­koako ar­kitek­tura gotikoaren beranduko data azaltzen zaigunean, an­tzeko zerbait ziurta daiteke. Sartal­deko Baskonian, hiribil­duei buruz­ko dokumentuetan azal­tzen denez, sarritan hiribil­du baten funda­zioa eliza baten eraikuntzarekin loturik ikusten da.

Gipuz­koan giza tal­deei emaniko foruak ia beti monasterioren bati lotuta daude. An­tzeko lotura zehazturik azal­tzen da honako herri hauen sorrerako dokumentuetan: Bilboko (1300), Portugaleteko (1323), Lekeitioko (1325), Mar­kina‑Xemeingo (1355), Gerrikai­tzeko (1366), eta Ermukoan (1372). Beste ba­tzuetan monasterioari ala elizari dagokion aipamena egiten da, izena bera aipatu ere egin gabe. Bestalde hau ere gertatzen da: eliza, herriaren esparrutik kanpo eraiki­tzearen egitasmo gisa aipa­tzea.^[73]

Datak al­deratuz gero, hiribil­du garran­tziz­koen eraiketa, zegokion elizaren eraikuntza-erabakiarekin bat zetorrena, behin hiribil­duak sortu zirenetik ekoiz­pen edo kon­tsumoko ondasunen (Gaztelako artileak, Biz­kaiko burdina eta abar) joan-etorriak Kantauri al­deko portuetara erraztu zituenean sortu zen lasaitasun ekonomikoen aldiei dagokiona da, hau da, 1280 eta 1350 urte bitartekoa.

Al­di horretan, eraiki­tzen hasi ez arren, eraikun­tza erabaki­tzen zen eta neurri handiagoko eta estilo berriko eliza ba­tzuk planifika­tzen –Bilboko Santiago, Getariako San Salbatore, Arrasateko San Joan Bataia­tzaile; eraikun­tza kemen­tsu horrek XIV. mendearen bigarren erdian abiada motel­du egin zuen, bizimodua garesti­tzearen eta izurriteen al­diak zirela kausa, abiadura ona XV. mendea ongi aurreratuan berreskura­tzeko, aurrerapen ekonomiko nabarmeneko hamar­kadak ziren eta beste eliza handi ba­tzuen sorrera ekarri zuten, horien eraikun­tzak XVI. mende erdiraino ere iraungo dutelarik.

Hiru gotikoak

Gertakizun horiek kontuan harturik, euskal eskual­de zenbaitetan gertatu ziren antolamendu politiko desberdinak, Nafarroako Erresumarekin lotura politikoan pixkanakako etena, eta XV. mendean, itsas mer­katari­tzaren jarduera abian jartzearekin euskal probin­tzietan berreskura­tze ekonomia eta abar zela-eta, hiru al­di estilistiko proposatu dira ar­kitek­tura gotikoaren garapenean, eta erraz gogoratzeko asmoz izen hauek jarri zaiz­kie: Nafar gotikoa, Gaztelako gotikoa, eta Euskal gotikoa.^[74]

NAFAR GOTIKOA. Fran­tziako hego eta ipar-ekial­deko elizetan inspiraturik fran­tsesa ere esan daitekeena eta, arrazoi berberez, Fran­tzia al­deko katedral handien diseinu jakinak nahi­ko leialtasunez birsor­tzeagatik Lamperezek garbizale izena eman ziona da, Baskoniako monumentu handien eta nobleenetan agertzen dena, Baiona^[75] eta Iruñeko katedraletatik hasi eta Biz­kaiko elizarik nagusietan bukatzeraino: Bilboko Santiago eta San Anton, eta abar.

Orri hauetan deskribatu ditugunen arabera, eliza hauek:

- hiru habeartekoak dira eta girola dute, transeptua eta triforioa ia ingurune osoan,

- arbotanteak,

- atari zabal eta bikainak,

- eta sarritan klaustro bat.

Fran­tses ereduaren ziurtapena zehaztu egin behar da; izan ere, ziur asko euskal probin­tzietan Nafarroako ereduetatik sartua izango da, eta bestal­de hainbat desberdintasun nabari­tzeko, geografia nahiz bal­din­tza psikiko eta sozialek izan zuten eraginik:

- argia ez da premiaz­ko gisa bila­tzen eta horren ondorioz horma beiraz ordez­ka­tzeko joera etena gera­tzen da;

- zenbaitetan transeptua moztu ala kendu egiten da;

- leihateak eta arrosa-leihoak oso goian koka­tzen dira;

- eta barrunbeetan ez dira apaingarriak oparotasunez eskain­tzen.

Artea, pen­tsamendua eta espiritualitatea

Kontu jakina da mende horietan ekimen artistikoak prin­tze zibil nahiz elizakoen artean bul­tzatu eta zati ba­tzuetan bederen el­karren artean ordainduak izaten zirela.

Nafarroari dagokionean, Iruñeko eta Baionako errege eta go­tzainen lagun­tza kemen­tsua eta berehalakoa izan zitekeen ekimen ar­kitek­tonikoetan.^[76]

Ez da horrela ordea gainerako euskal probin­tzietako hiribil­duetan non, errege eta elizaren lagun­tza ez zen hain berehalakoa izan, bai, ordea, gorabehera gehiagokoa eta berantiarragoa. Esan dezagun, Biz­kaiari dagokionez, bere go­tzainari (Calahorrakoa) ez zi­tzaiola zilegi Jaurerriko mugak zehar­ka­tzea.

Baina, zenbaterainokoa izan zen elizako buruzagi horien eragin espirituala, ez soilik Europan hedatuak ziren eraikun­tza-formula berriak beregana­tzerakoan, baizik eta arte figuratiboetan eman zen al­daketa fun­tsez­koetan?

