IV. Kapitulua
Prezio naturalaz eta merkatu-prezioaz
Merkantziek duten balioaren oinarria eskulanean dago eta merkantzia hauek ekoizteko beharrezkoa den lan-kantitate alderagarriak, ondasun bakoitzeko trukatuko den beste baten kantitatea determinatzeko arauak finkatzen ditu; baina honek ez du esan nahi, noizbehinkako eta behin-behineko merkantzien egungo edo merkatuko prezioak, bere lehengo prezio edo prezio naturalarekiko desbideraketarik ez duenik.
Eguneroko gertakizunen aurrean, ez dago denbora luzearen buruan giza beharrizan eta premiak asetzeko eskaintza zehatza izan dezakeen merkantziarik; eta beraz, ez dago noizbehinkako edo behin-behineko prezio-aldaketarik ez duen merkantziarik.
Aldaketa horien ondorioz, kapitala beharrezko proportzio zehatzetan esleitzen da, merkatuan dagoen merkantzia desberdinen eskariari aurre egin diezaion. Prezioaren igoera edo jaitsierarekin, irabaziak bere maila orokorretik gora igo edo behera uzkurtuko dira; eta prezio-aldaketa izan duen sektoreak kapitala jarduera honetan sartzeko erakarriko du, edo bertatik ateratzeko bultzatuko du.
Gizaki bakoitza librea da bere kapitala egokia deritzon tokian enplegatzeko, baina, normala denez, abantaila handiena duen jarduera aurkitzen saiatuko da; jakina, ez da pozik egongo ehuneko 10eko irabaziarekin, baldin eta bere kapitala higituz ehuneko 15eko irabazia lor badezake. Kapitalaren jabeek irabazi apalenekoa utzirik, abantaila gehiagoko negoziora joateko izan ohi duten nahiak, negozio guztien irabazi-tasak berdintzeko, edo berauen arteko proportzioak finkatzeko eragina du, eta proportzio honek, interesatuen zenbatespenen arabera, jarduera batek beste batekiko izan dezakeen, edo baduela dirudien edozein abantaila konpentsa dezake. Agian, zaila izan daiteke aldaketa hauek ematen dituzten urratsak antzematea: ziur aski, fabrikanteak egingo du, baina ez du bere kapital guztia lehen zeukan enplegutik aldatuko, enplegu horretan daukana gutxi dezake ordea. Herrialde aberats guztietan badago, egon, dirudun klasea osatzen duten zenbait gizaki; gizon hauek ez dira industriara dedikatzen; gizon hauek beren diruaren interesez bizi dira; izan ere, diru hori letrak deskontatzeko edo komunitateko industriariei maileguak emateko erabiltzen da. Bankariek ere dirutza handiak enplegatzen dituzte helburu berarekin. Honela enplegatutako kapitalak, kapital zirkulatzailea osatzen du eta kopuru handikoa da; eta herrialdeko industria desberdin guztietan, proportzio handiago edo txikiagoan enplegatu egingo da kapital zirkulatzailea. Ez dago, aberatsa izan arren, dituen fondoak bezainbesteko negozioak egingo dituen industriaririk: beti izango du kapital flotatzaile honen zatiren bat, ondasun horren eskariaren arabera gehitu edo gutxituko dena. Zetaren eskaria inkrementatzen denean eta oihalena gutxitu, oihalgileak ez du bere kapitala zetazko industriara eroaten, baina zenbait langile kalera bidaliko du, eta bankariari edo dirudunari egiten dion mailegu-eskaria murriztu egingo du, erabat ezabatzen ez badu behintzat; bien bitartean, zetagilearen kasua alderantzizkoa izango da: langile gehiago beharko ditu, eta beraz, mailegu berriak eskatzeko motibatuta dago; mailegutan diru gehiago hartzen duenez, kapitala enplegu batetik bestera transferitzen da fabrikanteek beren ohiko okupazioa aldatzeke. Hiri handiko merkatuei so egiten diegunean ohartuko gara nolako erregularitasunez hornitzen diren barne- eta kanpo-merkantziekin, beharrezko diren kantitateetan gainera; hau eskariaren aldaketa guztietan gertatzen da, nahiz eta aldaketa horiek gustuen nahikariak edo modak, edo populazioaren kopuru-aldaketak sortu; eskaintza ugariegia delako, edo alderantziz, eskaintza eskariarekiko apalegia delako, prezioa gehiegi igo gabe, ez da lar soberakinik sortzen. Aitortu behar dugu, kapitala prorrateatzen duen printzipioak uste baino egokiago funtzionatzen duela eta industria desberdinen artean burutzen den kapital-banaketa, kantitate zehatzetan egiten dela.
