Testuingurua
aldatuErreforma Katolikoa eta Urrezko Aroa
aldatuHistorialariak ohartu dira Europan eta Espainian, bereziki, XVI. mendearen erdialdean bai politikan eta bai erlijioan gertatu zen giro-aldaketaz. Karlos enperadoreak aitortu zuen heresia protestantea desegiteko eta enperadore katoliko baten agintepeaz Inperioa batzeko ahaleginak porrot egin zuela eta bertan behera utzi zuela, eta turkoen mehatxuetatik Europa kristaua askatze saioak huts eginda. Erlijio-gerrek XVII. mende ongi aurreratura arte iraun zuten eta Espainia barruan sartuta zegoen. Tolerantziaren haizeak ufaka hasiak zirela ere egia da eta Wesfaliako Bakean oinarrizko puntua zein izango den sumatzen hasia zenik ere bazen: “cuius regio, eius religio”. Baina, iberiar penintsulan artean ezinezkoa zen halako amaiera sumatzea.
Europako estatuetan, politikan monarkia absolutista joerakoek aurrera egin zuten sendotze bidean. Espainiak bere baitan ixtera egin zuen eta erregearen aginpidean Felipe II.aren erregealdiak markatu zuen gailurra eta baita nobleziaren aldetik botere politikoaren sakabanatzeko xedeen amaiera ere.
Mende horretan erlijioan arnasten zen giroaz era berezian arduratu behar dugu, katolikotasuna beroa baitzen eta, Baskonian bezala, gainerako Espainia osoan ere erlijio katolikotik jaio baitzen sormen artistikoari dagokion guztia.
Kontrarreforma esan izan zaion horren lehen fasea, azken batean, erreforma katolikoaren aldi luze baten bukaera izan zen (beste batzuek katolikotasunaren zaharberritzea diote), eta horretan Kontzilioa izan zen garrantzi handiko erdigunea, zeren eta, beranduegi iritsi zenez, ezin izan baitzuen galarazi Elizaren zatiketa, erreforma protestantea izeneko mugimendu bereizlea.
Aro baten argi-ilunak
aldatuGezurra badirudi ere, Espainiako historialariarentzat iberiar penintsulako letra eta arteen “Urrezko Aroa” inkubatu zeneko garaia zen eta guretzat euskal ikonografiaren “urrezko mendea” izendatzera ausartzen garen aldi hori akats handi bat zen eta hispaniar erresumekin etena egin zen aldien. Felipe II.aren erregealdia garaipen aintzatsuengatik nabarmendu zen, baina, baita porrot eta huts egite ugarirengatik ere. Nagusitza politikoa ez zen Gaztela pobretuz baizik lortu eta fede katolikoaren segurtasuna, kalbindar eta islamdarren aurrean ez zen bermatu Inkisizioaren bitartez baino, honek guztiak indarren eta pozbideen xahutze izugarri bat ekarri zuelarik. Zuzentasunez hitz egin da “gutxi-asko arrazionalismo filosofikoak eta burgesia kapitalistak moldatutako”[1] Europako herrialdeetan sortzen ziren joeren aurka Felipe II.ak ezarri zuen norabide aldaketaz. Hispaniako gizarteko maila gorenetan, bederen, Errege Zuhurraren heriotza, arindualdi moduan hartu zen. Felipe II.ak, bere botere eta guzti, ez zuen asmatu bere erresuma gerraren, zorren eta gainbeheraren zurrunbiloan harrapaturik gelditzea eragozten.[2]
Baina gaitz horien kontzientzia orokorra ez zen hurrengo mendera arte hartuko. Bitartean, ekonomiari zegokionez, sortuko zuten bizitzeko lain Mundu Berriko urreak sortzen zituen irabazietatik; politikari zegokionez, antzinako erresumak eta “Espainiako” aginpidezko batasunaren gainetik zegoen errege boterearen harrotasunetik, eta erlijioari dagokionez, berriz, Trentokoaren ondoren, heresien garaipenak sortzen duen pozetik eta dotrina katolikoa sendotzetik nahiz moralaren eraberritze eta diziplina-sentimendu orokorretik. Baskonian. Hala ere, Frantzia aldeko Euskal Herria aipatzerakoan ezin daiteke gauza bera esan, zeren eta kalbindarra den erregina baten garrak, Albreteko Joanarenak, gehiengoz katolikoa den Nafarroa Behereko populazioa etengabeko gerraz aztoraturik eduki baitzuen.
Pirinioen azpiko Baskonian gainbehera demografikoa mendearen azken aldera nabarmendu zen eta krisialdi ekonomikoa areagotzen hasi, eta XVII. mendean lehertu ziren beronen ondoriozko gizarte gatazkak.
Monarkia eta eliza
aldatuArtean ere, XVI. mendearen hirurogeiko hamarkadan, erlijioan eta gizartean giroa itxaropentsua eta baikorra zen, bizigarria arte ekimenetarako. Besteak beste, Trentoko Kontzilioaren eta Pio V.a eta Gregorio XIII.a aita santuen politikaren ondoriozkoa izan zen, elizaren eskubide eta askatasuna onartua izatearen eskakizuna, kristau-zerbitzuan, kudeaketan eta bizitza zibilean hierarkia katolikoaren aginpideari zegokion guztian, nahiz eta horren ordez, Felipe II.a “pase regio” delakoari eusten saiatu zen, Elizaren kargu nagusiak errege aulkiari leialtasuna frogatu zioten pertsonei emanak izan zitezela eskatu eta lortuz. Herriaren eta eliz jendearen alderdi askotan, benetako bizimodu ebanjeliokoak beti lagungarri izan ez zuen erlijio-suhartasuna nabarian azaldu zen eta santutasun goreneko pertsonaiengan forma bizigarria hartu zuen, eta horren ondorioak kulturan eta arte munduan ere agertu ziren.
Lehen Errenazimentua –platereskoa–, Errenazimentu klasikoa
aldatuGeorg Weise historialari alemanak aditzera ematen duenez, Felipe II.a etorri eta gutxira, 1560 aldera, Trentoko Kontzilioaren azken etapan “bat‑bateko” etena eman zen: Errenazimentu betea gerora barroko aldia izenez ezagutzen denarekin bereizten duena. Italian eten hau ageriagoa da Espainian baino.
Euskal Herrian Errenazimentuak gehiago iraun zuen eta, aurreko atalean esan bezala, ez da erraz Lehen Errenazimendua eta Errenazimendu klasikoa bereizten dituen mugak zehazten, zeren eta lehenbizikoa platereskoarekin lotzea normala dela kontuan hartuz, gruteskoak eta mintzaera horren beste apaingarriak aurkitzen ditugu, Errenazimendu heldu baten ordezko gisa izendatu behar ditugun artelanak eta lan-multzoak uztaitzen eta osatzen.
Trantsizioko pintura
aldatuArtelanak eta ertilariak. Gotikotasunaren mugak gainditzeko ahaleginak sumatzen zaizkien margolanak miatzetik hasiko gara, kronologia orientazio modura hartuz.
Bestalde, XVI. mendearen erdialdera iritsiz gero, artelanei buruzko dokumentu ugari izaten hasi garenez, has gaitezen arte historia hau ertilarien izen berezietan oinarrituz aurkezten, lehenago sarritan gaizki gordetako artelanen barruko azterketak uzten zizkigun zalantzak eta ezin zehaztuak behin betirako gaindituz.
Italiako Errenazimentu manieristan, 1550ean zehatzago esanda, argitaratu zen Italiako Arte Historiaren lehen lana –Giorgio Vasari‑ren Bizitzak– nolabait ere, artelan eta estiloen historia baino gehiago ertilariena izango dena. Adibide bera jarraituko dugu hemen eta, batez ere, ertilarien izenez baliatuko gara XVI.go data aurreratu horretatik gure historia kronologikoki mugatzeko eta bideratzeko.
Lurraldea. Beste alde batetik, gremioen antolaketak eta bertako ertilarien lantegiek mende honetara bitartean izan duten eta oraindik ere duten garrantzia kontuan izanda, gure ikerlana Baskoniako hainbat lurraldeetara heda dezakegu, haietan ardura berezia jarririk, nahiz eta jakinaren gainean gauden zenbait ertilarirentzat, garrantzitsuenentzat batez ere, Euskal Herriko hainbat probintzietan lan tratua egitea eragotziko zien mugarik ez zutela izan.
Pintura eta eskultura. Historialari batzuk aipatu dute, margolanen ondoan, XVI. mendean, euskal eskulturek garrantzi eta kalitate hobea duela dirudiela. Irizpide hau bat dator errealitatearekin, Kantabria aldeko probintziei buruzkoa baldin bada, batez ere, baina ez da hain zehatza gertatzen Nafarroako erresuman pentsatuz, non margolariak gutxiestea badirudien, bertako ikerlarien merezimenduzko lanari esker, oraintsu agertuz joan diren dokumentuak ez ezagutzeak ekarri duen ondorioa. Nafarroa izango da, beraz, Goiz Errenazimentuko margolariei buruzko aipamena egiten hautatu dugun eskualdea.
Nafarroako margolari eta lantegiak
aldatuOrorbia maisua
aldatuOrorbiako San Julian parrokiak du Nafarroan XVI. mendearen lehen erdialdean margotu ziren ohol multzo estimagarrienetako bat. Eliza XV. mendekoa da, baina inola ere ez zen bukaturik izango hurrengo mendearen lehen hamarkadak baino lehen.
Dataz 1530ekoa[3] izan daitekeen erretaula hiru gorputz eta bost kalez osatua da, eskulturak eta margolanak nahasturik dituelarik. Lehen gorputzeko ohol margotuek Urrezko Legendatik ateratako San Julianen bizitzako eszenak azaltzen dituzte: oreina santuari bere gurasoak hiltzera doala berri emanaz, San Julianen emazte berari giza hilketaren berri ematen, eta abar.
Bigarren solairuak Kristoren Haurtzaroko pasadizoak azaltzen ditu; goiko solairuan, Gizakundea, Birjinaren Ikustaldia, Abdon eta Senen santuen artean Haurrarekin Birjina, Jaiotza eta Agerkundea. Atikoan Gurutziltzatzearen irudiak.
Ororbiako Maisu ezezagun honek konpromisozko estilo bat agertzen du, germaniar‑flamenko eta errenazimentuaren italiartasun joerako eraginen artean. Badaki konposaketa simetriaren bidez orekatzen; kontaketa maite du; paisaietan ardura azaltzen du eta beroien gainean nabarmentzen ditu irudiak; hauetan berriz keinuen dotoreziak nahiago ditu; eta gozatu egiten du bere arkitekturan, perspektibaren ikerketan; horrek guztiak adierazten du Italiatik iritsitako joera berrien ezagutza izan zuela margolariak.
Baina, aldi berean, eta mendearen lehen urte hauetan ohikoa zen, zantzu hauek Flandes eta Alemaniatik iritsitako beste batzuekin nahasten dira: xehetasunetarako isuria, konposaketaren osagai guztiak lantzen ditueneko zehaztasuna, pertsonaien jantzien tolesdura urratuek eta paisaien hondoek eragin bat iradokitzen dute, Durero eta Flandesko rafaeldar margolarien estanpetakoa.[4]
Joan Bustamante
aldatuBeharbada, nafar margolarien artean Joan Bustamante hartu beharko da, bere belaunaldiko iaioena delako. Honen lanik onenetako bat Uharteko San Joan Bataiatzaileren errenazimentuko erretaularen margolan-multzoa da. Ertilari honek, 1553ko testamentuan, erretaula hau ordaintzeko falta ziren 120 dukatez hitz egiten du; eta Iturmendiko Katalina, margolariaren alarguna 1555ean parrokiarekin tratu bat egitera iritsi zen, eta, esaten duenaren arabera, lan hori 20 bat urte lehenago bukatu zen (c. 1535 edo 1536).[5]
Zizur Nagusikoaren garaikidea izan behar duen Uharteko erretaulak bere bigarren solairuan lau ohol ditu margoturik: Gizakundea, Mariaren Jaiotza, Agerkundea eta Elizan Sartzea; erdiko horma-hobian dagoen taila Birjinaren Koroatze da. Atikoan berriz, Nekezko Bidearen eta Gurutzetik Jaisteari buruzko margolanak, Maria eta San Joanen artean Gurutziltzaturiko Kristo baten tailaren saihetsean.
Joan Bustamanterengan ezaugarri azpimarragarriak dira: marrazkigintza menderatzea eta margo hunkigarrien konposaketa. Konposaketek garai horretan hispaniar lantegietan banatzen ziren grabatuetan oinarriturikoak dirudite. Gurutzetik Jaistea multzoarentzat, adibidez, eredu bat Marcantonio Raimondi‑ren estanpan aurkitu zuen. Gurutzea sorbaldan eramatearen eszena Zizurko erretaularen berdin‑berdina da. Bestalde, Gizakundearen eta Jaiotzaren efektu berezietan azaltzen den maisuaren italiartasunezko estiloan ez dira oihartzun flamenkoak falta.
Zizur Nagusiko Erretaula. Benetako monumentu multzoa den Zizur Nagusiko erretaula bestea bezain garrantzizko eta baliotsua da.
Lau gorputzeko eta bost kaletako erretaula da, eta hamabost ohol margotu erakusten ditu, izan ere, erdiko kalean erdiko hiru nitxoetan eskulturak ditu. Aulkian, Juan Bustamantek Nekaldiko bost eszena margotu zituen. Lehenbiziko gorputzean, elizaren zaindari den San Andresen bizitza eta martiritza kontatzen da; bigarrenean, Birjinaren bizitza; atikoko bi oholek alde batean Santiago eta San Roke agertzen dituzte eta San Migel eta San Julian bestean.