Gure azalpenetako hainbat unetan aritu gara Baskonian pintura eta eskulturen estilistikako berrikun­tzak nolako atzerapenez jaso ziren esaten eta ugaritasun eta berrikun­tza horiek direla eta jaso izan dituztela historialarien al­detik izen zehatz desberdinak, hala nola, lerroz­ko gotikoa, italiar‑gotikoa, eta abar. Jakingarria eta irakaspenez­koa li­tzateke aur­ki­tzea nolako el­karrekikotasuna eta al­di bereko izaera (errotikakoa ez bada guztiz) izan zuten delako egitura-al­dagaiok eta al­di bakoi­tzeko pen­tsamendu eta erlijiozko sentiberatasun sakonenen diseinuak. Beste toki batean argitaratua dugu ikonoei buruzko iker­keta-mota honetako saiakera bat, gotikoari buruz­koa, Europako maila zabal eta orokorrean.^[77]

MONASTERIOEN ERAGINA. Kontura gaitezen ezer baino lehen Europako kristau bizi­tzak XII. mendean eman duen al­daketaz. Bizi­tzari buruzko kristau ikuskeran al­derdi erabakigarria monjeak ziren. Ordura arte Klunyko Ordena libreak burutu zuen eragina Zistertarrak esnatu zuen jaiera harrigarriaren arrakastak ordez­katuko zuen.

Klunyko monjeak araudi beneditarra jarrai­tzen zuten; hauetan nagusi zen otoi­tza, kontenplazioa eta liturgia; burulanak eta eskulanak oso gu­txi okupa­tzen zituzten.

Zistertar monjeak lana hautatu zuten, hain zuzen ere xumetasunaren eta pobretasunaren eredu izateko.

Klunitarrak pen­tsa­tzen zuten dena ere gu­txi zela elizaren otoi­tza eder­tzeko eta aberasteko. Muin-muinean kontenplariak ziren (Betaniako Maria bezala), hitz honen adiera oinarriz­koenean gainera. Klunyn ez ziren inola ere falta izan erromaniko handiaren egituraz­ko edertasunearekiko sentiberatasun handia zuten gizonak.

Ber­nardo Claravalekoak gida­tzen zuen zistertar ordena, langileak ziren (Betaniako Marta bezala). Eskulan gogorretara erakarritako horietan, euren artean lan­tzen eta erabil­tzen zuten harria, adreilua eta mortairua; horretan iaioak ziren asko sortu ziren. Horrelaxe bihurtuko ziren, logika, sendotasuna, soiltasuna eta prak­tikotasuna bilatzen zuten ar­kitek­tura berri baten maisu. Hau, lehen gotikoa zen. Bigarren al­di batean, gotikoak arrazoi ideologikoengatik egin zuen aurrera batez zituzten. Uniber­tsitateetan kristaututako Platon baten idealismoa, Aristotelesen logikaz ordez­katu zen. Garapeneko al­dirik bikainenean zegoen gotikoa, mende haietan, Uniber­tsitateetako pen­tsamenduari zegokion estetikaz­ko el­kar­tekide izan zen.

Baskonia

Euskal Herriko muga estuen artean, gotikoari dagokionez, ezinez­ko egin zaigu delako el­kar­kidetasunak aur­ki­tzea eta dokumentuez ziurta­tzea. Garaiko kristau-gizartearen ideologia, bere iturbururik sakoneneko Bologna, Paris, Padua, Oxford, Salamanca, Praga eta abarretako Uniber­tsitateetako maisu handien idaz­lanetatik zaigu ezaguna. Baina, ikuspuntu horretatik begiratuta, hiru mende horietako Baskonia basamortu bat da. Ez dugu pen­tsamendu filosofiko edo teologikoan buruzagirik aur­ki­tzen, Europako liderrekin al­deratu daitekeenik; eta herri honetan ez ziren artean jaio ez Gasteiz­ko Fran­tzisko, ez Az­pilikuetako Martin –“Nafar sendagilea”–, ezta Loiolako Inazio eta Uharteko Joan Santua ere. Ezta monasterioetan ere Ordenetako maisu ospe­tsuen arteko buruzagirik; izan ere haien kokapena Euskal Herrian berandukoa izan baitzen, ezta Iruñeko egoi­tza okupatu zuten go­tzainen artean ere, ez zen inor izan filosofian edo teologian jakinduriaren arrakasta sonatua izan zuenik.

Teologia tratatu bat –Hirutasunari eta Gizon egiteari buruz­koa– XII. mendean ida­tzi zuen bakarra Parisko Pedro (1167‑1193) go­tzaina izan zen, horrela zeritzona, hain zuzen ere Senako Uniber­tsitatean ikasia zelako. Hurrengo mendeetan Asiaingo Semen Gar­tzearengana (1317) iri­tsi behar da, San Fermin egoi­tza urtebetez baino okupatu ez zuenarengana, edo Zalbako Martin kardinal sonatuarengana (1404‑1416), XV. mendekoa) maila zientifikoa duten go­tzainak aur­kitu ahal izateko, eta beti Zuzenbidera mugaturiko goi-mailakoak izaten ziren.

Goñi Gaztanbidek aztertu duen Iruñeko go­tzainen historia segida tamalgarri eta etengabekoa da, esaterako, administrazio mailan, politikoan ba­tzuetan eta ia beti gai ekonomikoei buruz­ko zuzenbide jatorrizko gataz­­ka eta eztabaidetan, eta inoiz ere ez zen azal­tzen Bibliaren exegesia, dotrina dogmatiko edo pen­tsamendu filosofiakoei buruzko gairik. Orokorrean, kalonje­tzari lorturik, Parisko Uniber­tsitatera ala beste Uniber­tsitate batera ikastera joan zitez­keen apaizak –lor­tzen zutenean, betiere katedraleko Ba­tzarrean tokia bermatu ondoren izaten zen– inola ere neurriz kanpokoa ez zen Zuzenbide gaietan ezagutza hartuta etorri ohi ziren. Egia da, Ganbarako Ar­txidiakono Aizagako Joan Juanizek 1305eko mar­txoan Ikaste­txe bat sortu zuela Parisen, bertako Uniber­tsitatean ikasketak egin nahi zituzten lau kalonjeri ostatu emateko gai zena; baina ikaste­txea denbora luzez egon zen hu­tsa, eta az­kenik itxi egin zen.^[78]

