Biblia/Galaziarrei

←2 Korintoarrei

Biblia Galaziarrei

Efesoarrei→

Itzulpena: Elizen Arteko Biblia taldea

GALAZIARREI GUTUNA

Agurra

1. atala

¹ Nik, Paulok, ez giza aginduz edo izendapenez, Jesu Kristoren eta hau hilen artetik piztu zuen Jainko Aitaren izendapenez baizik apostolu naizen honek, ² eta nirekin diren senide guztiek Galaziako eliz elkartekooi idazten dizuegu. ³ Jainko gure Aitak eta Jesukristo Jaunak eman biezazkizuete grazia eta bakea. ⁴ Jesu Kristok, Jainko gure Aitak hala nahirik, bere burua eman zuen gure bekatuengatik, oraingo mundu gaizto honetatik gu askatzeko. ⁵ Berari aintza menderen mendetan. Amen.

SARRERA (1,5-10)

Kristoren berriona bat bakarra

⁶ Harriturik nago Kristoren onginahiaz dei egin zizuena baztertu eta beste berrion batera zeinen bizkor aldatu zareten ikusiz. ⁷ Ez dago, ordea, beste berrionik; baina badabiltza hor norbaitzuk zuek nahasten eta Kristoren berriona goitik behera irauli nahian. ⁸ Beraz, norbaitek, ni neu nahiz zeruko aingeruren bat izanik ere, hots egin nizuena ez beste berrion bat hots egiten badizue, izan bedi madarikatua. ⁹ Lehen ere esana berriro diotsuet orain: madarikatua, hartu duzuen berriona ez beste bat hots egiten dizuena! ¹⁰ Gizakien onespena bilatzen ote dut ala Jainkoarena? Gizakiei atsegin ematen saiatzen ote naiz? Oraindik gizakiei atsegin eman nahian banenbil, ez nintzateke Kristoren zerbitzari izango.

PAULO BERE APOSTOLUTZAREN ALDE (1,11--2,14)

Kristoren agerpena Paulori

¹¹ Jakin behar duzue, senideok, nik hots egin dizuedan berriona ez dela gizakien asmakizuna, ¹² ez bainuen inongo gizakirengandik hartu edo ikasi: Jesu Kristok agertu zidan. ¹³ Ezaguna duzue, noski, noizbaiteko nire jokabidea judaismoan: zeinen gogor pertsegitzen nuen Jainkoaren Eliza, berau suntsitu nahirik. ¹⁴ Judaismoaren baitan, neure adineko herritar askori aurrea hartzen nion, arbasoen ohiturak betetzen askoz sutsuago bainintzen. ^15-16 Baina Jainkoak, jaio baino lehen aukeratu eta bere onginahiaz dei egin zidanak, gogoko izan zuen bere Semea niri agertzea, beronen berriona jentilei adieraz niezaien. Nik, orduan, ez nion hezur-mamizko inori aholkurik eskatu, ¹⁷ ez eta ni baino lehenagotik apostolu zirenen bila Jerusalemera igo ere, baizik eta berehala Arabiara abiatu nintzen; gero, berriro Damaskora itzuli. ¹⁸ Handik hiru urtera Jerusalemera igo nintzen Pedro ezagutzera, eta hamabost egun egin nituen berarekin. ¹⁹ Beste apostolurik ez nuen ikusi, Jaunaren anaia Santiago izan ezik. ²⁰ Jainkoa dut lekuko ez diodala gezurrik, idazten dizuedan honetan. ²¹ Gero, Siria eta Zilizia eskualdeetara joan nintzen. ²² Judeako eliz elkarteek ez ninduten oraindik begiz ezagutzen. ²³ Entzun, bai, entzuna zuten lehengo pertsegitzaile hura, garai batean suntsitu nahi izan zuen sinesmena zabaltzen ari zela orain. ²⁴ Eta niregatik Jainkoa goresten zuten.