Zizurren Joan Bustamanteren estiloan areagotu egiten da ukitu espresibista. Italiar eta Eskandinaviar ezaugarrien nahastea, konposaketa korapilatsuenganako nolabaiteko zaletasunari eta pertsonaien mugimenduari lotuta dago. Larritasun hau argi asko gelditzen da aulkian garatzen diren eszenetan. Beste bereizgarri batzuk ere baditu Joan Bustamantek, margoen bizitasuna, eta gizonezkoen irudietan, zertxobait behartutako jarreren alderako zaletasuna, batzuetan bizkarrez ikusten direlarik; gorputz indartsuak eta sakonuneak dituzten aurpegiak, eta baita Errenazimentu ondorengo aldietan desagertuz joango den nolabaiteko “horror vacuia” ere.
Galarko erretaula. Agirietan ez azaldu arren, Galarko (Espartza) erretaulako margolanak Joan Bustamanterenak direla esan daiteke. Banku baten gainean (eskulturadunak) bi gorputz zutitzen dira, bost kale (eskulturak dituen erdikoa barne delarik) eta hiru gorputz dituen atikoa. Denetara hamar dira margoturiko xaflak, Jesusen Haurtzaroa, San Estebanen bizitza eta Nekaldiari buruzko gaiak dituztenak; margolan hauek 1945ean izan ziren zaharberrituak.
Estiloari dagokionez badira, perspektibazko efektu interesgarrietan eta pertsonaien aurpegi eta jarreretako larritasun biziekin nahasten diren hondo-arkitektura handietan islatzen diren italiar kerak.
Hau dena, oinarrizko margoen bizitasun-alderako joerari loturik, Rogelio Buendiak gaineratu zuen Joan Bustamanteren ingurumarian kokatzen dela obra, eta oso litekeena dela bere lantegian, izan ere irudiek ez baitute Uharte eta Zizur Nagusiko erretauletan maisuaren ezaugarriak dituzten manierista aurreko luzamendurik. Angulo Iñiguezek, aldiz, Joan Bosque margolariaren lana den (Nafarroako Museoan) Burlatako San Joan Bataiatzailearen erretaulako margolanekin zerikusirik baduela dio.
Izendapenak. Gutxienez Joan Bustamanteren ingurukoak direla esaten den margolan batzuk dituena da Zabaltzako Jasokunde parrokiako erretaula.
Gauza bera esan daiteke, gaur egun Nafarroako Museoan den Setoaingo erretaulaz ere.
Joan Bosque
aldatuOriz jauregiko (gaur egun Museoan) “Batailetako aretoa” apaintzen zuten margolanei ere loturik agertzen da Joan Bosqueren izena, han baitzeuden Mühlberg‑en Karlos V.aren garaipenaz bukatu zen Saxoniako Guduko pasarteak irudiztaturik. Garai hartako grabatuetan inspiraturik daude zalantzarik gabe eszenak eta grisailaz eginak dira. Ematen zaien data 1550 aldekoa da.[6]
Burlatako erretaula. Burlatako San Joan Bataiatzailea parrokiako erretaulako margolanak ere Joan Bosquerenak dira, eta Foru Aldundiak 1956an erosi eta (garai bateko Iruñeko Erruki‑ospitalean) Museoko kaperara eraman eta bertan kokatu ziren.
Bankua, bi gorputz eta bost kale dituen erretaula San Joan Bataiatzaileari eskainia dago; eta bankua eta Esteban Obray‑ren eskultura-lanak barnean dituen erdiko kalea izan ezik, ikonografiazko multzoa hainbat margolan-oholek osatzen dute.
Erretaularen lehenengo taldeak Bataiatzailearen eszena batzuk agertzen ditu: Kristoren Bataioa, santuak Herodes eta Herodiasi eginiko ohartarazpenak, Bataiatzailearen burua ematea –Lucas de Leyden‑en eredu bat errepikatzen duen eszena, berau– eta Bide-erakusle Santuaren zintzur ebaketa.
Bigarren gorputzean binaka jarritako santuen konposaketak aurkitzen dira. Atikoko behereneko sortan, Deikundea, Jaiotza, Birjina Haurra duela eta San Joan Txiki, Ikustaldia eta Epifania; erretaularen koroatzea berriz, aingeruz inguraturiko (Dueroren grabatu bati jarraiki) Hirutasun Santuarentzat jasoa dena San Lukas eta San Mateo ebanjelarien artean.
Estiloagatik, Joan Bustamanterenean dela esan daiteke, Joan Bosquerenean ere sumatzen dira italiar kerak eta flamenko inspirazioen nahasteak, Aragoi aldeko eskolako margolarien nolabaiteko eraginez osatuak. Zoladuretan eta arkitekturetan perspektibak bistaratze joerak eta enperadorearen modaren arabera jantzitako irudien dotoreziarekiko zaletasunak Italiar jatorrikoak dirudite. Hala ere, aldizka egitura luzeko aurpegietako adierazkortasunetan, janzkeren zehaztasunetan, adatsen forma eta, oro har, irudien itxura eta paisaien hondoetan pintura flamenkoaren korrontearekin nolabaiteko lotura nabarmentzen zaie.
Erramun Oskariz eta bere lantegia
aldatuIruñeko Oskariztarren lantegitik irtendakoa da XVI. mende honetako lehen erdiko margolanen emaitza oparoa.
Hiru belaunalditan izan zituen familia honek ertilariak. Familia edo leinu honetako burua Menaut Oskariz izan zen; baina bere emaitzen kantitate eta kalitateagatik gailendu zena honen seme eta oinordeko Erramun Oskariz izan zen. Bere garaikoen aldetik oso estimatua zen ertilari honi “Arma Errege” [7] karguaren ohorea eman zitzaion, beraren aurretik kargu horretan Joan Bosque izana zelarik. Egiarretako erretaula. Bere lehenengo lan estimatuenetako bat Egiarretako Santa Maria parrokiako erretaularako margotu zuen ohol-multzoa da.
Joan Landaren (1540) eskultura-lanak erakusten diren erretaula platereskoa da. Pintura lanak urte batzuk beranduago eginak izan behar dute, 1551 eta 1553 artean.
Margolanak. Erretaularen hirugarren gorputzean kokaturik dauden pintura hauek San Pedroren bizitza eta martiritza kontatzen dute, santu batzuen irudiak ere erantsi zaizkiolarik: Frantzisko eta Domingo Santuak, Brixida eta Marina emakume santuak, eta abar. Dokumentua duen lehen lan honetan Erramun Oskarizek agertzen du berea duen estilo berezi bat, batez ere, zenbait eszenei ematen dakien larritasunean, eta pertsonaien keinu adierazpenak gogortzeko joeran kanporatzen den flamenko eraginak bereganatuak dituen ertilaria dela erakutsiz. Gainerakoan, italiartasun zale neurritsuagoa da eta irudien estilizazioan eta sakonerako arkitekturekiko zale azaltzen da. Bere‑berea duen ezaugarrietako bat da paisaien gainean nabarmentzen diren santuak binaka jartzea, oihalez, brokatuz eta harribitxiz bere pertsonaiak janztea eta oinarrizko margoak, gorri, hori eta berdeak erabiltzearen zale da. Aginagako oholak. Aginagako San Pedro parrokiatik Elizbarrutiko Museora eramanak izan ziren Erramun Oskaritzek 1550a baino aurreagoko urteetan margoturiko zortzi ohol.
Maisuaren eskuek egin zuela sumatzen den Nekaldiaren eszena adierazten da hauetako lau aletan; San Pedroren bizitzari eskainitako gainerako lauetan, estiloz lerrozkoagoak direlarik, bere lantegiko langileek eginak direla ematen du.
Akerretako erretaula. Egiarretako lanen estilistikaz duten antzagatik, Erramun Okarizenak direla irizten da, Esteribarko Akerretan erretaulako errenazimentuko margolanak ertilariaren erdiko etapakoak izan daitezkeelarik.
Idulki txiki baten gainean lehen gorputz bat altxatzen da, Nekaldiaren eszenak adierazten dituzten oholak agertzen direlarik; bigarren solairuan gizon santuen irudiak ikusten dira; hirugarrenean, emakume santuen irudiak eta Mendekoste.
Margolan hauetan Erramun Oskarizek flamenkoaren eta italiarraren erdi bidean iraunez jarraitzen du.
Berriogoitiko aldarea. Berriogoitiko (Antsoain) Santa Eulalia parrokiako aldare nagusian Erramun Oskariz aritua izango zen bere iloba Pedro Altzo eta Oskarizekin batera, mukulu eskulturak eta ohol margotuak nahastuzko egitarau misto bat osatzen.
Bigarren gorputzean bata bestearen atzetik azaltzen dira Santa Eulalia epailearen aurrean, emakume zaindari santuaren irudia mukuluduna eta beronen martiritzako irudia. Hauts‑babesetan, Ebanjelioaren aldetik Santa Luzia eta San Ferminen margolanak gainjartzen dira eta kontrako aldean Santa Barbara eta San Martin.
Okariztarren lantegiko estiloari dagozkien margolanak dira: kanon luzeko irudiak, konposaketa osoa estaltzen dutenak –hauts‑babeseko santuen kasuan–, edo trazu sendoko arkitekturez uztaituriko eszenak.
Arreko erretaula. Arreko San Erromanen erretaulako margolanak, Erramun Oskarizen lanik adierazkorren eta onenekoak gisan hartzen dira.
Mazoneria platereskoz uztaiturik dauden lehenengo gorputzeko pinturek San Erromanen bizitzako gertakariak adierazten dituzte: gurutziltzatzea, sutearen prestaketa, santua erregeren aurrean eta atxilotzea. Santuaren estatua-irudia erdieneko horma-hobian dago kokaturik. Bigarren gorputzeko pinturek Birjinaren bizitza kontatzen dute, Jesus Haurrarekin eseritako Mariaren eta San Joan Txiki aingerudunaren eskultura, taldearen alde banatan kokaturiko oholetan. Atikoa berriz, Kalbarioaren saihetsetan Nekaldiaren eszenak dituela.
Armetako Erregearen emaitza zabalaren barruan, Arreko erretaula bere aldi helduan kokatzen da, 1570.a baino lehenago... Hondoak paisaiarekin banatzen diren errenazimentuko arkitektura handien aurrean mugitzen dira pertsonaiak. Oskarizek bere ezaugarri duen giza eredua errepikatzen du, masail-albo irtenak eta begi gorriak, gogortasun apur bat falta ez zaion keinu berezia ematen diotelarik, karikaturarako joeran.
Beste lan batzuk. Leteko (Itza) Donemiliagako parrokian, San Blasi eskainian, 1554ko data duen erretaulako margolanak ertilari berari zor zaizkiola dirudi. Baditu San Blasen zigorkatze eta martiritzaren eszenak eta beste santuen irudiak adierazten dituzten oholak.[8]
Esan beharrik ez da, Nafarroako erresuman banaturik ez dela erretauletako beste margolanik falta honako toki hauetan (Sarriguren, Irotz, Aldatz, Zia, eta abar.) non, badirudien Erramun Oskarizen edo bere lantegiko laguntzaileen eskua ikus daitekeela.
Migel Bakedano
aldatuItsasoko erretaula. Adituek Migel Bakedano margolaria Joan Bustamanterekin batera, Nafarroan Rafaelen formen sartzailetzat hartzen badute ere, eta nahiz eta Itsason (Basaburua, Nafarroa) bere lanen dokumentuetako data goiztiarra izan (1546), Iruñeko biztanle izandako ertilari hau, kronologikoki mendearen bigarren erdiko manieristen artean kokatu nahiago dugu. San Pedro zaindariaren bizitza ospetsuari buruz margotu zituen Itsasoko erretaulako hamalau oholak, nafar artea azken italiar Errenazimentuko sorkuntzetara egiaz eta behin betirako ireki zeneko frogak dira.
Joan Bustamanteren eta Erramun Oskarizen estiloan aztoramendu eta margo anitzetatik urrutiratuz, Bakedanorengan nagusi dira lerrozko perspektiba ia guztiz menderatzea, konposaketan Rafaelen argitasuna, paisaiaren esparruari emaniko zabalera handiagoa eta irudien plastikotasun bilaketan, argi-ilunen arteko kontraste joko iaioa. Koadro erdia ilunpean hondoratuarekin, San Pedroren askapeneko eszenak Caravaggioren aurrerapen bat dirudi. Tamalgarria da ertilari honen dokumentuetako lanetatik Itsasoko elizako hau besterik ez gelditu izana.[9]
Pertustarrak
aldatumanierismo erromanistaren eraginpekotzat hartu behar da, XVI. mendearen azken herenean, nahiko dokumentaturiko nafar margolari batzuen jarduera, besteak beste, Pertustarrak, Joan Landa eta Joan Lumbier nabarmendu daitezkeelarik.
Pertustarrek, aldi horretako euskal historian hain sarritan eman ohi den margolarien beste leinu bat osatzen dute.
Pedro Pertus. Tuterako Martin Mezkita, Tarazonako katedraleko diruzaina zena eta Tuterako katedralean zegoen San Martinen kaperaren nagusiak, 1578an Zaragozan bizi zen Pedro Pertusekin tratua egin zuen, San Martinen erretaula Tourseko gotzainaren bizitzari eta izen bereko Apaiz Nagusi Santuari eskainitako erretaulako margolanak egitekoa. “Ohol guztiak estilo bat bera dute, kalitate apalekoa, veneziar manierista alderako jarrera eta margoekin eta argi‑ilun efektu biziekin”.[10]
Migel Pertus. Cascanteko Garaipenaren parrokian, Paulako San Frantziskoren kaperan oihal handi bat gorde da zaindaria adierazten duena eta 1587an Migel Pertusek margotua.[11]
Pertusen ingurukoa ere izan liteke (Joan Lumbierrekoa alde batera ez badaiteke utzi ere) San Korellako San Migel parrokian erretaulatxoko bankua apaintzen duen San Bartolomeren martiritzari buruzko koadroa eta delako nafar herri horretan Arte Sakroko Museoak duen beste margolanen bat ere.