Gotikoaren lehen urteetan, gai ikonografiko nahiz estilistikoetan ikusten diren al­daketei buruz, Europa mailako pen­tsalarien hainbat jarrerek funtzio erabaki­tzailea izan zuten: Abelardorengandik Alberto Magnorengaino doazen filosofoek, Ber­nardo Claravalekorengandik Tomas Akinoko eta Esaeren Maisuarenganaino doazen teologo berri­tzaileek eta heroien bizimoduko gizasemeek, ikuspuntu ebanjeliko berritua zuten pastoralgin­tzako metodologia iraul­tzailea zutenak, hasi Asisko Fran­tziskorengandik eta Domingo Guzmango eta Gerardo Groots-enganainokoak, az­ken hau El­kar Bizi­tzako Anaien eta Devotio Moder­na deri­tzonaren sor­tzailea. Hauek guztiek ideia berrien eta portaera berrien isuria mugimenduan jarri zuten. Erakunde eta gizarte mailako ikuspuntutik erlijioz­ko bizimodu berrietan gorputz nabaria har­tzen ari ziren, ebanjelioetako perfekzioa aparteko bakartegietan bilatu ordez, hiri‑aglomerazio handietan bila­tzen zutenak ziren: Eskeko Ordenak.

Horrelaxe jaio zen tal­de sozial berri bat: hiri kristaua; horrela, bada, jakitate guneak arrazoiaren eskubideak onar­tzen hasi ziren, ospea gal­dua zuen autoritatezko argudioen kontura; horrela, ezagu­tza ala esperien­tziaren balioa arrazoiaren oinarritzat onar­tzen hasi zen; hala, kristauaren gizabanakoarekiko fun­tsez­ko balioa onartze bidean hasia zen eta horren ondorioz onartu egin zen kristau misterioaren adieraz­pen objektiboa ez zedila jada eragoz­pen izan norbere sentipen bakunak adierazteko.

Horrek guztiak izan zuen eraginik arte-egituretan. Gotikoaren modu estilistiko ugariak sortuz eta garatuz joan ziren.

Hara zergatik munduari eta bizi­tzari buruz­ko begirada berri hori, eta Errenazimentuaren hurbileko kultura al­darrika­tzen zuen ethos berri hori, iri­tsi zen hain berandu Baskoniara. Horren ondorioz ezin harrituko gara al­daketa horien adierazgarri ziren arte-egiturak Euskal Herrira ere berandu iri­tsi baziren.

Bibliografia

• ARTADILL, J.: Castillos medievales de Navarra. (Donostia, 1934).
  
• ANDRES ORDAX, S.: Arte. País Vasco‑n. Noguer Argit. (Madril, 1987) 173‑185. or.
  
• APRAIZ, A.: Algo nuevo sobre la vieja Catedral. Boletin de la Sociedad de excursiones Manuel Iradier‑en. (1966), 96. znb.
  
• ARANBURU, Mª J.- KORTADI, E.- MORENO, M.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Gipuz­koan eta Iparral­dean. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).
  
• AZCARATE RISTORI, J. M.: Arte gótico en España (Madril, 1990).
  
• AZCARATE RISTORI, J. M.: El protogótico alaves.Vitoria en la Edad Media‑n. “Actas del I Congreso de Estudios Históricos,1981”, (Votiria‑Gasteiz 1982) 43‑54. or.
  
• BANGO TORVISO, I.: Arquitectura gótica. Historia de la arquitectura española.‑n (Zaragoza, 1985) II. libk., 552‑556 eta 580. or.
  
• CAMON AZNAR, J.: Pintura medieval española. S.A.n, XXII. Libk., (Madril,1966).
  
• CANTERA ORIVE, J.: El Pórtico y la portada de la catedral (Gasteiz, 1951).
  
• CHUECA GOITIA, F.: La iglesia de Santa María de los Reyes de Laguardia. B.I.S.S., 1957, I. libk., 39‑45. or.
  
• CLAVERIA ARANGUA, J.: Iconografía de la Virgen en Navarra (Iruñea, 1942‑1944).
  
• CLAVERIA, J.- VALENCIA, A.: Crucifijos en Navarra. Esculturas. Cruces procesionales. Cruces de término. Gomez Argit. (Iruñea, 1062).
  
• ENCISO VIANA, J.: La primera construcción gótica de Santa María de los Reyes de Laguardia, Álava. B.I.S.S. 195an, I. libk., 21‑32. or.
  
• ESNAOLA, I. – MORENO, Merche: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Biz­kaian. Kriselu Argt. (Donostia, 1990).
  
• FER­NANDEZ LADREDA, C.: La Sonrisa Gótica. El Arte en Navarra‑n. 15. znb., Diario de Navarrak Argit.
  
• FER­NANDEZ LADREDA, C.- GARCIA GAINZA, Mª C.: Salve: 700 años de arte y devoción mariana en Navarra. Erakusketa. Gobier­no de Navarrak Argit. Nafarroako Aurrez­ki Ku­txa, Iruñeko Artzpp. (Iruñea, 1994).
  
• GARCIA GAINZA, C.(zuzd.): Catálogo Monumental de Navarra. (C.M.N.) 9 libk. (Iruñea, 1980‑1997).
  
• GIL MASSA, J. – ARAMBURU, Mª J.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Nafarroan. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).
  
• GRANDE, M.: Kru­tziaga. Bizkaia 25ean. (Bilbo, 1965).
  
• GUDIOL RICART, J.: Pintura gótica. A.H. IX.a, 1955.
  
• JIMENO JURIO, J.: Monasterio de la Oliva. T.C.P., 66. znb., (Iruñea, d/g.).
  
• JIMENO JURIO, J.: Fitero. T.C.P. 72. znb., (Iruñea, d/g).
  
• JIMENO JURIO, J.: Artajona. T.C.P. 45. znb., (Iruñea, d/g).
  
• JIMENO JURIO, J.: Olite Monumental. T.P.C., 93. znb., (Iruñea, d/g).
  
• KORTADI, E.: Arte Gótico. Arte Vasco‑n (Donostia, 1982) 101‑130. or.
  
• LACARRA DUCAY, M. C.: Aportación al estudio de la pintura mural gótica en Navarra. (Iruñea, 1974).
  
• LACARRA DUCAY, M. C.: Pintura mural gótica en Navarra y su ámbito de influencia. A.P.M. 15ean, 1996, 171‑193. or.
  
• LACARRA DUCAY, M. C.: Pintores aragonesen en Navarra durante el siglo XIV. P.V.n, 1979, 81‑86. or.
  