Pauloren berriona beste apostoluek onartua

2. atala

¹ Hamalau urteren buruan, berriro Jerusalemera igo nintzen Bernaberekin, Tito ere neurekin neramala. ² Goi-agerpen batek eraginda igo nintzen eta, hango zuzendariekin bakarrean bildurik, jentilen artean hots egiten dudan berriona agertu nien; ez nuen nahi oraingo edo orduko nire ahaleginak alferrikako gertatzea. ³ Eta hara, neurekin nuen Tito ere, jentil-jatorrikoa izan arren, ez zuten erdaintzera behartu. ⁴ Arazoa gezurrezko anaia batzuek sortu zuten: tartean sartu zitzaizkigun azpikeriaz, Jesu Kristori esker dugun askatasuna oztopatzeko eta gu berriro Moisesen legearen esklabo bihurtzeko. ⁵ Horrelako horien aurrean ez genuen une batez ere atzera egin, beraiei amore emanez, beharrezko baitzen berrionaren egiak zuengan sendo irautea. ⁶ Zuzendariei dagokienez --zer ziren edo zer ez ziren ez dit axola, Jainkoak ez baitio itxurari begiratzen--..., zuzendari horiek, bada, ez zidaten ezer ezarri. ⁷ Oso bestela, ikusi zuten Jainkoak jentilei berriona hots egiteko aukeratu ninduela, Pedro juduei hots egiteko aukeratu zuen bezala. ⁸ Zeren Pedrori juduen apostolu izatera eragin zion Jainkoak berak eragin baitit niri jentilen apostolu izatera. ⁹ Aintzat hartu zuten, bada, Jainkoak niri emandako dohaina, eta elkarteko zutabetzat hartuak ziren Santiago, Pedro eta Joanek eskua eman ziguten Bernaberi eta bioi elkartasun-seinaletzat: guk jentilen artean lan egingo genuen, eta haiek juduen artean. ¹⁰ Hau besterik ez ziguten eskatu: hango behartsuak gogoan izateko. Eta ardura osoz saiatu naiz hori betetzen.

Paulok Pedrori gogor egin

¹¹ Baina, Pedro Antiokiara etorri zenean, gogor egin behar izan nion aurrez aurre, oker jokatu baitzuen. ¹² Izan ere, Santiagoren aldeko batzuk etorri aurretik, ez zuen eragozpenik izaten judu ez zirenekin jateko; baina, haiek etorriz gero, atzera egin zuen eta bereiz egoten hasi zen, erdainkuntzaren aldeko zirenen beldurrez. ¹³ Eta gainerako juduek ere jarraitu egin zioten itxurakeria horretan, Bernabe bera ere hartara jarri zelarik. ¹⁴ Beraz, berrionaren egiaren bidetik zuzen ez zebiltzala ohartu nintzenean, honela esan nion Pedrori denen aurrean: <<Zu, judu izanik, jentil bezala bizi baldin bazara eta ez judu bezala, zergatik behartzen dituzu jentilak judu bezala bizitzera?>>

SALBAMENA KRISTORENGAN SINESTETIK (2,15--4,20)

Berrionaren edukia

¹⁵ Gu judu gara jaiotzaz, eta ez jentil-herri bekatari horietakoak. ¹⁶ Badakigu, hala ere, Jainkoak ez duela inor onartzen legea betetzeagatik Jesu Kristogan sinesteagatik baizik. Eta guk Jesu Kristogan sinetsi dugu, Jainkoak Kristorenganako sinesmenari esker eta ez legeak agindua betetzeagatik onar gaitzan; izan ere, Jainkoak ez du inor legea betetzeagatik onartzen. ¹⁷ Baina, Jainkoaren onespena Kristoren bidez bilatuz, gu ere bekatari gertatu bagara, zer esan? Kristo bera bekatuaren zerbitzura dagoela? Inola ere ez! ¹⁸ Behin suntsitu nuena berriro eraikitzen badut, ordea, errudun izan nintzela aitortzen dut. ¹⁹ Ni legeak eraman ninduen legearekiko lokarria etetera, Jainkoarentzat bizitzeko. Kristorekin batera gurutziltzaturik nago, ²⁰ eta honezkero ez naiz ni bizi, Kristo bizi da niregan. Eta oraingo neure giza bizitza, maite izan ninduen eta bere bizia nire alde eskaini zuen Jainkoaren Semearenganako sinesmenean oinarriturik bizi dut. ²¹ Jainkoaren onginahia ez dut alferrikako bihurtu nahi. Baina Jainkoak legea betetzeagatik onartzen gaituela egia balitz, alferrik hila izango zen Kristo.