Joan Landa
aldatuIruñean eta bere eskualdean jardun zuen Joan Landak (ez da nahastu behar belaunaldi bat lehenagoko batekin, izen bereko eskulturagilearekin) XVI. mendeko azken hamarkadan eta hurrengoaren hasierakoan hartu zuen ospea. Ospe hau, hein handi batean, margolanak egiteaz gainera, eskultura-lanen eta erretaulen apaintzaile, estofari eta margolaritzan tratuak egiten zituelako ere lortu zuen. Margolaritzan, bere estiloaren berezitasunak dira, aurreko aldietakoak baino konposaketa argiagoak eta askatuagoak izatea, bere eskortzoak, gizonezkoetan nabarmentzen duen muskulatura eta kera indartsuen kontrastean emakumezkoen irudiei ematen dien dotorezia eta edertasuna.
Margolanak Tafallan. Dokumentuetako bere lanen artean, 1596an eta 1599an egindako tratuengatik Tafallako Santa Marian daude bere margolanak.
Sagrarioko margolanak Landarenak dira, baita Joan Antxietaren erretaula osatzen dutenak ere, Landa bera arduratu zelarik polikromiaz eta estofatuaz. Aipatutako lan hauek, 1976an eginiko zaharberritzearen ondoren eder distiratzen dute, marradurak, punteatzeak eta arreta handiko eskemen bitartez burututako lan fina nabarmenduz. Bereziki aipatu behar dira aingeruekin, txarteletako paisaiekin eta bitxien antzera perladun zerrendekin xehetasun handiz margoturiko bankuetako frisoak. Era berean, sagrarioko margolana ere fina da, zutabeartetako laukietan agertzen diren soin‑enbor txikietan bereziki. Landa berari zor zaio “del Miserere” izeneko Gurutze antxietarraren haragitzea ere.
Kasedako erretaula. Kaseda parrokian, XVII. mendearen hasieran jada, Antxietaren erretaula margo anizten eta urreztatzen zuen bitartean, Landak Santa Katalinaren erretaula margotu zuen.
Bankuan emakume santuaren zigorkatzearen eszena, eliz gurasoekin izandako eztabaida eta gurpilaren miraria daude adieraziak. Erretaularen gorputz bakarra emakume santuaren martiritza eta gorespenaren oihal handiak estaltzen du eta atikoan bere gorpuaren lekualdatzea. Atikoaren alde bakoitzean, nahiz bere zeharkako simetrian, erromanista erako apostolu bat ikusten da. Zaindariaren oihal handian emakume santuaren zintzurra ebakitzea kontatzen da eta manierismo aurreratuak berea duen handitasun eta dotoreziaz osatua da, ukitu ilun batzuekin.
Balterrako Santa Maria parrokiako Santa Katalina eta Santa Luziaren erretaulako margolanaz ere gauza bera esan ldaiteke. Oholak eta Erretaulak. Erantsuseko (c. 1600) erretaula nagusiko lau oholak Joan Landaren estilokoak dira, eta 1611kobalioa eman zaie. Kristoren Haurtzaro eta Nekaldiaren ebanjelioetako pasarteei eskainiak daude, baina zoritxarrez, oso egoera txarrean gordeak. Sagasetako oholak ere harenak direla esaten da, baina beste margolari batzuen partaidetza ere ikusten da. Bi multzoetan lehen aipaturiko ezaugarriak ikusten dira, ilun alderako joera apur batez bada ere.
Dokumentatuak ez dauden Antsoaingo erretaula nagusiko pinturak ere, Landaren margolanen bide berean topatzen dira. Une hartako ohituraren arabera, bankuan eta alboetako kale muturretan banatuak daude (eskultura-lanak erdirako utzita). Predelan lau irudi daude: Birjina Haurrarekin, Santa Ana Birjinarekin, San Jeronimo eta San Agustin. Kaleetako oholetan, San Pedroren bizitzako pasarteak; atikoan berriz, Kalbarioa; dena ere, mendearen azken aldeko manierista estiloan.
Ertilari beraren eskua suma daitekeen beste margolan batzuk Aritzaleta eta Ilundainen aurki ditzakegu. Baina ez da gure asmoa hemen Joan Landaren margolanen katalogo osoa agortzea, eta zenbatu eta estimatu ere ezin izango ditugu Nafarroan, besteak beste, Tafalla, Irunberri, Obanos, Añorbe eta abarretan urreztatzaile eta estofari gisa egindako lanak.
Joan Lumbier eta bere lagunartea
aldatuBadugu beste margolari bat ere, Joan Lumbier, Joan Landaren garaikidea dena, mendearen azken aldian berezkoak diren manierismoaren ezaugarri bertsuak dituena.
Cadereitako erretaula. Cadereitako San Migel parrokian, Gurutze Santuaren Goralpenaren erretaulan, bankuko margolanak manierismo italiartzaile erakoak dira. Margolari honen ezaugarri handiak dira konposaketa eta koloretasunak. Beronek, 1608an hartu zituen tratuz margolan hauek, Tuterako protokoloetako Artxibategian dokumentuetan azaltzen denaren arabera.
Erretaula beraren beste ohol batzuk gurutzaduraren aurrealdeko hormetan gordeak dira oraindik. Litekeena da beronenak ala bestela, bere lantegikoak izatea, eliza bereko Jasokundearen erretaulako ohol gainekoak, dokumentuetan Blas Arbizukoa erretaula‑mihiztatzailearena dela azaltzen da.
Beste zenbait lan. Joan Lumbierrenak dira Nafarroako Cortesko San Joan Bataiatzailearen erretaulan margotu ziren Bertuteen alegiak. Beronek 1608an tratua egindakoak dira.
Baita Cascanteko Garaipenaren elizako San Joanen erretaula eta sakristian aurkitzen diren Santa Ageda eta Santa Garaziri eskainitako oholak ere.
Argetasko San Esteban parrokiako Arrosarioko Amaren erretaulako margolanak Iñiguez Angulok[12] mendearen azken urte horietan kokatzen ditu, italiar aldeko estiloan. Aragoi aldeko eskolan ikasitako maisuenak direla esan daiteke, hauetako batek Joan Lumbierren estiloa ekartzen badu ere gogora. Rafaeldar estiloa lehen gorputzeko laukietan sumatzen da batez ere, Birjinaren bibliografia egiteari eskainitakoetan. Lehen mailako pertsonaiak, hondo ilunen gainean egoki argiztatuak nabarmentzen dira. Efektu hau Jaiotza eta Haurra Aurkeztearen eszenetan bereziki bikaina eta asmatua da. Bigarren gorputzean, Arrosarioko Ama Letanien sinboloak dituela, bere oinetan Santo Domingo eta Ikustaldia irudiztatzen diren horretan esku ezberdinez eginiko margolanak daude eta kalitatez apalagoak.
Ablitasko Santa Madalenaren parrokian italiar manierista estilo berekoak dira Kristoren Haurtzaroko eszenak, Guztiz Garbiaren erretaulako margolanak.[13] Juan Lumbier eta Pedro Fuentesek 1625ean tratua egindako erretaula da. Hemen, Egiptorako Ihesa nabarmentzen da, bere konposaketa eta argi kontrasteengatik, gainerako eszenak eta konposaketaren orekak rafaeldar eragina apur bat salatzen dute.
Tuterako merindadean, zenbait elizetan sakabanaturik, erromanista ukitu argia duten margolanak aurkitzen dira, XVII. mendearen hasierakotzat har daitezkeenak (Joan Lumbierren ingurumariakoak batzuen batzuk):
- Cabanillasko parrokiako sakristian;
- Cintruénigoko San Joan Bataiatzailea parrokiako Santa Anaren erretaulan;
- Corellako San Migel parrokiako San Bartolome eta San Joakin erretauletan;
- Corellako Arte Sakro Museoan;
- Alesbeseko parrokiako San Isidororen erretaulan;
- eta Fiteroko parrokiako beste erretaula batean.
Joan Lumbierren ingurumaria ekartzen dute gogor, halaber:
- Tuterako katedraleko koru atzeko horma-irudiak, hildakoen piztuera eta Azken Epaiari buruzko gaiak dituztenak;
- baita Tuteran, Kristoren Eskolako klaustroko kaperan aurkitzen den antzinako San Joakinen erretaulakoak ziren zenbait oholek ere, gaur egun zatikatua dagoena.
Arabako margolari manieristak
aldatuEz dira kalitate handikoak Arabako erretauletan aurki daitezkeen Lehen Errenazimentuko margolanak. Hauetan, margolan herrikoi batek bereak dituen bereizgarriak gailentzen dira eta arte gutxiespen horrexegatik agian, denboraren gorabeherei ihes egin dieten zati batzuk besterik ez dira gelditzen.
Aipatzea merezi duten bi margolan multzo Morillaskoak dira:
- Martin Oñatikoaren pintzelari zor zaizkion San Pedroren bizitzari buruzko margolanak dituena,
- eta Morillasko Subillako erretaula mistoa, 1563an enkantean emana; margolana eginda, hurrengo urtean Joan Salazarrekin egin zen tratua, 1967an delako tratua Tomas Oñate eta Andres Miñanoren eskuetara aldatu bazen ere. Gure Amari eta Kalbarioari eskainitako erdiko bi eskultura-multzoak salbuetsita, gainerako erretaula, Kristoren Haurtzaro eta Nekaldiaren misterioari, Ebanjelariei, emakume santuei eta Bertuteen alegiei buruzko margolan oholez osaturikoa da. Guztietan ere garaikidea den Valentziako eskolako ereduen imitatzeak oso nabariak dira, hala nola, Massip‑tarrenak, eta Joan de Joanesenak.[14] Hemen aipatzea agian merezi duten margolan batzuk egoera zatikatuan iritsi zaizkigu:
- Muniaingo San Joanen erretaulako Kristoren Bataioko adierazpen bat,
- Eginoko Sortzez Garbia,
- Gereñako Astegietako erretaulako bi Joan Santuekin Birjina,
- gaur egun Gasteizko Museoan diren Añesko Jaiotzaren eta Epifaniaren oholak, grabatuetatik Martin Vosen lanetan inspiraturikoa.
Horma‑pintura. Margolan figuratibo eta jaierazkoa baino gehiago ugaritu zen mendearen azken aldi honetan halakoxe margolan-mota bat, apainketa osagarria dena eta horma pintzelada deritzona. Apainketa mota honen arrastoak gorde dituzten Araba aldeko elizak 39ren bat dira; ia erabat apaingarriak diren trazuetako margolanen gainjartze modukoak dira, margo beltz ala grisak, lehorrean emandako tenpera teknikaz eginak. Apaingarri berezi moduan aipa daitezke:
- Oteoko San Mames parrokian (1541) Martin Oñatek buruturikoak,
- Joan Elexalderenak (Artatza 1569),
- Tomas Oñaterenak (Ariñiz 1578),
- Eskolunbeko koruko grisallak Joan Armonak (1541) sinaturikoak.
Mendearen azkeneko margolanetan, batzuetan nolabaiteko gurari figuratiboz eginiko margo berezitasun hau, garai hartan bereziki estimatua eta preziatua zen eskulturen estofatu eta margo anitzen artearekin lotu beharko litzateke.
Margolan Manieristak Bizkaian
aldatuZiortzako erretaula. Ziortzako (Markina‑Xemein) antzinako Santa Maria kolegio-elizako erretaulak bibliografia ugaria du; izan ere, historialariei arreta sortu zien bere konplexutasunak, arkitektura osagaien, eskulturen, erliebeen eta margolanen nahasketa bat delako. Orain berriki, P. L. Etxeverria Goñiren zuzendaritzapean eta Eusko Jaurlaritzak babesturik, Euskal Herriko erretaula nagusiak aztertzen dituen lan bikainean sartzeko hautatu dute.[15]
Ziortzako erretaulak baditu bankua, predela, bi gorputz eta atikoa; Hiru kale ere baditu, erdikoa eskulturazkoa eta alboetakoak margolanezkoak.
Lehen gorputzeko erdiko horma-hobian dagoen XIV. mendeko Andra Mari eta goieneko mailetan XV. mendeko Mariaren Koroatzea eta Kalbarioa bazter utziz, Birjinaren ohiko lau gertakariak azaltzen dituzten alboetako lau margolan-oihalen arte kalitatea jakinarazi nahi dugu. Frantzisko Vazquezenak direla uste da.
Gure ustez Lehen Errenazimentua gainditzen duten ohol hauen kalitatea ez da behar beste handietsi. Anatomian jakitun, konposaketen maisu; perspektiba sartzen ederki asmatzen duen eta urrutiko urdinen erabilerarekin margo beroen koloreaniztasun harmoniatsua, denek ere maila handiko manierista bat azaltzen dute.
Mazoneria lana, Joan Aialarena dela uste dena ere, konplexua da, zutabeak eta harroinak dituena, tinpanoak atikoan, plateresko apaingarritako zerrenda, banda eta barroko osagai zenbait.
Ibarruriko erretaula. Hemen aipatu beharrezko beste erretaulatxoa Aiuriako parrokiatik (Ibarruri) ekarri eta gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena da, Gurutziltzatzearen gaia adierazten duelarik; guztiz flamenkotzat har daiteke.
Portugaleteko erretaula. Ardura eta estimua merezi dituen beste bat, Santiago (ala “Gorostizarena”) izeneko kaperan buru izan ondoren, Portugaleteko Santa Mariako sakristian jasorik den erretaula txikia da.