• LAHOZ, L.: El arte gótico en Álava. Arabako Foru Aldundia. (Gasteiz, 1999).
  
• LAHOZ, L.: “El friso de Tuesta y los comienzos de la escultura gótica en Álava”. A. P. M. 11n, 1993, 57‑72. or.
  
• LAHOZ, L.: Aproximación estilística e iconográfica a la portada de Deva. A. P. M. (Ondare 16), 1997, 5‑54. or.
  
• LAMBERT, E.: El arte gótico en España en los siglos XII y XIII. (Madril, 1977).
  
• LARREA,.: La cruz de Kru­tziaga, E.D. III.ean, 1911.
  
• LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava solar de Arte y de Fe (Gasteiz, 1962).
  
• LOPEZ DE SABANDO, J.-PORTILLA, M. J.: Euskal Artearen Historia: Gotikoa Araban. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).
  
• LOPEZ DEL VALLADO, F.: Arquitectura monumental cristiana en el País Vasco. (Bilbo, 1920).
  
• LOPEZ DEL VALLADO, F.: Santa Maria de los Reyes y San Juan Bautista de Laguardia. R.I.E.V.‑en (Donostia, 1921).
  
• MARIN, H. Mª : Abadia cirterciense de la Oliva: Historia y Arte, T.C.P. 242. znb.an, (Iruñea, d/g).
  
• MARTIN IBARRARAN, I.: Santos Cristos en Álava (Gasteiz, 1993).
  
• MARTINEZ DE AGUIRRE, J.: Castillos y palacios góticos en Navarra. El arte en Navarra, 12. znb.an, Diario de Navarrak Argit.
  
• MARTINEZ DE AGUIRRE, J.A: La pintura mural gótica. El arte en Navarra 13. znb.an, Diario de Navarrak Argit.
  
• MARTINEZ DE LAGOS, E.: Una marginalia realizada en piedra? A proposito del dintel de Santa María de Olite. A.P.M. 15ean, 1996, 383‑395. or.
  
• MARTINEZ DE MARIGORTA, J.: La catedral de Santa Maria de Vitoria (Gasteiz, 1964).
  
• MARTINEZ DE SALINAS, F.: Portada de la parroquia de San Pedro de Treviño. A.P.M. 2. znb.an, 1983, 7‑19. or.
  
• MESURET. R.: De Pamplona aToulouse. En tor­no a Juan Oliver. P‑V‑ XIX.ean, 1948, 9‑18. or.
  
• MOLERO, Mª L.: La sculpture de cloître de Pamplune. Cahiers des civilisation médievale, 35, 1992.
  
• MORAL, T.: Monasterios. T.C.P. 35ean (Iruñea, d/g).
  
• ORBE SIVATTE, M. de: Relicarios medievales. El arte en Navarra. 16. znb. Diario de Navarrak Argit.
  
• RECONDO, J. Mª : Castillos. T.C.P. 22.ean (Iruñea, d/g).
  
• SAN JOSÉ SEIGLAND, Castillos y Torres‑Fuertes del País Vasco. Lancia Argit. (Leon, 1994).
  
• SESMERO PEREZ, F.: Arquitectura religiosa en las villas vizcaínas durante la Edad Media. Las formas de pobalamiento del Señorio de Vizcaya durante la Edad Media (1975). (Bilbo, 1978), 355‑368. or.
  
• STEPPE, J.C.: Las pinturas murales de Gaceo. Una catequesis a través del arte. C.M.V., V. libk., 1982, 179‑245. or.
  
• TORRES BALBAS, L.: Arquitectura y escultura góticas. A.H. VII. libk.an.
  
• URANGA, J. E.- IÑIGUEZ ALMECH: Arte Medieval Navarro. (Iruñea, 1971‑1973), III, IV eta V. libk.ak.
  
• URANGA, J. E.: Cien imágenes navarras de la Virgen (Iruñea, 1972). Diario de Navarrak Argit.
  
• VAL­DÉS FER­NANDEZ, M.: Factores de unidad y diversidad en la arquitectura religiosa vasca gótica. A.P.M. 15ean, 1996, 103‑123. or.
  
• VALLE LERSUNDI, P. del: Estudio arquitectónico de Santa María de Lekeitio. Kobie‑n. Arte Ederrak. 7, 1990, 51‑84. or.
  
• VAZQUEZ DE PARGA, L.: La Dormición de la Virgen en la catedral de Pamplona. P.V. 1946, 241‑258. or.
  
• Hainbat egile: Nosotros los vascos. Arte. El estilo gótico. LUR Argit. 1990, II. libk., 220‑381. or.
  
• Hainbat egile: Monumentos Nacionales de Euskadi. (M.N.E.) (Bilbo, 1985). 3 ale.
  
• Hainbat egile: Catálogo Monumental de la diócesis de Vitoria. (C.M.V.) (Gasteiz, 1967‑2001) 8 libk.
  
• Hainbat egile: Biz­kaia. Arqueología, Urbanismo y Arquitec­tura histórica (J.A.Barrio Lozaren zuzd.pean). Biz­kaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1989), 3 libk.
  
• Hainbat egile: Euskal Artearen Historia. Kriselu Argit. (Donostia, 1990).
  