Kapitalistak bere fondoen erabilera egokiena bilatzean erabilera batek gainerakoekiko dituen alde onak hartuko ditu kontuan. Bere diruak ematen dizkion irabazien zati bat sakrifikatzeko prest egon liteke, segurtasun, garbitasun, erraztasun edo beste edozein abantaila erreal edo itxurazkoren truke; kapitalaren enplegu batek besteekiko dituen abantailak kontsideratuko dira.
Zirkunstantzia hauek kontuan hartuta, kapitalaren irabaziak doituta baleude, eta beraz, industria batean ehuneko 20 balitz, beste batean ehuneko 25 eta hirugarrenean ehuneko 30, orduan, ziurrenik, elkarren arteko diferentzia hauek etengabe iraungo lukete, baina diferentzia erlatiboak mantenduz; nolanahi ere, industria bateko irabazia ehuneko 10 igoko balitz, igoera hori behin-behinekoa izango litzateke, eta berehala eroriko litzateke bere ohiko mailara, edo gainontzekoen irabaziak igo egingo lirateke proportzio berdinean.
Gaur egungo egoerak salbuespen azpimarragarria dirudi. Gerraren amaierak lehen Europan zegoen enpleguaren zatiketa hankaz gora bota du, eta egin behar izan den zatiketa berrian kapitalista guztiek ez dute beren tokia aurkitu.
Demagun merkantzia guztiak beren prezio naturalean daudela, eta enplegu guztietan dauden kapitalen irabaziek, zehazki, tasa berdina dutela, edo zertxobait diferitzen dutela, edo interesatuen iritziz duten edo izateari uzten dioten abantaila erreal edo itxurazkoaren baliokidean bakarrik aldentzen direla. Demagun orain moda-aldaketak zetaren eskaria gehitu eta artilearena gutxitu egiten duela; beren prezio naturala, hau da, ekoizteko behar den lan-kantitatea aldatzeke geratuko litzateke, baina zetaren merkatu-prezioa igo egingo litzateke eta artilearena erori; ondorioz, zeta-ekoizlearen irabaziak, irabazi-tasa orokor eta doituaren gainetik ipiniko lirateke eta artile-ekoizlearenak behetik. Ez lirateke irabaziak izango behera egingo luketen bakarrak, enplegu hauetako langileen alokairuei ere eragingo bailieke. Zeta-eskariaren inkrementu honek, berehala izango luke eskaintzaren erantzuna, lana eta kapitala artile-industriatik zeta-industriara transferituko bailirateke; zeta eta artilearen merkatu-prezioak beren prezio naturaletara hurbiltzean, merkantzia hauen ekoizleek berriro ere ohiko irabaziak erdietsiko lituzkete.
Kapitalista guztien nahiek, denbora luze baino lehen merkatu-prezioa prezio naturalaren gainetik edo behetik egotea ekidinarazten dute, kapitala enplegu txarragotik hobera joaten baita. Lehiaketa da, azken finean, merkantzien ganbio-balioa doitzen duena, eta beren ekoizpenerako beharrezkoa den lan-alokairuak eta enplegatutako kapitalaren hastapeneko eraginkortasun maila eskuratzeko egiten diren gastuak ordaindu ondoren, industria bakoitzean geratuko den aparteko balioa edo soberakina, enplegatutako kapitalaren balioarekiko proportzioan egongo da.
Wealth of Nations liburuaren zazpigarren kapituluan arazo honi dagozkion alderdi guztiak trebetasun handiz aztertuta daude. Badakigu, jakin ere, kapitalaren hainbat erabilera berezitan, ez-ohiko kausek merkantzien prezioen eta lan-alokairu eta kapital-irabazien gain eragin dezaketela, nahiz eta ondorio horiek behin-behinekoak izan; baina zergati horiek ez dute eragingo merkantzien prezio orokor, alokairu eta irabazien gain, efektu hauek eraginkorrak izan direlako gizartearen etapa guztietan; horregatik, guk ez ditugu aintzakotzat hartuko; gure helburua, hain zuzen, prezio naturalak, alokairu naturalak eta irabazi naturalak erregulatzen dituzten legeak aztertzea baita, eta bidenabar, ez-ohiko kasu hauen efektuetatik independienteak dira. Beraz, merkantzien ganbio-balioaz edota merkantzia baten eros-ahalmenaz hitz egiterakoan, nik beti adierazi nahi izaten dut merkantzia honek izango lukeen erosteko ahalmena, ez behin-behineko zergatiek eraginda eratutako prezioa, baizik eta merkantziaren prezio naturalak sortutakoa.