Legea ala sinesmena

3. atala

¹ Galaziar zentzugabeok, nork liluratu zaituzte? Ez nizuen, bada, nik Jesu Kristo gurutziltzatua begien aurrean ipini? ² Hau besterik ez dut jakin nahi zuengandik: legea betetzeagatik ala mezuari sinesmenez erantzuteagatik hartu duzue Espiritua? ³ Horren zentzugabeak al zarete? Espirituagan uste on izanez hasi eta giza indar hutsetan ustea jarriz bukatu behar ote duzue orain? ⁴ Horrelako esperientzia ederrak alferrik! Zeren alferrik izango bailirateke... ⁵ Jainkoak Espiritua eman eta zuen artean mirariak egiten dituenean, zuek legea bete izanagatik egiten al du, ala mezuari sinesmenez erantzun diozuelako?

Abraham sinestedun

⁶ Liburu Santuak dioenez, Abrahamek sinetsi egin zuen Jainkoarengan eta, horregatik, Jainkoak zuzenetsi egin zuen. ⁷ Jakin ezazue, beraz, sinesmenetik bizi direnak, horiek direla Abrahamen benetako ondorengo. ⁸ Jainkoak jentilak sinesmenaren bidez onartuko zituela aldez aurretik ikusi zuen Liburu Santuak; horrela, aurrez adierazi zion Abrahami berrion hau: Zure bitartez bedeinkatuko ditut herri guztiak. ⁹ Horrela, bada, sinesmenetik bizi direnek hartzen dute bedeinkazioa Abraham sinestedunarekin batera. ¹⁰ Legeko egintzetan oinarritzen direnak, berriz, madarikaziopean daude; hau dio, izan ere, Liburu Santuak: Madarikatua legeko liburuan idatzitako guztiak gogoan hartzen eta betetzen ez dituena. ¹¹ Gauza ageria da Jainkoak ez duela inor legea betetzeagatik onartzen; zeren Liburu Santuak baitio: Zintzoa fedeari esker biziko da. ¹² Legearen bideak, ordea, ez du zerikusirik sinesmenaren bidearekin; Liburu Santuak dio: Haren aginduak betetzen dituena, berauen bidez biziko da. ¹³ Kristok legearen madarikaziotik askatu gaitu, bere burua guregatik madarikazio eginez, Liburu Santuak dioen bezala: Madarikatua habetik zintzilik dagoena. ¹⁴ Abrahamen bedeinkazioa Jesu Kristoren bidez jentilengana hel dadin eta Jainkoak agindutako Espiritua sinesmenaren bidez har dezagun gertatu da hori.

Moisesen legea eta Jainkoaren agintzariak

¹⁵ Senideok, giza adibidez baliatuz mintzatuko natzaizue: giza mailako zerbait izan arren, behar bezala eginiko testamentua ezin du inork indargabetu, ez eta berari ezer erantsi ere. ¹⁶ Horra bada: Jainkoak agintzariak Abrahami eta beronen ondorengotzari egin zizkien. Ez da <<ondorengoei>> esaten, asko balira bezala, <<zure ondorengotzari>> baizik, bakar bati buruz ari delarik, hau da, Kristori buruz. ¹⁷ Hau esan nahi dut: Jainkoak behar bezala egindako ituna, ezin zuen indargabetu laurehun eta hogeita hamar urte geroago agerturiko lege batek, agintzaria indarrik gabe utziz. ¹⁸ Jainkoak emango digun ondarea legearen esku balego, ez legoke agintzariaren esku; Jainkoak, ordea, dohainik eman zion Abrahami ondarea agintzariaren bidez. ¹⁹ Zertarako da, beraz, legea? Hutsegiteak salatzeko erantsia izan zen, harik eta agintzaria egin zitzaion ondorengoa etorri arte: legea aingeruek aldarrikatu zuten Moisesen bitartez. ²⁰ Bitarteko hau, ordea, ez da bakar baten izenean ari, eta Jainkoa bat bakarra da.