Erreferentziak eta oharrak

1. J. L. BANUS ETA AGUIRRE, El movimiento municipalista de Guipúzcoa. V.V.n: Las formas del poblamiento del Señorio de Vizcaya durante la Edad Media. III. Historiaren Ba­tzarreko Ak­tak, 1975eko mar­txoa. (Bilbo, 1978) 58. or.
2. 2. Emate hau ezin har daiteke guztiz­ko eta jakinaren gainean eta askatasun osoz egina balitz bezala; izan ere, Ermandadeen mende zeuden herrixketan Gasteizek behar­tzearen emai­tza izan zen. Az­ken batean esan daiteke “al­dien zan­tzuei begira er­ne zeuden Arabako Kofradeek, Aitoren seme, ez­kutariak, apaizak eta nekazariak errege al­dera igaro­tzea erabaki zuten, bai per­tsonal­ki nahiz erakunde mailan murgil­durik senti­tzen ziren orainal­di gataz­ka­tsu batean eskuetan zuten iragana, gerorako salba­tzen saiatuko zen hi­tzarmen eta arau baten bitartez”. M. J. PORTILLA, La cofradía de Alava en 1332. V.V.n: Historia del Pueblo Vasco. I.ngo libk. 206‑221. or. (Donostia, 1978).
3. 3. Gaiz­kile haien mugaz eta Beotibar­ko gataz­ka sonatuaz, ikus J. ZABALO ZABALEGI, El reino de Navarra en la baja Edad Media. V.V.n: Historia del Pueblo Vasco (Donostia, 1978) I.go libk. 134. or. eta hur.
4. J. A. Garcia Kortazarrek Bilboko portuaren eraikuntza eta garapenari buruz egiten duen gal­dera zilegi da, halako gertakizunen ostean: “Banderizoak ala mer­katariak? 1300ean, on Diego Lopez Harokoak Bilbori bere forua eman zion urtean bertan, “quemaron de noche los de Leguizamón al mayor de los de Martiartu...e forun azotados por el Señor de Vizcaya ... E dende a 20 años quemaron los de Martiartu a los Zamudianos con los Alcal­des de la Hermandad a los hijos de Diego Pérez de Leguizamón e a sesenta omes e catorce mujeres, e ...derribaron la dicha torre”...”En 1337 mató Juan de Avendaño... a Pedro Ortis de Avendaño... siendo primos... La causa porque lo mató fue porque en Arratia manda más que no él, que era tenido por mayor. E porque no dejó fijo, quedó todo el poder de Arratia en el dicho Juan de Avedaño... Se envalentonó Juan de Avendaño y le movió a nuevas y encar­nizadas peleas...Y en 1342 este Juan de Avendaño sendo bullicioso y guerrero e para mucho, fasía guerra al Concejo de Bilbao...Pero tuvo mal fin...En 1356 mató el Conde Don Tello, Señor de Vizcaya, a este Juan de Avedaño, en la villa de Bilbao, dentro de su palacio, etc. etc.”. Beraz, urte horietan “Bilbo gauza zen Santiagoko eliza bezalako bat eraiki­tzeko, katedral neurrikoa; baita beranduago, fran­tziskotarren komentu bati eusteko ere, eta zerbait beranduago, dominikoena eta, az­kenik, zenbait serorategiren jaio­tza bul­tza­tzeko ere. Hiru gertakariok hiri garapenaren aztarnak dira”. J. A. Garcia de Kortazar, “Sociedad y poder en la Bilbao medieval”. Bilbao, arte e historia. Biz­kaiko Foru Aldundia (Bilbo, 1990) 22. or
5. Kontraste modura, gogora dezagun, 1368an bertan Karlos II.ak Logroño, Gasteiz eta Araba al­deko beste herriak –Agurain, Kontrasta, Santikuru­tze Kanpezu– nahiko erraz konkistatu zituela, eta bere mende eduki 1372tik 1373ra bitartean. Ikusi J. ZABALO ZABALEGI, o.c. 140. or. Gipuz­koari eta 1200ean Gaztelaren bere “gogoz­ko” itsaspenari dagokionez berriz, historialarien iri­tziak bata besteagandik urrutiratu egiten dira. Dena dela, gertakari hau, hiribil­duen eraketa eta mer­katari­tzaren hedapenarekin lotu behar da. Al­de batetik, Gipuz­koa zabal­kunde al­di batean murgildu zen eta nahitaez berekin ekarri zuen emai­tza soberakinak izatea. Beste al­de batetik, Nafarroako monar­kia lehendabizi eta Gaztelakoa ondoren kostal­deko zerrendan aginpidea izatearen garran­tziaz kontura­tzen hasi ziren beren emai­tzei irtenbidea emateko (Nafarroa Bidasoaren bidetik eta Gaztela Kantauri al­deko portuetatik). Ikusi J. L. ORELLA (zuzen.): Guipuzcoa y el Reino de Navarra en los siglos XIII y XIV. (Donostia, 1981) 23. or.
6. Zenbait idaz­le alemanen ustez, gotikoa germaniarren arimari dagokion estiloa da; beste ba­tzuen ustez, al­diz, Europarren espirituari egitura ematen diona da; gotikoa, kristau gizartearen egitura konplexua ala filosofia eskolastikoaren arrazoiz­ko prozedura logikoa adierazten duena dela uste duenik ez da falta.
7. Domus lanean, 710. znb. (Milan, 1990), 30. or. Paloma GILek aipatua, El templo del siglo XX. (Bar­tzelona, 1999) 164. or.
8. Elie Lamberten zenbait lanetatik abiatuta, ba­tzuk, guru­tze-gangen jatorria, kalifa eraginekoa, denen­tzako gil­tzarririk gabeko guru­tze-ganga nerbiodun erromanikoetan ikusten zela zioten.
9. E. LAMBERT, El arte gótico en España en los siglos XII y XIII. (Madril, 1977) 76. or.
10. “Oinarrien aurreal­detan zutabe bikoi­tzak ager­tzea langedoziar eskolako ezaugarrietako bat da eta 1171n jada hasia ikusten dugu Tarragonako katedraleko burual­dean, eta 1185ean hasi zen Fiteroko guru­tzerian”. J. M. AZ­KARATE, Arte gótico en España. (Madril, 1990) 12. or.