Hiru ohol dituen triptiko flamenko eder bat da, eta erdikoan Birjinaren Koroatzea eta alboetan Jaunaren Igokundea eta Birjinaren Jasokundea adierazten ditu.
Bertako irudietan nolabait ere fintasun manierista azaltzen da; egilea berriz, batzuen ustez Guiot de Beaugrant izan zitekeen; Memling‑en margolanekin lotu izan bada ere, italiartze kutsua baztertu gabe.
Mende erdiko isiltasuna. Jaurerrian sortu den hutsuneaz hitz egiten du Sesmerok, mendearen erdiko urteetako bertako bi margolan-multzoen artean, gorde direnetan bederen (Ziortza eta Ibarruri), esaterako, Elorrion jaiotako ertilari eta eliza-apainketari zen Frantzisko Mendieta margolari batengana iritsi arte; honek mendea gainbehera doan garaian, besteak beste, “Eskumuinak Fernando Katolikoaren aurrean” lana egin zuen, eta ikaragarri deskribatzailea den koadroa izanik, bere esanahi historikoagatik gehiago estimatzen da sorkuntza-lana izateagatik baino.
Gipuzkora inportaturiko margolanak
aldatuProbintzia honetan, eskulturak urreztatze eta koloreaniztatze lanetan jakitun egin ziren ertilari familiez kanpo (Araotz, Olazaran, Breheville, Elexalde), ez dugu aurkitzen XVI. mende bigarren erdi horretan, benetan artezkoa den bere lanagatik gogoangarria izan litekeen inolako ertilaririk.
Baliozkorik gorde izan bada, dena ere kanpotik ekarritakoa da; zehatzago esanda, triptikoak ziren gehienetan ale hauek, kapitain eta almiranteek beren kapera eta elizetako aldareak edertzeko asmoz Flandesko lantegietan erosi ala eginarazten zituzten aleak. Triptiko flamenko hauek, Flandesko maisu onak italiar errenazimentuko artearen eraginpe osoan zeuden garaikoak dira, XVI. mendean jada oso aurreratua zen garaikoak, alegia. Inportazio horiek, mendearen bukaera aldera espainiar margolarien lanekin egin ziren: Luis de Morales, Grekoa eta abarrekin.
Azpimarra ditzagun duten balioarengatik nabarmentzen diren aleak.
Zumaiako triptikoak. Zumaiako parrokian San Bernaberen kaperan, Elorriaga almiranteak eginarazi zuen triptiko bat gorde da. Erdiko oholean Gurutziltzatzea adierazten da, emailea behekoan eta bien artean San Pedro.
Honako hau XVI. mendeko margolari bat da, baina aurreko mendeko maisu flamenko handiak imitatzen ala kopiatzen zituena, Van der Weyden ala Van der Goes, agian. Ikerlari batzuei, konposaketak, marrazketak eta koloreztatzeak Jan Joest de Calcar‑en eta baita Quentin Metsys‑en arrastoak ere gogorarazten dizkiete.
Zumaiako eliza berean, erdiko etxean eskultura-multzoa duen triptiko txiki batean (1,75 m x 1 m) Ikuzketaren eta Madalenari eginiko Agertzea ditu ateak gai margotuak; alderantzian, aldiz, paisaian eta arkitekturan duten estiloa dela eta, Van Connixloo‑renak bezala hartu diren ebanjelioko beste pasarte batzuk daude margoturik.
Bergarako poliptikoa. Gipuzkoara ekarritako errenazimentuko margolanen atal honetan lanik garrantzizkoena, inolako zalantzarik gabe Bergarako San Pedro parrokian jaso den poliptikoa da (sakristian gorderik dena); hala ere, ezer ere ez dakigu jatorriaz, egileaz eta bere funtzioaz.
Baditu hiru kaleetan bederatzi ohol; erdiko ohola desagertua da. Ohol bakoitzak 0,66 m x 0,61 m neurtzen du. Emaileak eta beren familia handia ikusten direnak dute arte baliorik handiena, eta erditik gertuen daudenak dira. Besteak, San Gregorioren Meza izan ezik, ulertzen zailak diren gaiak dituztenak, kalitatez apalagoak dira.
Oraintsu ezagutu dira oholetako gaiak: San Migelen Gargamo Mendiko elezaharra. Gauza jakina da erretaulako zaindaria Goiaingeru Santua zela, gaur egun XVII. mendeko San Pedroren taila batez ordezkaturik, erdiko horma-hobian.[16] Apostoluen irudiak dituzten predelako oholtxoak bereziki baliotsuak dira. Poliptiko honek enkoadratze gotikoa du; XVI. mendeko laugarren hamarkadan datatua da eta ziurtasun osoz ez bada ere, Van Orley‑rena dela uste izaten da.
Bertako ertilariengan delako lanak sortu dezaketen eraginagatik bederen, kanpotarren eskua duten eta aipa litezkeen lanak dira:
- Elgetako triptikoa. Nahikoa zaharkitua;
- Haurra duen Birjinaren ohol bat. San Telmo Museoaren jabegokoa da, Gerard David‑en ingurukoa (lehen esan bezala) ez bada, aipatutako Van Connixloo‑ren lantegikotzat har daitekeena, eta beste bi (Museo berekoak) XV. mendeari dagozkion San Joanak adierazten dituztenak.
- Loiolako Deikundearen ohola. Berri gehiago badugu Loiolako Dorretxeko Antzinako Otoiztegiko Deikundearen ohol txikiaz, jakin, bai baitakigu Erregina Katolikoak bere dama zen Araozko Madalena andereari Loiolako lehensemearekin ezkontzera zihoala egin zion ezkontza-oparia zela. Joan Prevost margolari flamenkoarena dela esan izan da.
- Aizarnako triptikoa. Aizarnako parrokian gorde den triptikoa interes eta kalitate berezikoa iruditzen zaigu. Kristoren haurtzaroko gaiari heltzen diolarik, erdian ohol handian Artzainen Gurtzari buruzko lana erakusten du eta saihetsetako ateetan, berriz, alde bakoitzean Jesusen Haurtzaroko bi irudi.
Marrazki eta koloreztatzeek sentiberatasun manierista bat erakusten dute (c. 1540) eta ertilariak (Anberesko Aertsen‑en ingurumariaz pentsatu izan da) oso konplexuak eta pertsonaietan aberatsak diren eszenak iaiotasun berezi batez osatzen asmatu zuen. Oholen kontrako aldean (beste eskuren batek margotuak), emaile bikotea ikusten da, gizona zaldizko Santiagok babestua eta anderea Alexandriako Santa Katalinak.
- Donostiako San Telmo museoan. Donostiako San Telmo Museoak gaur egun dituen inportaturiko margolanen artetik flamenko jatorriko ohol batzuk ere azpimarra daitezke, hala nola:
- XVI. mendearen hasierakoa den Veronika
- eta Mahasdun Birjina, Gerard Daviden jarraitzaileren batena izan daitekeena,
- Susana Garbia izenekoak XVI. mende betekoa dirudi;izan ere, italiar arte klasikoan zaletua den flamenko bat sumatzen da (Jan de Metsys, agian).
Trantsizioko eskultoreak
aldatuPlatereskoaren lorratza
aldatuPierres Picart. Oñatin lan egiten zuenean Gaspar Tordesillasen eragina nolakoa izango zen lehen ere hitz egina dugu. Pierres Picart‑ek hiribildu honetan egin zituen eskultura-lan garrantzitsuen aurrean ere gelditu izan gara. Dokumentuetatik dakiguna da ertilari hau Nafarroan eta Araban lan egina zela eta azkenik Uharte Arakilera etorria zela bizitzera.[17]
Uharte Arakileko erretaulak. Han urte batzuetan bizitua izango zen, 1574an, gorde ez diren hiru erretaulen tratua egin baitzuen, eta laguntzaile talde batekin [18] erretaulako eskultura-lanak zizelkatzen hasi. Erretaula hau beranduago askatu eta beste rococo batez ordezkatu zen; baina, hala ere, antzinakoaren eskultura-lanak jaso egin ziren. Nekaldiaren erliebeak Picart eta bere laguntzaile Pedro Frantziskoren eskuz eginak direla jotzen dira eta Haurra duen Birjinaren eskultura, Salomeren erliebea eta emakume santu batzuen irudiak berriz “Fraidearenak”.
Agurainen ere lan egin zuen Picartek, Uharte Arakildik ez oso urruti; hemen herritartu eta bere alaba, berehala hitz egingo dugun Lope Larrea eskulturagilearekin ezkondu zuen. Hemen aipa dezagun, Picarti urte luzez bizi izanak estilistiko mailan garatzeko aukera eman ziola Erromanismorako trantsizioari helduz. Prestaketatxoren bat ere bazuen horretarako, zeren eta, irudien mugimenduan, oihalen tolesturetan eta ilajeak tratatzeko eran Berrugeteren eragina suma daiteke.[19]
Domingo Segura. Mendearen bigarren herenean lehen Errenazimentuari leialtasuna gorde dion eskulturagile da eta izena gogoan jaso behar zaio.
Tuterako Santa Maria Madalenaren erretaula nagusiko enkantean eskaintzak egin zituzten maisuak beste batzuk izanik ere, egiaz 1552.etik aurrera hura egin zuena Domingo Segura izan zen.
Aurreko atalean aipatua dugu mazoneria-lana platereskoa duen erretaula honek badituela bankua, lau gorputz, eta atikoa, bost kale eta lau kalearte. Angeluzuzenak diren etxeak garai hartako aldareetan ohikoak ziren santuen irudiz beteak daude: Apostoluak, sartaldeko Eliz Guraso Santuak eta beste gizon eta emakume santuak, erdiko kalean berriz, Gurutziltzatuaren irudiak, Ecce‑Homo bikain eta berezi bat eta azkenik, Madalenaren Jasokundea aingeruz inguraturik.[20]
Lan honek, Weiseren ustez, Tuterako San Nikolas elizaren hegoaldeko zatiko sartaldeko kaperan gorde izan den erretaula txikiaren arrastorik badu. “Horrela izatekotan, ertilarien artean Domingo Segura sartu beharko litzateke; zeren eta mendearen erdia igaro arte, luzez iraunarazi baitzuen Joly eta Forment‑en Zaragoza aldeko tradizioa: Errenazimentuaren hasierako fasean sustraitu zen estiloa”. Horrexegatik, egoki iruditu zitzaigun aurreko atalean Tuteran Domingo Segurak burutu zuen lana aipatzea.[21]
Pontrubeleko Pedro. Mendearen erdialde horretan norabide nagusi erakusten zuen beste eskulturagilea Tabarreko (Nafarroa) aldare nagusian behe aldeko erliebeak landu zituena da. Litekeena da lan horregatik eta Ezkarozen San Erromanen erretaula hasi zuelako soilik ezagutzen zen Pedro Pontrubel izatea.
Zalantzarik gabe mendearen azkenekoak diren goieneko gorputzetako eskulturen kontrastean, Tabarreko Pontrubelen lanak aurreagoko estilo bat ekartzen du gogora, gorputzen liraintasuna eta mugimenduen urduritasun ñabardura zalearengatik ere.[22]
Euskal probintzietan badira, Joan Aiala II.aren kasuan ikusiko dugun bezala, espresibismoaren aldera garatzen diren eskulturagileak. Zera esan nahi du honek, Lehen Errenazimentuko korrontea ez zela bat-batean eten, ezta mendearen erdia igaro izanagatik ere.
Baskoniara, bestalde, Valladoliden Berruguetek adierazten zuen korrontea eutsiezinezko indarrez iritsi baino lehen, Briviescan Lopez Gamiz eta Antxietaren lanaren bitartez soilik azaldu zen korrontea izanik, beste eragin batzuk barneratu beharra iritsi zen.[23]
Erbesteko eraginak. Europa Iparraldeko Errenazimentuaren arrastoak
aldatuEuskal probintzietako artea, XVI. mendearen bigarren herenean, Errioxatik, Gaztelatik eta Europa iparraldetik datozen eraginen arragoa da. Argi dago kanpoko eragin horiek Gasteizera eta Arabako Errioxara iritsi zirela, eta han Ortega Cordova burgostar ertilariak bistaratu zituen, izan ere, harena da Fontechako erretaula (1539).
Europatik ertilariak ere iritsi ziren, flandestarrak batez ere, eta artean motel zebilen errenazimentuko eskulturaren garapenean laguntza izan ziren. Atzerritar horien artean merezi du nabarmentzea:
- Pedro Borjesek (Brujasen jaioa izango zen agian, Barrio Lozak Bizkaia aldeko jatorria ematen badio ere), 1548an bukatu zuen Arriolako elizako erretaula plateresko eder eta aztoratua eta Amorotoko San Martin elizako beste erretaula xumeago eta baita manieristagoa denaren egilea ere izan zen;[24]
- eta Beaugrant‑tarrak eta Arnao Bruselakoa, halaber; laster batean Joan Aiala II.a eta Andres Araotz bertako ertilariek ordezkatu zituztenak; hauek beste horien estiloaren jabe eginik, gerora Euskal Herri eta Nafarroa osoan hedatu zuten. Berauek dira gerora pixkanaka lasaituz joan zen euskal eskultura manierismo espresibista moduan nabarmendu dutenak, ondoren italiarturiko Gaztelaren bitartez, uholde erromanista bilakatua.
Beaugrant‑tarrak
aldatuEuskal Herrian izan zuten jardueragatik gehien axola zaizkigun Beaugrant‑tarrak hiru dira: familia-multzoaren buru zen Guiot, Joan bere anaia ere, nafar euskaldun gunean errenazimentu plastikoan pertsonaia gailena izan zena, eta hirugarrena, Mateo izenekoa, aurrekoen iloba.