Legearen xedea

²¹ Legea Jainkoaren agintzarien aurkakoa ote da, beraz? Ez, noski! Bizia ekartzeko gai den legea eman izan balitz, salbamena legetik zetorkeen benetan. ²² Baina Liburu Santuak dioenez, dena bekatupean gatibu dago, horrela, Jesu Kristogan sinesten dutenek sinesmenari esker har dezaten Jainkoak agindutakoa. ²³ Sinesmenaren garaia heldu baino lehen, legepean gatibu geunden, sinesmena noiz agertuko zain. ²⁴ Hala, legea zaintzaile izan genuen, Kristorengana bideratzeko, beronengan sinetsiz salbamena lor genezan. ²⁵ Sinesmenaren garaia helduz gero, ordea, ez gaude gehiago zaintzailearen menpe. ²⁶ Guztiok Jainkoaren seme-alaba zarete, Jesu Kristogan duzuen sinesmenari esker. ²⁷ Izan ere, bataioaz Kristorekin lotuak izan zareten guztiok, soinekoz bezala Kristoz jantziak zaudete. ²⁸ Ez da jadanik bereizketarik juduaren eta judu ez denaren artean, esklabo eta librearen artean, gizonezko eta emakumezkoaren artean, zuek guztiok bat baitzarete Kristo Jesusengan. ²⁹ Eta Kristorenak baldin bazarete, Abrahamen ondorengo zarete, Jainkoaren agintzariaren oinordeko.

4. atala

¹ Hau esan nahi dut: oinordekoa adingabekoa den bitartean, esklaboaren pareko da, denen jabe izan arren. ² Zaintzaile eta administratzaileen menpe egon ohi da, aitak ezarritako epea bete arte. ³ Halaxe gu ere: adingabekoak ginen bitartean, munduan agintzen duten indarren menpe geunden. ⁴ Baina epea bete zenean, Jainkoak bere Semea bidali zuen, emakumeagandik jaioa, legepeko egina, ⁵ legepean zeudenak askatzera, guk seme-alabatzakoa har genezan. ⁶ Hona hemen seme-alaba zaretenaren seinalea: Jainkoak bere Semearen Espiritua bidali du gure bihotzetara, eta Espirituak <<Abba!>>, hau da, <<Aita!>> dio oihuka. ⁷ Orain, beraz, ez zara esklabo, seme baizik eta, seme zarenez, bai eta oinordeko ere, Jainkoaren borondatez.

Pauloren kezkak galaziarren jarreraz

⁸ Lehen, Jainkoa ezagutzen ez zenutelarik, izatez jainko ez direnen menpeko zineten; ⁹ orain, ordea, Jainkoa ezagutu duzuelarik, edota, hobeki esan, Jainkoak ezagutu zaituztelarik, nolatan itzultzen zarete berriro funtsik eta indarrik gabeko mundutar errealitateetara? Berriro ere berauen menpeko izan nahi ote duzue? ¹⁰ Oraindik jai egiten dituzue halako edo honelako egunak, hilak, aroak eta urteak! ¹¹ Beldur naiz zuengatik hartu ditudan nekeak ez ote diren alferrik izan. ¹² Senideok, bihur zaitezte, arren, ni bezalako, ni ere zuek bezalako bihurtu naizenez gero. Zuek ez zenidaten inolako kalterik egin. ¹³ Badakizue, gaixotasun batek eman zidala zuei lehen aldiz berriona hots egiteko aukera. ¹⁴ Baina neure osasuna zela-eta nekagarri izan banintzaizuen ere, zuek ez ninduzuen mesprezatu, ez gaitzetsi, bestela baizik; Jainkoaren mezularitzat hartu ninduzuen, Jesu Kristo bera banintz bezala. ¹⁵ Non da orain orduko zuen poza? Zeren zuen alde aitortzen baitut, begiak ere, ahal izanez gero, aterako zenituztela niri emateko. ¹⁶ Eta orain zer? Etsai bihurtu ote natzaizue egia esan dizuedalako? ¹⁷ Beste horiek agertzen dizueten ardura ez da lege onekoa; niregandik bereizi nahi zaituztete, beraietaz ardura zaitezten. ¹⁸ On zenukete onagatik arduratzea, beti ordea, ez ni zeuekin nauzuenean bakarrik. ¹⁹ Ene seme-alabok, erdiminetan nago berriro ere zuengatik, Kristo zuengan erabat moldatu arte. ²⁰ Zuekin egon nahi nuke oraintxe bertan eta mintzaira egokia aurkitu, ez baitakit zuekin nola asmatu.