11. Hurrengo urtean monjeak Yergatik bi legoatara zegoen baserri honetara lekual­datu ziren. Niancebaseko al­darea Antsok, Calahorrako go­tzainak, zabal­du zuen eta bere lehen abadeak, Fiteroko San Erraimundok beronengandik jaso zuen benedikapena. Santu honek eskatuta, Niancebaseko monasterioa eta bere ondasun guztiak bere zaindari­tzapean hartu zituen Eugenio III.ak.
12. Tomás MORAL, O. S. B.: Monasterios. T. C. P., 35. znb. (Iruña, d/g) 17. or.
13. J. JIMENO JURIO, Fitero. T. C. P., 72. znb. (Iruña d/g). Ikus bere bibliografia.
14. J. JIMENO JURIO, Monasterio de la Oliva . T. C. P. 66. znb. (eta berak aita­tzen dituen idaz­leak); H. Mª. MARIN, Abadia cisterciense de la Oliva. Historia y arte. T. C. P. 242. znb. (Iruña d/g).
15. J. JIMENO JURIO Iranzu. T. C. P., 69. znb. (Iruea, d/g). Ikusi, berak aipatutako beste idaz­le ba­tzuk.
16. A. M. N. IV. libk., (Iruñea, 1973), 72. or.
17. Oliteko Santa Mariari buruz, ikus, BIBLIOGRAFIAN, J. JIMENO JURIO, TORRES BALBAS eta J. M. AZ­KARATEren... lanak.
18. A. M. N. IV. libk. 107. or.
19. Baionako katedralaren datari buruz, ikusi E. LAMBERT, O.c., 240‑247. or.
20. Oloroeri buruz, ikusi E. LAMBERT, O.c., 244. or.
21. Ibidem, 21. or.
22. J. M. AZ­KARATE, O.c. 46. or.
23. Iruñeko San Zer­nini buruz, ikusi aipamenak A.M.N. IV, 134. or.; G. E. STREET, Some account of Gothic architecture in Spain. (Londres, 1963). Ikusi halaber, V. LAMPEREZ, Hist. De la Arquitectura cristiana Española (Espasa‑Calpe 1930), III, 225; L. TORRES BALBAS, Arquitectura gótica. A. H. VII. liburukian, 221. or.; J. M. Az­karate, Arte gótico en España. (Cátedra ,1990).
24. Torres Balbasek dio Aragoi al­deko zenbait elizen kopia dela Uxue, habeartea ingura­tzen duten esparru garaiak sortuz eta guru­tze-ganga txikien az­pitik horma‑bularrak zehar­ka­tuz.
25. Uncastilloko Migel Santxez go­tzainak (1277‑1287) dirua eska­tzen zuen 1286 al­dera, graziak eta bar­kamenak eskainiz klaustroaren eraikun­tzan lagun­tza ematen zutenen­tzat. Eta 1291n agindu bat dokumenta­tu zen “Iruñeko Santa Mariako klaustro lanetarako”.
26. J. M. AZ­KARATE, O.c., 58. or.
27. Clara FER­NANDEZ LADREDA AGUADE eta J. LORDA, La catedral de Pamplona. Arquitectura. V.V.n, La catedral de Pamplona, 1394‑1994. Ed. Nafarroako Gober­nua, I.go libk. 163‑273. or. Ikusi, halaber, A.M.N., IV, 162 eta hur.
28. J. ALTADILL, Castillos medievales de Navarra. (Donostia, 1934), 3 libk.; J. M. RECONDO, Castillos. T. C. P, 22. znb. Nafarroako Foru Al­dundia Argit., (Iruñea, d/g); J. MARTINEZ DE AGIRRE, Castillos y Palacios góticos en Navarra. El arte en Navarra. 12. znb.an, Diario de Navarra Argit.; Aitor IRIARTE KORTAZAR, Algunas observaciones acerca del Palacio Real de Olite. A. P. M. 15ean, 1996, 331‑340. or.
29. J. MARTINEZ AGIRRE, O.c., 101. or.
30. J. M. AZ­KARATE, O.c., 59. or.
31. L. LAHOZ, El Arte Gótico en Alava. Arabako Foru Aldundia (Gasteiz, 1999) 28. or. eta hur.
32. Eliza honen ezaugarriek bazuen zerikusirik Gasteiz bertako San Pedro, Lekeitio, Ger­nika, Bilboko Santiago eta San Anton elizak beste euskal­dunekin, nahiz Oz­kabarte eta Toledo, Palen­tzia, Leon eta abarretako burual­deekin. C. M. V. III. libk., 85. or.
33. M. PORTILLA, El arte en los templos vitorianos. (Gasteiz, 1981); Ikusi, halaber, C. M. V. III, 148. or.; L. LAHOZ, O.c. 32. or. eta hur.
34. G. LOPEZ DE GEREÑU, Dos noticias para una monografía de de la parroquia de San Vicente de Vitoria. (Donostia, 1958). B.R.S.B.A.P.ko separata, XIV. urtea, 2. koader­noa; ikusi C.M.V. III, 221. or.
35. L. TORRES BALBAS, Arquitectura y Escultura góticas. A.H. VII, 160. or.
36. J. A. BARRIO LOZA, Iglesia de Santiago, Bilbao. M. N. E.n, III libk. (Bilbo, 1985) 85. or. eta hur. J. IBARRA, La basílica de Santiago. 1950; T. MARTINEZ, Del Señor Santiago. (Bilbo, 1982).
37. Iglesia de San Antón, Bilbao. (J.A. Barrio Lozaren zuzendari­tza). Monumentos Nacionales de Euskadi, III libk., 67‑81. or.
38. Pilar del VALLE LERTXUNDI, Estudio arquitectónico de Santa María de Lekeitio. Kobie‑n. Arte Ederrak, 7, 1990, 51‑84. or.; Iglesia de Santa Maria de Lekeitio. Euskadiko nazio monu­mentuak‑en, (M.N.E.) III, 221‑239. or.
39. Gipuz­koako probin­tzia mailako bizi­tzaren hastapeneko unetzat har daitez­keen Ba­tzar horietan, erregeren aginduz eta Gonzalo Moro Korrejidorearen zuzendari­tzapean bil­du ziren Hiribil­du guztietako eta bost al­kate­tzetako ordez­kariak, hau da, orduan Gipuz­koan ziren udal mailako erakunde guztietako ordez­kariak. Ikusi Kon­tzeju horien zerrenda J. L. BANUS Y AGIRRE, El movimiento municipalista de Gipuzcoa. Las formas de poblamiento en el Señorio de Vizcaya durante la Edad Media. Biz­kaiko Foru Aldundiak argitaratua. (Bilbo, 1978) 62‑63. or.