Guiot. Guiot Beaugrant 1526an jada Flandesen agirietan azaltzen da eta Brujasko tximinia sonatua berari zor zaio (1529‑1532). Ezkondurik etorri zen Euskal Herrira eta Bilbon finkatu zen (1533).
Barrio Loza irakaslearen iritziz, Beaugrant‑tarrei[25] eskainitako oinarrizko monografiaren arabera, jasoa den diseinuan agertzen da 1533.etik 1546.era Bilboko katedralean desagerturiko erretaulan lan egin zuela; eta Guiot‑en estiloaren aztarnak ikusten ditu lan horretatik geratu diren zatiren batzuetan. Katedraleko Guraso Santuen lau estatuak bereak izan daitezke. Bestetik, San Anton elizako Errukia berea dela dio Weisek.
Guiot Beaugrant‑en artean Gaztelako manierismoaren eragina eta bereziki Berrugueterena nahikoa agerian azaltzen da. Portugaleteko Andre Mariaren erretaula Nagusia. Dokumentaturiko bere lehenengo lanaren tratua 1549an eginikoa da.
Multzo handi bat da, harrizko zokaloa, bost solairu, hiru kale eta atikoa, Kalbarioa ordezkatu duen Hirutasunarekin. Bost gorputzen kale-tartetan Ebanjelarien, Apostoluen eta Eliz Gurasoen estatuak daude. Gauza jakina da Deikundearen, Jasokundearen eta Hirutasunaren erdiko eszenak Guiot Beaugrant‑enak direla. Gainerakoei buruz, berriz, gutxienez bi estiloetakoak diren susmoa azaldu dute azterketek. Eskuin aldeko eskulturetan Guiot Beaugrant‑en lantegiko tradizioa nabarmenki azaltzen da: kanon oso luzeko irudiak, jarrera koloka eta aztoratuak, aurpegietan edertasun klasikoa eta tolesdura txiki eta biguneko janzkerak. Barrio Lozaren ustez, Guiot eta Joan Beaugrant‑en lantegiko eskulturatzat hartu behar dira.
Ezker aldean, berriz, lehortasun handiagoko irudiak gailentzen dira, sakonuneak dituzten aurpegiak eta tolesdura gogorreko soinekoak. Georg Weisek ere iritzi bera adierazten du “gorputzen liraintasun gotikoranzkoa” ikusiz.[26] Eta agirietan erretaula horretan Joan Aiala II.ak esku hartu zuela azaltzen denez, bi historialariak ados daude ezkerretako eskulturak hark eginak direla esaterakoan.
Portugaleteko Andre Maria elizako Erregeen erretaula. Portugaleteko eliza berean, alboko kapera batean dagoen Erregeen Gurtzako erretaula txikia ere Guiot Beaugrantena izan daiteke, kanon luzea, toles zabaletako soinekoak eta Birjinaren aurpegi luzea azaltzen baitira irudietan.
Balmasedako aldarea. Gutxi gorabehera 1545 aldekoa izan behar du Balmasedako San Seberinon, kaperako Santo Kristoren aldareak, Gurutziltzatuaren ondoan, Kalbarioetan ematen diren irudi normalak ikusten baititzakegu. Egia da Guiot‑en lanetan zokaloko irudiak normala baino kanon motzagoa dutela, eta taldeko langileenak bizan daitezkeela; baina, lantegiko nagusiaren eskua berriro azaltzen da Kristoren irudian eta Birjinaren eta San Joanen eta San Pedro eta San Andres eta apostoluen aurpegi luze eta iharretan. Horietan, berriz, “gorputzen liraintasunean, sakonuneak dituen tailan, mugimenduen gehiegizko kontrastean, izurdura finean eta tolesen pilpira apetatsuan manierista alderako joera garbia ezagut daiteke”.[27]
Ziortzako erretaula. Beaugrant‑en lantegitik irten zen, datarik ez duen arren, 1540 eta 1550 bitartekoa izan daitekeen Ziortzan Kolegio-elizan dagoen Irusta abadearen kaperako erretaula ere. Hemen Nahigabeetako Birjinaren eszena tailatu zen, eta, ezaugarrien arabera, batzuentzat Guiot Beaugrant‑ena edo bere iloba Mateorena da eta beste batzuentzat, aldiz, Joan Aiala II.arena izan daiteke.
Bilarreko erretaula. Arabako Errioxa osoan zalantzarik gabe Guiot Beaugrant da erromanista aurreko erretaularik hoberena den Bilarreko erretaula hasi zuena. Maisua, 1549an zendu zenean, hainbat maisuren bitartez bukatu zen erretaula interesgarri hau: Joan eta Mateo Beaugrant, Andres Araotz eta Arnao Bruselasen bitartez, hain zuzen.
Gotiko berantiarrean eraikitako elizako aldare eder honetan oso argi ikusten da Ezkaraiko Errukiaren erliebeekin eta, beronen bitartez, manierista flamenkoaren estilistikako talde osoarekin duen zerikusia. Artean haren arkitekturazko egitura platereskoa izanik eta eskulturazko xehetasunengatik Bilarreko erretaularen jatorria 1549‑1560 urte aldera kokatzeko aztarnak direla pentsatu behar da; urte horietan bertan bukatutzat eman zen Portugaleteko aldarea ere. Beaugrant‑tarrek, gutxienez, 1548an hasi zenetik 1550era arte gidatu zuten lan hau, gero Andres Araotz gelditu zelarik arduradun 1559ra arte.
Erretaulak baditu zokaloa, bi solairu, hiru kale eta lau kale-tarte, eta hiru etxe atikoan. Erakusgai jarria den ikonografia garai hartako aldareetan ohikoa zenari dagokio: Kristoren Haurtzaroko eta Nekaldiko eszenak, santuen irudiez tartekaturik.
Ikerketa estilistikoak dioenez, badirudi Beaugrant‑enak direla eskuin aldeko irudirik gehienak; aldiz, ezker aldekoak Araotzenak, Jasokundekoaren irudia berea delarik hazpegiengatik.[28]
Markinako erretaula. Hauxe izango da, bada, Markinako erretaula handia aipatzeko garaia. Jarduera luze eta korapilatsua izan zen; eta Birjinaren eta Kristoren (Haurtzaro eta Nekaldi) misterioei, ebanjelariei eta gizaseme eta emakume santuei eskainitako 36 etxetxotan kokaturik dauden lan ugari hauek ez daude nahiko dokumentatuak. Errioxako imajinagilea zen Diego Ruizekin, Martin Basabe Aulestiakoarekin eta Joan Beaugrant‑ekin loturak aurkitu zaizkie. Nolanahi ere, estilo espresibista garbia duten zenbait erliebe badirudi azken honenak direla.
Beste lan batzuk. Beaugrant‑en lan eta estiloaren azterketa oso batek, batez ere, Errioxan egin ziren beste lan asko baitaratu beharko lituzke, esaterako:
- Sonsierrako San Bizente,
- San Esteban eta Abalosko Santa Maria,
- Cañas‑ko Santa Maria,
- eta Ezkaraien,
- baita Bizkaia eta Nafarroako (Lapoblacioneko Meanon eta Buston) beste elizetan ziur asko esku hartu izandakoak ere.
Arnao Bruselakoa
aldatuLogroñon finkaturiko flandestarra zen Arnao Bruselas‑ek izan zuen partaidetzaren bat, aipatu dugun bezala, Bilarreko erretaulan. Hispaniar Errenazimentuko imajinagilerik hoberena da eta irudien liraintasuna, ilajea eta bizar landuak, asaldurazko jarrerak eta janzkera biziengatik bereizten da.
Weisek atal luze bat eskaintzen dio Arnaori eta erretaulokin lotzen du:
- Alberiteko San Martin (Logroño)
- eta Jauregiko Santa Maria (Logroño)
- eta Genevillako edo Genevillako (Nafarroa) erretaulekin.[29]
Erdiko horma-hobian Santa Kolomaren taila berezia nabarmentzen den Angostinaren erretaularekin ere lotu izan da (c. 1550), beronek garrantzi berezia du, Arabako eskulturaren barruan alerik ederrenetakoa delarik, bere aurpegiaren adierazkortasunari erromatar manierismora gerturatzen duen jarrera barea kontrajartzen zaiolako.[30]
Bereziki Errioxa, Araba eta Bizkaiko alderdietan lan egin zuten ertilari atzerritar hauen izendapenari Nafarroan herritartu zirenak erantsi behar zaizkio, besteak beste, Jorge Flandeskoa, nafar manieristen atalean beranduago gogoratuko duguna nabarmentzen da.
Andres Araotz eta bere lagunartea
aldatuAndres Araotz, Gipuzkoako Oñatitik kilometro gutxira, hegoaldean dagoen bere izeneko herri txiki horretantxe jaio izango zen. Baina bere bizialdian hainbat lekutan herritartua izan zen (Gasteiz, Genevillan...), bere langintzak Nafarroako, Arabako eta Gipuzkoako beste puntu batzuetan “bertako” biztanle gisa sinatzera behartzen bazuten ere.
Araotz da Valladolideko korrontea ongien adierazten duena, Errioxan Burgos aldekoarekin eta Forment‑enarekin elkartzen denean. Bere estilo berezian Berrugueteren arrastoa Gaspar Torresillaskoaren bitartez hartua izango zuen. Bestetik, ez da erraza, kasu bakoitzean Arnao Bruselakoarengandik zerk bereizten duen nabarmentzen.
Euskal eskulturagile handi honen jarduera zenbait lekutan dokumentatua dago: Bilarren, Genevillan, Lapoblacionen,orregatik agian, ezaugarri zaizkion bere estiloko zantzu batzuk hain konplexuak ez diren beste erretaula batzuk begiratzetik atera beharko genituzke, esaterako, Gipuzkoakoan bereak dituen lan batzuetatik: Zarautzen, Aian eta Oikian.
Aiako elizan jardun zuen 1554.etik 1556ra arte. Lan bat bukatzen atzeratu egin zela-eta, 1559an epai bat izan zuen eta, bera 1563an hil zenean, artean ez zen bukatua izango. Oso litekeena da atzerapen horren arrazoia beste lan baten tratua izatea, agian, 1597an zoritxarrez sute batek irentsi zuen Getariako elizako koruko aulkiteriarena. Araotzek “bertako” jarraitzen du Aian, (1561) bitartean, Genevillan eta Lapoblacionen hitz emanda dago.
Genevillako erretaula. Genevillan egon izana dokumentuetan azaltzen denez, San Esteban parrokiako erretaula bikaina berea obratzat hartzeko froga izan beharko lukeela dirudi; nahiz eta egilea Arnao Bruselakoa dela proposatzen duenik ere baden.[31] Lehen gorputzeko erliebeak Andres Araozkoarenak edo bere laguntzaile minenenak izan behar dute: arku eskartzakoetan hirunaka biltzen diren Apostoluak eta zaindariaren bizitza eta martiritzari eskainiak diren bigarren gorputzekoak. Erdiko etxean dagoen lehen martiriaren eseritako irudia da Arnaoren obratzat hartzen dena, klasikoena dela-eta.
Lapoblaciongo erretaula. Lapoblaciongo Jasokundeko parrokiako erretaula nagusia ere, tradizioaren arabera, Andres Araozkoaren obratzat hartu izan da. Edergarri platereskoz egokitutako egitura da, zokaloa, hiru gorputz, hiru kale, bi kale-tarte eta hiru gorputzetako atikoa dituelarik. Ikonografiak erliebeak nahasten ditu eskultura solteekin. Estilistikaz Genevillakoekin duen antzagatik Andres Araozkoa eta Arnao Bruselakoaren inguruan kokatu izan da. Lanaren zatirik handienaren egilea bi ertilari hauetan bigarrenarena dela esatearen aldeko azaldu da kritikarik berriena.[32]
Bilarko erretaula. Araotzek Arabako Bilarren esku hartu zuela esana dugu jada, Guiot Beaugrant‑en heriotzan, bere erretaula bikaina bukatzeko lana bere ardurako eginez. Zeruetara Jasotako Birjinaren erdiko irudian ezagut daiteke bere eskua eta ez hor soilik, zeren eta, gure ustez berea baita erdiko arkuaren arku-artea betetzen duen Deikundearen eszena, bederen. Eibarko erretaula. Araotzi zor zaio Eibarko San Andres elizako erretaula nagusiaren zati bat. Izugarrizko tramankulu horretan zokalo txiki baten gainean zazpi kale dituzten (erdikoa barne) lau gorputz eta atiko bikain bat altxatzen dira. Angeluzuzenak dira horma-hobiak eta zutabe klasikoz bereizirik daude. Eskulturari dagokionez, Araoztarren lana, behealdeko taila ikusgarriak egitea besterik ez zen izan.
Lehenagotik dokumentatuak diren lanekin alderatuz gero, azterketa estilistikoak ziurtasun hau ematen du, bankuko eskulturak baino ez direla Andres Araotzenak, eta bere seme Joanenak, berriz, erlaitz gainetako eta bigarren gorputzeko erliebeak. Andres Araotz. Kristoren Nekaldiko eszenak dituen bankuko erliebe txikietan eta lehen gorputzeko Apostoluen irudi zoragarrietan ezagutzen da aitaren eskua. Andres Araozkoarengan Berrugueteren eragina sumatzen da, baina ez zuzen-zuzenekoa, Arnao Bruselakoaren bitartez jasotakoa baizik.[33]
Hala ere, Arnaorekin antzekotasunak baditu ere, giza irudia lantzeko hain modu pertsonala duenez, Mª Asunción Arrazolaren ustez, erraz samar ezagut daitezke bere lanak: buru hezur zabal eta hezurtsuak, ile nahasi eta kizkurrak, esku eta oinetako zainen erliebe nabariak eta tolesdura ugari eta meheak agertzen badituzte ere, beti egiazko gorputzak gardentzen dira, janzkeretako tolesdurak jada erromanismoaren ezaugarri diren baliabide guztiz plastikoen mintzaera horren bila abiatu balitz bezala da. Joan Araotz. Beherenean, bankuko erliebeen Sorrerako lehenengo gertaerei eskainitako estiloa (Adan eta Evaren, Kain eta Abelen eta abarren kreazioa) bere seme Joan Araotzena dena, ezberdin samarra da.