KRISTAU ASKATASUNA (4,21--6,10)

Agar eta Sara

²¹ Esadazue zuek, legearen menpeko izan nahi duzuenok: Ez al duzue entzun legeak dioena? ²² Izan ere, Liburu Santuak dioenez, Abrahamek bi seme izan zituen: bata mirabeagandik, eta bestea libre zen emazteagandik. ²³ Mirabeagandikoa giza sorbide hutsez jaio zen; emazte librearengandikoa, berriz, Jainkoaren agintzariaren indarrez. ²⁴ Honek beste zerbait adierazten du: bi emakumeak bi itunen irudi dira; bata Sinai menditik dator eta esklabotzarako gizon-emakumeak sortzen ditu: itun honen irudia Agar da ²⁵ (Agar izenak Arabian dagoen Sinai mendia aipatzen du), eta gaurko Jerusalemi dagokio, honek bere seme-alabekin esklabotzan irauten baitu. ²⁶ Bestea, ordea, libre dena, goiko Jerusalemen irudi da, eta bera da gure ama. ²⁷ Izan ere, hau dio Liburu Santuak:

Egin poz-oihu, Jerusalem, emakume agor eta haurgabe horrek! Ekin kantari pozaren pozez, erdiminik izan ez duzun horrek! Bakarrik utziaren seme-alabak gehiago izango baitira, senardunarenak baino.

²⁸ Zuek, beraz, senideok, agintzariari esker zarete seme-alaba, Isaak bezala. ²⁹ Baina orain ere ordukoa bera gertatzen da: giza sorbide hutsez jaiotako semeak Espirituaren indarrez sorturikoa pertsegitzen du. ³⁰ Zer dio, ordea, Liburu Santuak? Bidal itzazu etxetik mirabea eta beronen semea, honek ez baitu oinordeko izan behar librearen semearekin batera. ³¹ Beraz, senideok, ez gara mirabearen seme-alaba, librearenak baizik.

5. atala

¹ Libre izateko askatu gaitu Kristok. Iraun ezazue, beraz, sendo, eta ez makurtu berriro esklabotzaren uztarpera.

Eutsi tinko askatasunari

² Hara zer esaten dizuedan nik, Paulok: Erdaintzen bazarete, Kristok ez dizue ezertarako balio izango. ³ Berriro ere zinez diotsuet erdaintzen den oro lege osoa betetzera behartua dagoela. ⁴ Moisesen legearen bidetik salbamena lortu nahi duzuenok, Kristorengandik bereizi egin zarete eta Jainkoaren onginahitik saihestu. ⁵ Gu, berriz, Jainkoak, Espirituaren egitez eta sinesmenari esker, salbamena emango digun itxaropenez bizi gara. ⁶ Izan ere, Jesu Kristorenak garenontzat, erdaindua izateak edo ez izateak ez du ezer balio; balio duena maitasun-egintzetan agertzen den sinesmena da. ⁷ Ongi ari zineten lasterketan. Nork jarri zizuen oztopoa bidean, egiari ez jarraitzeko? ⁸ Deitzen zaituzten Jainkoak behintzat ez dizue horretara eragin. ⁹ Hartu gogoan legami pixka batek ore guztia altxatzen duela. ¹⁰ Hala ere, zuei dagokizuenez, badut konfiantza Jaunak iritzi bereko egingo zaituztela gai honetan; baina zuek nahasten zaituenak, edozein dela ere, izango du bere zigorra. ¹¹ Niri dagokidanez, senideok, egia balitz erdainkuntza gomendatzen jarraitzen dudala, juduek ez ninduketen pertsegituko. Baina orduan, deuseztua legoke Kristoren gurutzearen eskandalua! ¹² Hobe zuek nahasten ari diren horiek erabat irenduko balira!

Kristau-askatasuna elkar maitasunerako

¹³ Zuek, senideok, askatasunera deitu zintuzten Jainkoak: baina askatasun hori ez bekizue aitzakia izan grina txarren arabera bizitzeko; bestela baizik, maitasunak egin zaitzatela elkarren zerbitzari. ¹⁴ Zeren lege osoa betetzen baita, agindu bakar hau betez gero: Maitatu lagun hurkoa zeure burua bezala. ¹⁵ Baina elkarri hozka eta elkar irentsi beharrean bazabiltzate, azkenik elkar suntsituko duzue.