40. Ikusi pasadizo honen kontaketa eta zen­tzua J. PLAZAOLA‑ren, Historia y sentido del Arte Cristiano. B. A. C., (Madril, 1996), 292. or.
41. J. JIMENO JURIO, Artajona. T.C.P., 45. znb., (Iruñea, d/g) 15. or.
42. Mª Eugenia IBARBURU, La iglesia fortificada de San Satur­nino del Cerco de Artajona (Navarra). P.V. 37an, 1976, 179‑180. or.
43. Ikus argaz­ki kopiak A.M.N.V.ean, 246‑258. or. irudiak.
44. Eukene MARTINEZ DE LAGOS: ¿Una marginalia realizada en piedra? A propósito del dintel de Santa Maria de Olite A.P.M. 15ean, 1996, 383‑395. or.
45. J. JIMENO JURIO, Olite monumental. T. C. P., 93. znb., 31. or.
46. N. E. A. A.ko idaz­leak izan dute beren azalpenak erreportaje grafiko ugari eta ordez­katu ezinez­koz lagundurik emateko ardura; ikusi, T.V. V.ean, 9‑11. or. Ikusi halaber, Clara FER­NANDEZ‑LADREDA, La catedral de Pamplona. El arte en Navarra.n, 10. znb. 153. or.
47. Iruñeko klaustroko kapiteletako lanketa horren guztiaren deskribapen zehatz bat A. M. N. IVan ikus daiteke, 229‑231. or.; eta oraindik ere zehaztasun eta xehetasun gehiagoz V.V.n, La Catedral de Pamplona. I.go libk., 274. or. eta hur.
48. Rieuxeko lantegi hau azal­tzea, historiako arazo interesgarri bat da, hartatik jaso diren Kristo bat, Maria bat (Baionako Bonnat Museoan) eta Apostoluen irudi zenbaitek (Toulouseko Museoa) errealismo manierista izugarri azal­tzen dute.
49. L.VAZQUEZ DE PRAGA, La dormición de la Virgen en la catedral de Pamplona. P.V., 1946, 241‑258. or.; La catedral de Pamplona ida­tzi zutenen ustez nahikoa agirikoa badela inspirazioaren iturburua, Tesalonikako Ar­tzapez­piku Joanen lana izan zela pen­tsa­tzeko.
50. Monar­kiaren goraipa­tze politika baten barruan, ez zen gehiegi neurtu erregearen koroa­tze ospakizunak zuen garran­tzia, tradizio handia zuen erritoa izanik, miniaturez ilustraturik zihoazen eliz­kizunen idaz­keta laster eskatu zuena. Adibide modura gogora dezagun, Westminster-ko (Londres) abade-etxeko Liber Regalisa, eta zeha­tzago esanda Erregeen Koroa­tze Eliz­kizunaren kodizea (abade-etxe berekoa), miniatura ederrez apaindua den hartan haren ba­tzuk S.Silva eta Berastegiren liburuan kopiak datoz. (O.c. 94. or.). Hauetako batean bi go­tzainen eskutik koroatua den erregina bat ikusten da, elezaharrak dioenez: “die quo regina sola coronada est”.
51. C. FER­NABDEZ‑LADREDA, O.c., 158. or.
52. L. LAHOZ, El arte gótico en Alava, Gasteiz ,1999, 41. or.
53. El friso de Tuesta y los comienzos de la escultura gótica en Alava. P. M. A. 11n, 1993, 57‑72. or.
54. C.M.V., III libk., 91. or.
55. Beatriz ARIZAGA, Urbanística medieval (Guipuzcoa). Kriselu Argit., Kantabria. (Donostia, 1990), 193. or.
56. Mª A. ARRAZOLA, El renacimiento en Guipúzcoa. (Donostia, 1968) II, 193‑200. or.
57. Debako atariaren datari buruz­ko iri­tziak ugariak izan dira eta oso desberdinak gainera. Denak ere, L.Lahozen lan sakonean topa daitez­ke, bibliografia al­detik ere bera delarik osoena: Aproximación estilística e iconográfica a la portada de Deba. Ondare 16,1997, 5‑54. or.
58. Besteak beste, eredu hauek Zangoza‑Rocamadorreko, Otsagabia (Muskil­da) eta Orreagako birjinak lirateke. Zangozakoaren antzekoak eta eus­kal‑nafar‑errioxar modukoak trantsizio garai batekoei dagoz­kienak dira, zeren eta Haurra al­de batera lekual­da­tzen bada eta mugimendu al­derako nolabaiteko joera azal­tzen badu ere, beste ezaugarri ba­tzuk joera erromanikoak dira eta ez dira XIV. mendeaz geroztikoak. Askoz gotiko-mota garbiagoa da Orreagako Birjinak adierazten duena, 1350 al­dera eginiko irudia delarik. Ikusi FER­NANDEZ LADREDA, La Sonrisa Gótica. El arte en navarra. 15. zenbakian. Diario de Navarrak Argit.; ikusi, halaber, J. CLAVERIA URANGUA, Iconografía de la Virgen de Navarra. (Iruñea, 1942‑44); José Esteban URANGA, Cien imágenes navarras de la Virgen (Iruñea, 1972). Diario de Navarrak Argit., Clara FER­NAN­DEZ‑LADREDA eta Mª Concepción GARCIA GAINZA, Salve. Mariarenganako artea eta jaiera 700 urtez Nafarroan. Erakusketa. Nafarroako Gober­nuak Argit., Nafarroako Ku­txa eta Iruñeko Ar­tzapez­piku­tza. (Iruñea, 1994)
59. L. LAHOZ, El arte gótico en Alava, 108. or.; ikusi, halaber, G. LOPEZ DE GEREÑU, Andra‑Mari en Alava. Iconografia mariana en la diócesis de Vitoria. (Gasteiz, 1982).
60. Ezezagun batena da, Cruz de Kuru­tziaga. M. N. E. IIIan, 125‑133. or.; R. PINEDO, La cruz de Kuru­tziaga. 1942; M. GRANDE, Kuru­tziaga. Biz­kaia 25, 1965; Jesus LARREA RECAL­DE: La cruz de Kuru­tziaga. (Durango, 1972); W. GIESE, Monumentos religiosos de piedra en el Pais Vasco. Homenaje a J. M. Barandiaran, II, 1966, M. VIAR, Cruces de Vizcaya. Deustuko Uniber­tsitatea. Arteren Historia Saila, 1980.