Bere gorputz biluziak indar eta errealismo nabarmena dute barnean, bere aita Andresen lantegian ikasitako modelatze sendoak dira, baina jantzien tolesdurak sinpletu egiten ditu eta bere pertsonaiak hondo lauetan nabarmentzen uzten, espazioaren antolaketa trebezian ezintasun baten ezaugarri bat bezala har litekeena,[34] baina konposaketaren argitasun aldeko errenazimentuaren gustutik gertuago dagoen sentiberatasun baten zeinua da.
Zarauzko erretaula. Andres Araozkoa, 1560tik aurrera Zarauzko erretaula nagusiaz arduratuko da. Eibarkoaren antzekoa da bere arkitektura: erlaitz gaina, banku zabala, lau gorputz, bost kale eta atikoa; ia ez du plateresko zantzurik. Errenazimentu oso aurreratu bateko sarrera da. Agirietan azaltzen da erretaula hau Araoztarrek egina dela.[35]
Erlaitz gain bezala balio duen frisoko erliebeak, bankuko zati batzuk eta Jasokundearen erdiko taldea Andresenak direla erakusten du estiloak. Nekaldiko gertaerak kontatzen dira erliebeetan. Irudien konposaketa trinkoek, adierazkortasun aldeko joerak, pertsonaien mugimendu aztoratuek, soinekoen tolesdurek eta eskortzoren batzuk baieztatu egiten dute izendapen hori.
Jasokundearen (aingeruz inguraturiko Birjina) erdiko multzo handia, eta eki-santuko nitxoaren saihetsetan dauden Moises eta Eliasen bi irudiak ere maisu handiarenak direla dirudi –jatorrizko lanak desagertua izan behar du.
Andres hil zenean, haren seme Joan arduratu zen lanak aurrera eramateaz, baina amaitu gabe utzia izango zuen, hirugarren gorputzetik gora atikora arteko eskulturak kalitatez maila apalagokoak dira eta XVII. mendeko eskulturagileenak bezala hartu beharko dira (agian Domingo Garoa, Diego Mayora eta abarrenak).
Oikiako erretaula. Oikiako herri txikian oraintsu zaharberritu dute San Bartolomeren erretaula ederra. Hari buruzko dokumenturik ez dugun arren, Andres Araotzena dela baieztatu ahal izateko adinako egitura-zantzu ikonografiko erakusten du. Erdiko kalean, lehen mailako egitura txikia da eta zaindariaren estatua bat erakusten du, ederra da baina betetzen duen tokirako proportziorik gabea, uste izatekoa da erretaula baino beranduagokoa dela; Kalbarioa gainean eta Betiereko Aita atikoan. Lukas eta Markos ebanjelariak alboetako bi kaleetan eta San Bartolomeren martiritzako lau eszena goieneko bi gorputzetan.
Plateresko aldia gainditu zela eta XVI. mendearen bigarren erdian gaudela erakusten du mazoneriak. Zaindari Santuari eskainitako goi-erliebeek oso nabarmen salatzen dute Andres Araotzen estiloa eta hauetan igartzen da: bizitasuna adierazpenetan, tolestura ugari eta meheak irudiztaturiko pertsonaiengan eta adats uholdetsuak. Uste izatekoa da lan hau, eskulturagilea Aiako San Pedron bizi eta lan egin zuen urteetan (1554‑1563) tailatua izan zela.
Bustoko erretaula. Bustoko erretaula nagusian ere Araotzen eskua ikusi behar dela dirudi Nekaldiko irudietan gorputzak gardentzen dituzten oihalak, ilaje kizkurrak eta, oro har, pertsonaien mugimendu aztoratuen espresibismoa gogoan hartzen badira. Gauza bera esan daiteke Armañantzasko elizako erretaula txikiaz.
Sagrarioak. Gasteizen bizi izandakoa izanik, zalantzarik gabe, Araba aldeko zenbait elizetako sagrarioak ere bereak dira, hala nola: San Erroman, Cortes, Apinaiz, Bikuña.
Joan Lizarazu
aldatuAndres Araotzen lorratzean kokatu beharko litzateke jaiotzez Urretxuarra zen Joan Lizarazu eskulturagilea, Pedro Lizarazuren anaia, lehen Merkado Zuazola gotzainak agindutako lanak egiten Oñatin topatu duguna.
Gipuzkoako Itsasoko erretaula. Agirietan Joan Lizarazurena denik gelditu da zerbait: Itsasoko erretaula, mendian dagoen herri txiki honetako San Bartolomeri eskainitako elizak erretaula eder bat du, 1575ean dataturikoa, baina mazoneriaren arabera, mendearen erdialdera eraikia izan behar zuen, zeren eta jada zutabe klasikoak azaltzen badira ere, gehiago dira osagai platereskoak: maskorrak, kalostrak, aingeru burutxoak, gruteskoak.
Errezilgo erretaula. Andres Araotzen talentuak Euskal Herrian sortuko zuen miresmenaren bitartez ziur asko, Berrugueteren eragina sumatzen da Errezilgo (Gipuzkoa) San Martin parrokiako alboetako bi erretauletan. Baina, txiki samarrak dira. Bietako bat San Pedrori eskainia dago, zaindariaren irudi handi bat erdiko nitxoan duela; bestea, Birjinari eskainia, 1562ko data ematen duen idazkuna duela, Martin Arbizuk eginiko obratzat hartzen da dokumentuetan. Honetan, Haurrarekin dagoen Birjinaren erdiko estatua eta Santiago, San Joan Bataiatzailea, Santa Barbara eta Santa Luzia dituzten erliebeak bikainak dira eta egileari Andres Araotzen estiloaren antza hartzen zaio.
Araotzen oroigarria: Errukiak
aldatuKristoren Nekaldiaren historia, XVI. mendearen lehen erdian kristau herriaren jaiera edo debozioa erdigunera ekarri zuen gaia izan zen, XV. mendean Europan zehar hedatu zen “devotio moderna” delakoan goiargitu edi inspiratu ziren idazle espiritualen eraginez ziur asko. Jaiera honek kristau hunkiberatasunaren sakoneko gai hauei buruzko gogoeta eskatzen zuen, gurutziltzaturiko edo hildako Kristoren adierazpenaz gain, baita erretaula-multzoez kanpo Errukiaren gertakaria ere. Gotiko berantiarrak berea zuen xamurtasun trinkoa, Errenazimentuko aurrelarientzat zenbait gorputz biluzi eta jantziak konposaketa pilatuan adierazteak zuen erakarmenarekin elkartzen zuen gaia zen.
Euskal Herrian gorde diren halako eskultura-motak ez dira gutxi, zalantzarik gabe, arte balioa duten erliebeak, gehienetan. Hauetako zenbaitetan Andres Araotzen oroitzapena esnatzen da berez. Gogora ditzagun batzuk:
- Azpeitiko Sebastian Soreasuko parrokian, alboko kapera batean gurtzen den Kristo;
- Hernaniko San Joan Bataiatzailea parrokian aurkitzen da, agian konposaketa eskasagoko bat duena.
- Zalantzarik gabe aipatu hauek gainditzen dituena Hernaniko parrokia berean aldare aurrean kokaturik bukatu zuena: Eroslearen gorputz hilaren gainean pilatzen den errukizko taldearen erliebea da, ohiz kanpoko laztasun sakona eta konposaketan edertasun handkoa.
Elgetako erretaula. Elgetako Santiago kaperako erretaula gogoratzeko lekua eta unea den ez gaude oso seguru; agian, hobe izango litzateke beranduxeago, Joan Antxietaren lanekin batera azaltzea.
Mendearen bigarren erdiko lehen urteetan egina dela dirudi; izan ere, arkitekturak atzean utziak ditu fantasi platereskoak, eta mazoneriazko ohiko zutabe ildaskatuek eta kapitel jonikoek, nahiz hiru gorputzetako eskultura solteek italiar manierismora garamatzate zuzenean. Weisek nahiz Camon Aznarrek[36] Nafarroa Inkisidorea lanaren nagusia izanik, nafar lantegiren baten ekarpena dela iradokitzen dute.
Nolanahi ere, harritzekoa gertatzen da bertako historialariek erretaula hau hain gutxi ikertu izana eta, gure ustez, baita merezi duen estimu handia azaldu ez izana ere.[37] Gure iritzian eta dastamenerako, behereneko bi gorputzetako nitxoetan irudikaturik dauden lau santuen (San Santiago, San Andres eta San Joan Bataiatzailea eta beste bat, ezezaguna) contraposto ausartak, gorpuzkeren eta janzkeren modelatu orekatsuak maisu handi bat agertzen dute. Orain berriki eginiko dokumentu batek[38] Migel Llorente eskulturagilearen izena eta lan-tratuaren data ematen digu: 1564.
Manieristak Araban
aldatuJoan Aiala II.a
aldatuEuskal Herriko eskulturaren historian, arreta berezia merezi duen ertilaria dugu arabar hau, ez bere lanen berezko balioagatik soilik, baita espresibismo tradizionalaren eta birjaiotzen ari den italianizatze inbasorearen elkartasunaren trantsizioa markatzeagatik eta sormen sentiberatasuna Baskonian korronte erromanistaren egonkortasunerantz joanaraztegatik ere.
Joan Martinez Aiala “zaharra” izenetik bereizi egin behar da, aita baitzuen berau; 1526an jada, Markina‑Xemeingo erretaula handian lanean baditu tailari eta margolari gisa ari zeneko dokumentuak: Tuiuko (c. 1540) Santa Anako erretaula ere zor zaio.
Joan Aiala II.aren lehen urratsak. Joan Aiala II.a oso gaztetan hasi zen bere langintzan, zeren eta Aberasturin aurkitzen baitzen lanean 1531rako, eta horren jarraian, Arabako zenbait tokitan gomendatu erretauletan. Ikusia dugun bezala, 1536ko uztailean Oñatiko parrokiako Errukiaren kaperako erretaulan esku hartu zuen.
Bizkaian lan egiten zuen 1543an, Ziortzako Kolegio-elizako erretaularen mazonerian; on Diego Irusta abadearen hilobian ere jarduna izan behar zuen.[39]
Era berean, Mª Asunciónen iritzian, oso litekeena omen da Aialak Itziarko erretaulan ere esku hartu izana, Oñatiko Errukiaren kaperako erretaulako panelak gogorarazten dituen zenbait erliebe badituenez.
Joan Aiala II.ak bere anaia Frantziskorekin batera eginikotzat hartzen da, Berrogei eta hamarreko hamarkadan bukatu zen Domaikiako (Araba) elizako erretaula mistoa.[40]
Joan Aiala II.ak Beaugrantarrekin batera jardun zuen Portugaleteko erretaula nagusian urte horietan. Ordurako Gasteizen bizi zenez, urteak joan ahala etsi‑etsian espresibismora irekitzen ikusi zen.
Katadianoko erretaula. Garai hartan Gasteizen bizi zen eta urteak joan ahala ikusi zen espresibismo aldera ausarditsu irekitzen. Honen lanik garrantzizkoena da Katadianoko santutegiko erretaula nagusia, dokumentuetan egiazta daitekeena. Hirurogeiko hamarkadan eginiko erretaula hau bereziki garrantzitsua da zenbait arrazoiengatik: Aialaren lanen artean, agiriduna, berau bakarra delako, gorde diren lanen artetik; fantasiazko manierismotzat izendatzen da bere edergarri bereziengatik, Urduñako ertilaria eta nazio alderako joerakoa, Gaztelan erromanismoaren sortzailea izan zen Jeronimo Noguerasen laguntzagatik. Erretaulako lanak, erdibana zatitu ziren Nogueras eta Aialarren artean, Ebanjelioaren aldeko zatia Aialari agindu zitzaiolarik.[41]
Eraginak eta bereizgarriak. Berrugueteren bihurketarik gabe, badirudi Aialak bere eskolako hainbat ezaugarrien eraginak bereganatuak zituela. Pierres Picart, Inberto eta Pedro Troasen moduetara zorrozki lotzen ez den arren, ez da haiengandik asko aldentzen. Camon Aznarren iritziz, aurpegietan edertasun nahia, eskuetan kurba antzako joera, erliebe gizen eta erritmo biribileko plastikotasun nabarmenean hedatuko direnak eta aldi berean, buruetan bat‑bateko errealismo herrikoia nahasten den errenazimentuko artea da Aialarena. HAren gorpuzkerak honela erabaki daitezke, “aurpegi luzaxkak, kokotsa zorrotzak, txapel moduko ilaje zurrunak eta matrail hezur irtenak”.[42]
Atxikitzeak. Ezaugarri estilistiko horiek direla eta, Joan Aiala II.arenak jotzen dira,
- Gastiaingo erretaula,
- Uribarri Ibiñako erretaula,
- eta Markizko Santa Eulalia elizako erretaula.
Biak ere multzo arkitrabedunak dira eta delako “fantasiazko manierismo”ari dagokion apainketak: grutesko nabarmenak, a candelieri osagaiak, maskarak, bustoak, txartel eta kerubinak.
Estilistikazko arrazoi berberegatik, Weiseren ustez, Bergarako San Pedro elizako behereneko zatian ikusten diren Eliz Gurasoen eseritako irudiak bereak izan daitezke.