Bizi Espirituaren arabera

¹⁶ Beraz, hauxe diotsuet: Bizi zaitezte Espirituari dagokionez, eta ez giza grinei jarraituz. ¹⁷ Giza grinak Espirituaren aurkakoak dira eta Espiritua giza grinen aurkakoa. Bi indar horiek elkarren aurkakoak dira; horrela, ez duzue nahi zenuketena egiten. ¹⁸ Espirituak gidatzen bazaituzte, ordea, ez zaudete legearen menpe. ¹⁹ Giza grinetatik sortzen diren egintzak ezagunak dira: lizunkeria, zikinkeria, jokaera biziotsua, ²⁰ idolatria, sorginkeria, etsaigoak, haserreak, bekaizkeria, gorrotoak, norgehiagokeria, alderdikeria, zatiketak, ²¹ ikusezina, hordikeria, sabelkeria eta horrelakoak. Eta lehen esan nizuena diotsuet berriro ere: Horrela jokatzen dutenek ez dute Jainkoaren erreinua ondare jasoko. ²² Espirituaren fruitua, berriz, hau da: maitasuna, poza, bakea, pazientzia, bihotz ona, onginahia, leialtasuna, ²³ otzantasuna, bere buruaren jabe izatea. Ez da legerik horrelakoak gaitzetsiko dituenik. ²⁴ Eta Jesu Kristorenak direnek gurutzean hilarazi dute bekatuzko beren giza izaera beronen gurari eta grinekin.

Elkarri lagundu

²⁵ Bizia Espirituak ematen badigu, jokatu ere joka dezagun Espirituaren arabera. ²⁶ Ez gaitezela izan harroxko, elkarren lehian eta elkarren inbidian ibiliz.

6. atala

¹ Senideok, norbait hutsegiteren batean aurkituko bazenute, zuek, Espiritua duzuenok, saia zaitezte halakoa gozotasunez zentzarazten. Eta egon erne, zeu ere tentatua izan zaitezke eta. ² Lagundu batak besteari elkarren zamak eramaten, horrela beteko baituzue Kristoren legea. ³ Norbait zerbait delakoan badago, ezer ez delarik, bere burua engainatzen du. ⁴ Azter beza nork bere jokaera eta, horrela, bereaz harrotu ahal izango da, baina besteekin konparatzen ibili gabe, ⁵ nork bere zama eraman beharko baitu. ⁶ Mezuari buruzko irakaspena hartzen ari denak bana bitza irakaslearekin bere ondasun guztiak. ⁷ Ez engainatu zeuen buruak. Ez dago Jainkoari barre egiterik. Bakoitzak zer erein, huraxe bilduko du: ⁸ bere bizitzan grina txarrak ereiten dituenak, grina txarretatik heriotza bilduko du; Espiritua ereiten duenak, berriz, Espirituagandik betiko bizia bilduko du. ⁹ Ez gaitezen, beraz, aspertu on egiten, zeren, etsitzen ez badugu, jasoko baitugu uzta bere garaian. ¹⁰ Hitz batean, egokiera dugunean, egin diezaiegun guztiei on, batez ere fedean senide ditugunei.

AMAIERA (6,11-18)

Pauloren harrobidea

¹¹ Begira nolako hizki handiz idazten dizuedan hurrengo hau; neure eskuz idazten dizuet. ¹² Erdaintzera behartzen zaituzteten horiek besteen aurrean ongi gelditzearren bultzatzen zaituztete horretara, eta Kristoren gurutzea dela-eta inork pertsegi ez ditzan. ¹³ Zeren erdainduek berek ere ez baitute legea betetzen. Zuek erdaindu nahian badabiltza, gero zuen bizkar harrotzeko da. ¹⁴ Niri dagokidanez, Jainkoak libra nazala harrotzetik, Jesu Kristo gure Jaunaren gurutzeaz izan ezik; Kristo gurutzean hil zenez gero, mundua hilik dago niretzat eta ni munduarentzat. ¹⁵ Izan ere, erdaindua nahiz erdaingabea izatea berdin da; balio duena sorkari berri izatea da. ¹⁶ Bakea eta errukia arau horri lotuak bizi direnei, bai eta Jainkoaren Israel herriari ere.

Azken agurra

¹⁷ Hemendik aurrera ez diezadala inork nekerik eman, neure gorputzean daramatzadan markek erakusten baitute Jesusen zerbitzari naizela. ¹⁸ Senideok, Jesu Kristo gure Jaunaren grazia zuekin. Amen. \z