61. Juan Carlos STEPPE, Las pinturas murales de Gaceo. Una catequesis a través del arte. C.M.N.V. libk. 1982, 100. or. eta hur.
62. M. C. LACARRA DUCAY, Aportación al estudio de la pintura mural gótica en Navarra. (Iruñea, 1974, 48‑56. or.; ikusi, halaber, Pintura mural gótica en Navarra y su ámbito de influencia. A.P.M. 15ean, 1996, 171‑193. or.
63. A.M.N. V, 220. or.
64. S. SILVA BERASTEGI, la Pintura Medieval en Navarra. (Iruñea, 1988).
65. M. Carmen Lacarra Ducayk bere Nafarroako Erdi Aroko margolanei buruz­ko ikerlanean Iruñeko margolanaz gainera (Katedraleko, San Zer­nin eta San Nikolas) bil­tzen ditu Ribaseko San Pedroren monasterio zaharreko (Iruñea) beste ba­tzuk, Ekayko San Martin elizako (Zangozako merindadea) margolanak, Arellanoko San Erroman pa­rrokia‑elizan azal­dutako beste ba­tzuk, Eristaingo San Joan Bataia­tzaile (Oliteko merindadea) elizakoak, Galipentzuko San Salbatore elizakoak eta joera estilistiko honetako az­ken al­dia suposa­tzen zuen Oliteko San Pedro elizako dorrearen behereneko zatikoak”. Pintura mural gótica en Navarra... A.P.M. 15ean, 1996, 178. or.
66. Erdi Aroko Nafar margolanetan jakituna den emakume honen iri­tziz, egileak Lignum crucis‑aren omenetan Italiako Venancio Fortunato (530‑600), Poitierseko go­tzainaren latinez­ko poema luzea den Nekal­diaren ereser­kia Pange lingua gloriosi‑a erabiliko zuen ikono­grafiaz­ko jatorri moduan. O.c., 179. or.
67. A.M.N. V, 230. or.; R. MESURET, De Pamplona a Toulouse. En tor­no a Juan Oliver. P. V. XIXan, 1948, 9‑18. or.; M. C. LACARRA, O.c., 103. or.; J. MARTINEZ DE AGUIRRE, La pintura mural gótica. El arte en Navarra. 13. znb. (Diario de Navarrak Argit.), 198‑199. or.
68. S.SILVA Y BERASTEGI, La miniatura Medieval en Navarra. (Iruñea, 1988) 110‑140. or. Nafarroako Foruen kodizearen irudiak eta liburutegi berak jasoak dituen beste ba­tzuenak eskematikoagoak dira eta ez hain dotoreak.
69. J. GUDIOL, Pintura gótica. A.H. IX.ean, 1955; J. C. STEPPE, O.c., 191. or.
70. Az­ken batean, arima baten Epaia gogora­tzea da helburu, bere ekin­tza onak pisa­tzen direneko une estu horretan, deabruaren erasoen aurrean eta santu babesleen lagun­tza dutela. Euskal Herrian jaiera handia zaion Santa Marina galiziar santari, esate baterako, Araban soilik 50 santutegi eskaini zitzaiz­kion. J. C. STEPPE, O.c., 200‑211. or.
71. J. CAMON AZNAR, Pintura medieval española. S.A. XXII, 1966; J. GUDIOL RICART, Pintura gótica. A.H. IX.ean, 1955; M. ARANEGI, El Canciller Ayala. B.I.S.S. XVIII.ean (Gasteiz, 1974); J. M. PORTILLA, Torres y casas fuertes..., II. libk. 1978, 853‑886. or.; S. SILVA Y BERASTEGI, Las empresas del Canciller Pedro de Ayala. Congreso de Estudios Históricos: Vitoria en la Edad Media (Gasteiz, 1985), 761‑778. or.; M. N. E, 298‑299. or.; C.M.V. VI. libk., 786‑792. or.
72. Karmelo Etxegarayk, bakea ez zela berehalakoan lortu ohartarazten badu ere, 1397an ospatu zen Getariako Ba­tzarrari bereal­diko garran­tzia ematen dio, data gogoangarria omen bere ustez; izan ere, baserri giroko eta hirietako herri xehearengan banderizoen ahalmena berehalakoan desegingo zenaren itxaropena biztu zuen. Las Provincias Vascongadas al final de la Edad Media. (Donostia, 1985) 150. or. eta hur.
73. F. SESMERO PÉREZ, Erdi Aroko hiribil­duetako erlijioz­ko ar­kitek­tura. Las formas de poblamiento en el Señorio de Vizcaya durante la Edad Media. Biz­kaiko Foru Aldundia Argit. (Bilbo, 1978) 355‑368. or.
74. F. SESMERO PÉREZ, Ibidem, 358‑359. or.
75. Manuel VAL­DES FER­NANDEZ, Euskal gotiko erlijioz­ko ar­kitek­turaren batasun eta bereizitasun eragileak. Revisión del arte medieval de Euskal Herria. A. P. M. 15. znb. 111. or., oharra: Baionako katedrala da Pirinioen al­derako Champagna ereduen zabal­kundean adibiderik garran­tziz­koena.
76. Honi buruz oso egoki aipatu izan da, Baionako go­tzaina, Guillaume de Godin kardinalaren eta Klemente V.a Avignongo lehen Aita Santua, Villadraut (Gaskonian) jaio zenaren artean emandako el­karlanen emai­tzak 1258ko sutearen ondoren Baionako Amaren katedraleko lanen berreraikuntzan eragin i­tzela izan zuela. M. VAL­DES FER­NANDEZ, O.c., 111. or. eta hur.
77. J. PLAZAOLA, Historia y sentido del arte cristiano. (Madril, B. A. C., 1996) 462‑482. or.
78. J. GOÑI GAZTANBIDE, Historia de los obispos de Pamplona, 163. or.: Jon Joaniz Aizagakoak sortutako Parisko ikaste­txeak oso bizimodu laburra izan zuen. Al­di batez itxirik egon zen. Agian kalonjeek Teologiaz­ko ikasketak baino nahiago izango zituzten Zuzenbide ikasketak, eta Ar­nalt de Puyanek bezala Toulouse nahiago izango zuten Paris bera baino. Az­kenean, apaiz jendeak ehun liberaz sal­du zuen”.