Eskultura hauek, inguruan dituzten apaingarri plateresko aberatsak direla eta, Ziortza eta Gastiaingo lanekin duten antzagatik, bere Portugaleteko lana baino aurreagokoak (c.1548) izango lirateke.
Georg Weisek, Mª Asunción Arrazolaren onespenaz, berea dela dio, Gasteizko San Pedro elizako erretaulan dagoen Erregeen Gurtzaren multzoa, 1564‑1567.a bitartean burutu zena (behera etorritako Santo Domingo komentuko erretaulakoa zena dirudienez). Joan Aiala izeneko bat, 1563an, “Gasteizko herritar gisa” azaltzen da dokumentuetan; eta hiri horretan egingo zituen bere anaia Frantzisko lagun zuela, desagertuak diren erretaularen batzuk.
Azkeneko urteetan, agirietatik jakin daiteke “Zuñigako biztanle” zela. Aldi horretan badirudi Zuñigako erretaulaz arduratu zela. Nolanahi ere, bukatu behintzat (1577) bere seme Diego Aialak bukatua da.
Joan Aiala II.aren azken lanetan –eta Araban lan egin zuten beste ertilari bizkaitar batzuen lanetan ere manierismo nabarmen bat sumatzen da– erromanismoa aldarrikatu nahi zuen.
Trantsizioko joera hau bera erretauletako mazonerietan bistaratzen da:
- gruteskoak alde batera uzten dira,
- apainketa manieristak osagai hartzen,
- eta zantzu erromanista batzuk azaltzen.
Adibidez, kartelak, hermes, arrauzkarak eta geometriazko kateatzeak azaltzen dira Guardiako San Joanen eta Eltziegoko koruko aulkiterietan, 1558an hasita Parisko Joan Bertin tailari frantsesak eginak, lehenengoan Nikolas van Haorlem‑en laguntzaz eta bigarrenean Martin Otaloraren partaidetzarekin, Lagrango erretaula nagusia ere egin zuten Otalora eta Bertinek (1563).[43]
Nafar manieristak
aldatuEragina duen irudi bat: Jorge Flandeskoa. Erromanismo aurreko ertilariez hitz egin baino lehen, egokia dirudi atzerritar baten izena gogoratzea, Jorge Flandeskoa, alegia; inolako dokumenturik ez badugu ere, ez beharrezko zaigulako haren lanez hitz egitea, baizik eta mendearen bigarren erdi honetan Zangozako merindadean bertako ertilariengan eragina izan zuelako.
Douai‑n jaioa zen, Lille‑ren hegoaldean. Jorge Eriguet zuen izena, baina 1552an Zangozan kokatu zenetik Jorge Flandeskoaren izena eman zitzaion eta hiri honetako ertilarien munduan nagusi izan zen,1586an hil zen arte. Lantegi bat antolatu zuen eta bertako nahiz atzerriko beste ertilari askorekin harremanak izan zituen.[44]
Aragoiko elizetan egin zuen lan, batez ere, Jaca, Valdonsella eta Cinco Villas eskualdeetan; baina Jakako Seo‑ko abside erromanikoaren buru den San Jeronimoren erretaula bikainak eman zion ospea. Lan horrek ezaugarri plateresko ugari ditu bere mazonerian. Zangozako Santa Mariaren erretaula berea dela esaten da.
Migel Espinalekoa
aldatuMigel Espinalekoa 1553tik 1590era jardun zuen ertilaria dugu, eta erromanismo estilotik oso gertuko zenbait erretaula egina da nafar elizetan.[45]
Badoztaingo erretaula. Badoztaingo erretaularen egilea da eta bere banku, hiru gorputz, hiru kale eta atikodun bi kale-tarte dituen egiturakoa izanik, platereskoa alde batera uzten hasi eta bere angeluzuzeneko etxeez eta eskultura solte ugariaz hurbileko erromanismoa aldarrikatzen zuen.
Ikonografiaz berriz, garaiko jaierari dagokion kristau santuen erakusketa bat egin zuen: ezer baino lehen Apostoluak, Eliz Guraso garrantzitsuenak, hainbat emakume santu eta erdiko kaxan zaindariaren irudia, San Migel.
Garai hartako sagrarioa ere gorde da, atean Piztuerari eta alboetako aurpegietan San Pedro eta San Paulori eskainitako erliebeak dituela. Jatorrizko koloreanitzez eginiko estatuak kalitate bikainekoak dira.
Mendiorozko erretaula. Ertilari beraren lan dokumentatuan Mendiorozko zaindaria den San Pedroren bi irudi on gorde dituen parrokiako erretaula da: zaindariarena eta eseririk dagoen Madonna eder batena; forma beteak, gizentxoak eta mugimendu arinekoak dira.
Urrozko erretaula. Espinalek 1570ean Urrotzeko erretaularen tratua egin zuen, honek berekin baditu beheko banku edo predela, haren gainean, hiru kaletako eta bi kale-tartetako hiru gorputz altxatzen direlarik, hiruko atiko batean bukatzeko. Goitik behera, eskultura-lana erdiko kalean, tabernakuluari, Haurra duen eseritako Birjinari, Jasokundekoari eta atikoaren saihetsetan bi profeta dituen Kalbarioari eskainitakoen artean banatzen da. Bi kale-artetako horma-hobietan San Pedro eta San Pauloren, bi emakume santuen eta bi profeten taila solteak daude; eta kaleetako sei etxeetan Birjinaren bizitzari buruzko goi-erliebeak dituzte ikusgai. Platereskoa gogorarazten duten apaingarrizko osagairik falta ez bada ere –kerubinak zerrendetan, eta erliebeak kalostretan–, arkitekturaz manierismo alderako joera nabaria da, Migel Espinalen eskultura-lanetan ere azaltzen dena: adierazpen urritasuna eta irudien zutitasun aldeko joera.
Otsagiko erretaula. Espinalen lanik garrantzizkoena Otsagiko parrokiarentzat 1574an eginiko tratua zuena izan zen: erretaula nagusia eta bere alboetako biak. Hauek Santiago eta Santa Katalinari eskainiak dira.
Maisuaren lanik garrantzizkoena erakusten duena erretaula nagusia izan zen eta azterketa- eta ziurtapen-prozedura luzeak ekarri zituen bere data jakin nahiak. San Joan Bataiatzaileari eskainitakoa da Nafarroako handiena eta estimatuena. Traza oktogonala du eta baditu bankua, lau gorputz, hiru kale eta lau kale-tarte eta hiruko atiko bat ere. Apaingarritako xehetasun batzuk gorde baditu ere, erliebeetan nagusi da soiltasun klasikorako joera.
Bi triptikoko kale nagusian arreta berezi batekin jardun zuen ertilariak, lehenengoak San Joan duelarik erdian eta Ama Birjina bigarrenak. Eskultura-lanetan berriz, mukuluak eta erliebeak daude txandakaturik. Ikonografia Badoztaingoaren antzekoa da: Apostoluak, Eliz Gurasoak, beste emakume eta gizaseme santuak, Bataiatzailearen eta Kristoren Nekaldiko bizitzako eszena gehiago.
Espinalen eskulturak bihurritze espresibista txiki bategatik bereizten dira; klasizismo joerako beste eskulturagileenak direla esaten den plomuzkoagoen aldean.[46] Erretaula handi hau oso azkar margotu, urreztatu eta estofatu zuten, hain zuzen, XVII. mendeko lehen urteetan, eta 1988an zaharberritu ederra hartua da.
Elurretako Birjinaren erretaula. Migel Espinalen lantegitik irtena izatea oso litekeena da Iruneko Santiago Monasterioko Elurretako Birjinaren erretaula edertzen duen Ahaide Sagaratuaren gaiari buruzko panel ezin ederragoa ere, zalantzarik gabe antzinako beste erretaula batetik ekarritako panela delarik. Nolanahi ere, talde berezi bat da, Birjina, Jesus Haurra eta Santa Anaren taldea inguratzen duen hamabi irudiko taldea. Ezezaguna zaigun egileak irudi bakoitzaren zizelketan erromanismo aldera egiten zuen, baina ez zuen Goiz Errenazimentuko ertilari handiak bereizten dituen konposizio-ahalmenik.
Gauza jakina da Migel Espinal beste erretaula askotako jardueran esku hartu zuela, XVI. mendeko bigarren erdian; baina kasu bakoitzean bere eskutik edo bere laguntzaileen eskuetatik zeintzuk irten ziren jakitea ez da gauza erraza. Bere lantegitik gertukotzat hartzen diren taillak badira zenbait:
- Antsoaingo Larragetako elizako sakristian Haurra duen Birjina;
- Burutaineko erretaulako eskulturak,
- Egozkueko San Migel parrokiako erretaulako eskulturak;
- Zigandako San Esteban parrokiako erretaula nagusiko eskulturak
- Erbitiko parrokiako erdiko horma-hobia betetzen duen eseritako Birjina Haurrarekin;
- Ziritzako parrokiako sakristian gorderik den Jesus Haurra duen Birjina eta San Joan Txikiren taldea;
- Madonna batzuk Orikain eta Atondon (Iza);
- Aldatzeko San Martin parrokiako emakume santu bat eta abar...
Erromanismoa
aldatuItaliako eragina
aldatuFernando Katolikoaren erretzaldian eta Karlos I.aren lehengo urte bitartean Espainia eta Italiako estatuen artean gauzatu ziren harreman politiko eta militarrek Errenazimentuko eskulturagile italiar famatu batzuen etorrera erraztu zuten: Domenico Fancelli, Pietro Torrigiano, Jacopo Torni, Giovanni Moreto, eta abar.
Aldi berean, Italiatik korronte berriak berenganatu ondoren, Espainiako ertilari handiak itzuli ziren, hala nola: Zarzako Euskalduna, Bartolome Ordoñez, Alonso Berruguete eta Diego Siloe.
Ertilari hauen lanak kronologiako irizpidez aztertzen badira, gotikotik Errenazimentura doan garapenaren lekukoak aurki daitezke beraiengan, adierazkortasun indarra maiteago izatetik hasi eta edertasun formalari emaniko lehentasunera arterainokoak.
Espainiar era bat
aldatuGarapen hau, hala ere, ez zen bat batean eta zalantzarik gabekoa izan. Mendearen lehen herenean oso laster desagertu ziren Zarzako Euskalduna eta Bartolome Ordonez salbuespenarekin, Hispaniako eskulturagile hoberenak, beren italiar ereduen handitasunaren miresle izanik ere, ez zioten Hispaniako ikonografia tradizionalaren ezaugarri den espiritualtasunari ukorik egin.
Burgos eta Granadan burutu zituen lan bikainetan eskolatua izan behar zuen, Espainiako Errenazimentuko arkitekto eta eskulturagile handienetako bat izan zen, Diego Siloeren lanari buruzko aipamenean honela dio Azkaratek “Cinquecento‑ko idealismoari, lerroen goxotasunari eta edertasunaren zentzu klasikoari ere ukorik egin gabe, bere estiloa espainiartu egin zen”, espainiar tradizioarekin ongi kokatzen den erlijio-adierazpen kutsu hori bereganatzen zuela.
Joan Valmasedarengan, mendearen lehen erdiko palentziar eskualdeko eskulturagile entzutetsu honengan, oso nabaria da gotiko estiloa konposaketan eta formetan, gorputz‑adarren mehetze alderako joeran, egitura klasikoen erabateko lasaitasunaren ordez, dramatikotasun eta adierazkortasun indartsua nahiago izate horretan.
Berruguete, italiarren artean halako harridura sortu zuen delako “Alonso spagnuolo” harengan, eta gerora Espainian ere, Valladolid, Toledo eta Extremadurako bere erretauletako keinu okertuekin sentipen bera sortu zuen honengan, oraindik ere nabarmenagoa da halakoxe naturaltasunaren aurkako, gorputz zuzenekiko gurarizko zabarkeria eta lasaitasun klasikoa gutxiesten duen gehiegizko dramatikotasun hori, inortxok ere ez dakielarik gotiko gisa ala bere azken muturrera eta zoratutako adierazpenera eramaniko manierismo klasizista gisa hartu behar den.
Manierismoa
aldatuBestalde, Italian bertan gertatu zen mendearen hirugarren hamarkadan klasikotasunetik irtetea esan dezakeguna, arte plastikoetan, eta zuzenago esanda, ikonografiaren alorrean –hemen benetan axola zaigunean.
Manierismoa naturaltasunaren aurkako joera izan zen, eta ez da erraza bere esentzia eta arrazoiak zehaztea, lanetan oso nabaria bada ere. Itxura formalaren ikuspuntutik, ezaugarri orokor gisa azpimarra daiteke:
- pintura manierista espazioaren perspektiba-legeari eta errealismoari uko egite baten antzera azaltzen da;
- eta eskulturan, berriz, lasaitasun eta orekaren arbuiatze baten antzera.
Zaletasun hauengatik definitu ohi da: nabarmen eta sutsu, ohiz kanpoko eta bizkorgarri, ezohiko eta ziztatzaile antzera.
Manierismoaren izaera ziztatzaile eta paradoxiko hori, alderdi hauetan legoke: “edertasuna azken muturreraino eraman beharraz errealitatetik kanpoko egiten duela; indarra, hain neurriz gain erabiltzeaz akrobazian amaitzen dela; edukia, zamatzearen zamatzeaz, ezer esatekorik gabe uzten duela; forma, hainbesteko garrantzia emanaz, aske, bere kasako eta huts bihurtzen duela”.[47]
Manierismoa zer den argi eta garbi definitzera ez bagara iritsi, oraindik eragin zuten arrazoiei buruzko adostasunera ere iritsi ez garelako da. Soziologia mailako arrazoiak jartzen dituzte batzuek, adibidez, urte haietan Italian eman zen ezegonkortasun soziopolitikoa beste batzuek, aldiz, erlijiozko eta espirituzko arrazoiak aipatzen dituzte.
Migel Anjel eta bere kutsua
aldatuEskulturan, Migel Anjelen talentua izan zen klasizismoaren edertasun idealarerekiko desengainu hori lehendabizi bizitu zuena, eta Florenziako Medizistarren hilobi kaperetan jada hasi zen edertasun klasikoaren kanonak apurtzen. Pinturan, bere erromatar garaian batez ere, (Sixtina Kaperako Azken Epaia) azaleratu zen aurrerabide espiritualak eta giza bizitza etengabeko borroka etsia delako ulermenak, espiritualitate goren baten atzetik dabilen eskultura bat iradoki zion, haragiaren edertasun adierazkorrak baino gehiago.
Frantziako Frantzisko I.aren gortean, ez Erroman eta ez Toscanan, eskolarik osatu gabe Buonarroti imitatua izan zen, gaur egun “Manierista” izendatzen ditugun eskulturagileez. Eta Erromatik, bertatik zetozen grabatu eta marrazkien eta zenbait ertilarien immigrazioen bitartez sartzen hasi zen “erromanismoa” Espainian.
Juan Junik eta Alonso Berruguetek,1522an, Oviedoko katedraleko erretaula egiteko tratua sinatu zuenean, Gasteiztik igaro zela dioten hauek [48] joera berria “Espainia aldera” ekarri zutenak direla esaten da, Gaztela aldeko eskolan nolabaiteko manierismoaren sortzaile izanez.
Baina, Gaspar Becerra da, batez ere, migelanjeldar mintzaera Espainiari emango diona. Florentziar talentu handiarengandik jasoko du irudien muskulu jorien haziera, “Berruguetenak baino haragi gehiagokoak”, Juan Arfek zioen bezala. Bere lanik adierazkorrena Astorgako erretaula (1558) da, joritasun handiko irudi deigarriz jantziak diren hiru gorputz eta bost kale dituen tramankulu izugarria; hemen Joan Antxietak bere lehen esperientzia gauzatua izatea oso litekeena da, artean inkontzienteki bazen ere, eskulturak eskaini zitzakeen baliabide plastiko soilen bitartez adieraziz.
Estilo aldaketa bat. Gure iritziz, eskola erromanistak ez du alderdi ikonografikoan aldaketa zehatzik adierazi nahi, aldaketa estilistiko bat baizik. Ikonoen edukiei dagokienez, Trentoko Kontzilioak eraginik izan zuenik ez dugu ikusten, ez baitzen 1563ko abenduaren 3ko azken saiora arte imajinagintzaz arduratu, ezta Kontzilioaren jarraian iritsi ziren Konstituzio Sinodalak ere. Ordurako ezaguna zen jada Buonarrotiren lanen “terribilita”.
Gaietan berrikuntza gisa aurki daitezkeenak, erreforma zaleen bultzadatzat hartu behar dira, ortodoxoak ala disidenteak izan, hasi Erasmorengandik eta Karlos Borromeorengana arte eta Sabonarolagandik Gurutzeko San Joanganaino ebanjelioen historiari eta benetako tradizioari zegozkien ikonografien irizpide garbitasuna aldarrikatzen baitzuten. Eta Trentoko eta Kontrarreformako artearen garai hori beranduxeago agertu zen, mendearen azken bi hamarkadetan, hain zuzen ere.
Oraingoz bederen –kontuan hartu Espainian 1550‑1570 bitartea gaudela– erromanismoa uholdeka ari zen sartzen. Bada erromanismo klasikoa, espresionismoa itsatsian duen erromanismo manierista, eta baita arte “trentino” edo “escurialdar” esan den horretan amaituko duen erromanismo zorrotz eta indartsua ere.
Alemaniar ikertzaile Georg Weisek kontu handiz jarduten du Baskonia eta Espainia iparraldean errenazimentuko eskulturari buruzko hain funtsezkoa den bere lanean, aurreko etapan gertueneko eskulturagileetan hunkigarritasun adierazpenaren pixkanakako gutxitzea, berak “arbitrarietate piktoriko subjektiboa” izendatzen duena, alde batera utzia zela adierazten.[49]
Euskal erromanismoa
aldatuGaspar Becerra eszenan sartzearekin markatzen den Hispaniako Migel Anjel aldeko hirugarren eta azken etapan kokatzen da euskal‑nafar eskulturaren erromanismoa ondoen Joan Antxietaren bitartez, nahiz eta berarengan aurreko etapen arrastoak ikustea ez den zaila gertatzen, beste ertilariekin gertatu ohi den bezala.
Ezaugarri estilistikoak. Antxietaren erromanismoak ezaugarri dituen trazu estilistikoak, keinu handitsu eta heroikoak, eskortzo ausartak, arimaren adierazpenarekin zerikusirik ez duen muskuluen betetasuna, ezpain estuetan azaltzen den basatasun lasaia, profil iharrak, kokots tinkoak, ile banatuak... hau guztia tolesdura iletsuen soineko astunen bitartez sendotzen diren jarrera baketsutan.[50] Erretauletako arkitektura. Mintzatzen aritu gareno araztasun edo garbitasuna erretauletako arkitekturan ere igartzen da. Gainak dituen arkitektura da, konposaketa oso garbikoa, aurreko aldiko gehiegizko apaingarri guztiak suntsitzen direnekoa, gruteskoak desagertu eta lerroen geometriazko zorroztasuna bilatzen delarik.
Hauek, erretaula‑fatxadak dira, mailaketa klasikoak geruzetan azaldu baitira eta irudiak gordetzen dituzten etxeak, arkitekturako atariak antzo, diseinaturik dauden ildaskazko zutabeen, erdi-puntuko arkuen eta batez ere kurbatuak eta triangeluarrak, osoak ala zatiak diren era askotako frontoien bidez.[51] Horrela, horma-hobi zabaletan azalduko dira eskultura solteak, eliztarraren begirada berenganatu eta berenez biziki adierazgarriak izatea lortuko da.
Bi lantegi. Euskal Herriko erromanismoan zalantzarik gabe, bi lantegi izan ziren eragin zutenak; haien jatorria Astorga eta Brivieskako erretauletan ikus daiteke: Lopez Gamizkoa Burgostarraren lantegia eta Joan Antxieta gipuzkoarrarena, berau izan zelarik, zuzenean ala bere ikasleen bidez, estilo berriaren hedatzailea Espainia iparralde osoan.
Pedro Lopez Gamizko mirandarrak Burgosen ikasi zuen, Joan Karrantza bere koinatuaren lantegian, gerora berriz Diego Guillen eskulturagilearekin. Brivieskako Santa Klararen erretaulako bere lanak Gaztelako eskolako maisu ospetsuenen oniritzia jaso zuela azaltzen da dokumentuetan, besteak beste, Joan Juni aztertzaileena. Miranda de Ebron kokatu zuen bere lantegia eta 1561 eta 1584 artean bere agintepean izan zituen ikasle eta ikasi sail bat, hauetatik sona irabazitakoak batzuen batzuk; hauetako batzuekin garrantzi handiko lanak egin zituelarik, esaterako, aipatu berri dugun Briviescako erretaula eta Estavillokoa.[52]
Mirandako eskulturagile honek Estavilloko San Martinen (1561‑1566) erretaula nagusi honekin Arabako nahiz Euskal Herri osoko erromanismoaren aurrelaria izan zen; honen bidez aldarrikatzen dituelarik egituretan eta irudietan eskulturako hizkera berriaren italiar sustraiak.[53]
Briviescan bere lana zuzentzen zuen bitartean, Lopez Gamiz iparraldeko eskualdean Erromanismoaren eragile nagusia zenarekin harremanetan jarri zen: Joan Antxietarekin, hain zuzen ere.
Joan Antxieta
aldatuPenintsula Iberikoan, Erromanismoko eskulturagilerik handiena Gipuzkoan, Azpeitiko Urrestila auzoan jaio zen, agirietan datarik azaltzen ez den arren, 1533an ziur asko. Abizen horretako bi eskulturagile, Migel eta Joan izan zirelako iritzia behin betirako ezeztaturik geratu da. Gutxi gorabehera 1533an jaio zela, eskulturagileak berak 1579an 46 urte zituela eginiko aitorpenetik suposatzen da.
Trebakuntza aldia
aldatuHaren trebakuntzako urteei buruzko dokumenturik ere ez daukagu, eta Italiako lantegietatik Antxieta igaro izana oso ziurtzat hartu duenik ere falta ez izanagatik, gaur egun bere arte prestaketa Gaztelan eman zelako iritzia zabaldua da, Valladoliden hain zuzen ere; italiar Errenazimentuko maisuen marrazki eta grabatuak eskuz esku ibiltzen ziren zenbait obradoretan.[54]
Dokumentuetan azaltzen denez, Antxieta Valladoliden bizi izan zen 1564tik 1569a artean, Juan Juniren arte mardula nagusi zen eta Antxietak hartan zen partaide; baina, berez, Gaztelako hiriburu horretan hiritar izana izango zen urte batzuk lehenago, zeren eta Astorgako erretaula (1558‑1560) lanetan Gaspar Becerraren zuzendaritzapean esku hartu zuela gauza ziurra da, agian baita Simancasko Salbatore parrokiako erretaulan ere.
Era berean, dokumentuen bidez eta ikerketa estilistikoen ondorioz, Antxietaren partaidetza baiezta daiteke, 1569ra arte amaitu ez zen eta arduradun nagusia Pedro Lopez Gamiz Burgosko eskulturagilea zen Brivieskako Santa Klararen erretaulako (bertara Valladolidik etorriko zenez) lan honetan.[55]
Euskaldun aldia
aldatuAzpeitian herritartu zen Antxieta 1570ean eta Ana Agirrerekin ezkondu. Harrezkero Iruñean ere bizitu zen aldizka, eta Zaragozako Seoko San Migelen kaperako erretaulan ere jardun zuen.[56]
Jakako katedraleko Sarasako kapera urte horietakoa da, “Moisesi eginiko erantzunetan Migel Anjelen handiena den” Hirutasunaren talde hunkigarriarekin.[57]
Onarpen handiko izena duen maisu izanik jada, hirurogeiko hamarkadan, aldi berean lan egin zuen gipuzkoar ertilariak bai euskal probintzietan, bai Nafarroan eta bai Aragoin.
Gipuzkoan, San Pedroren erdiko irudia besterik gelditu ez zaion Asteasuko erretaula (1572) egin zuen.
Zumaiako San Pedro erretaula (1574). Bertan, geroztik erantsitako erlaitz gaina izan ezik, bankuan Azken Afariari eta Oinak Garbitzeari buruzko bi panel bikain kontenpla daitezke, eta saihetsetan migelanjeldar San Pedroren irudia eta bere bizitzako bi gertaera, eta aingeruen artean zeruetara jasotako Madonna bikain baten alboetan, Mariaren Deikunde eta Jaiotzaren eszenak. Guztiz Antxietarena den multzoa jator hau bereziki estimatua da, Gipuzkoan Azpeitiko maisuaren lanetatik osorik dagoen bakarra izategatik eta erromanismo estiloaren amaierari dagokiona izategatik.[58]
Zumaian lanean ari zen bitartean Antxietak egina izan behar du, egun desagertua den Azkoitiko parrokiako (1575) Ana Idiakez Anderearen kaperarako erretaula; eta baliteke bereak izatea gaur egun Donostian eta Azpeitian aurkitzen diren eskultura batzuk ere.[59]
Gasteizko San Migelen erretaula. Urte horietan bertan Gasteizko San Migelen erretaula nagusiaz (1575) ere arduratzen hasia zen, baina bukatu gabe gelditu zen eta gerora, 1624 eta 1632 bitartean Gregorio Fernandezek egin zuen beste batez ordezkatu zen. San Migel eliza beraren bazterretan orain berriki topatu diren erretaula horretatik salbatuak izan dira zenbait erliebe eder, erretaularen bankurako eginak zirenak, Kristoren Zigorketaren eta Arantzaz Koroatzearen gertaerak adieraziz, Moisesen eta Dabid erregearen irudiak, elizako zaindari San Migelen eskultura bat eta San Pauloren soin erdi bat.[60]
Iruñeko lantegia
aldatuGipuzkoan aldizka bizitzen bazen ere, Antxieta 1577an jada iruindarra zen, bere lanerako erdigune izanik, baldintza bikoitza betetzen zuen, erresumako hiriburu izatea eta gotzaindegia edukitzearena, horrek errazten baitzion gotzainarekin eta kalonjeekin harreman zuzena eta etenik gabekoa.
Lantegi handi bat eraiki zuen Iruñean eta handik jardun zuen garrantzizko mandatu batzuei erantzuten:
- Kasedako erretaula (1577),
- gurutziltzaturiko Kristo miresgarri bat (1579) Iruñeko katedralerako, formalismo manieristaren hunkiberatasun eta edertasuna laburbiltzen dituena,
- eta gaur egun Nafarroako Museoan miretsi daitekeen San Jeronimo;
- beste gurutze txiki bat
- eta Agustindar Errekoletoentzat gorputz erdiko Madonna polit bat;
- Añorbeko' erretaula (Nafarroa), berau dokumentatua ez badago ere, erdiko Birjanarengan eta multzo osoaren gainean dagoen Jasokundearengan, Antxietaren Birjina erromanistak betiko ezaugarria duten edertasun bikaina ongi asko adierazten da, Juan Juni bere maisuarengandik jada ongi urrutiratua den mintzairaz.
Baskoniatik kanpora irteten da haren sona eta Las Huelgas‑ko monasteriorako (1577) erretaula bat eskatu zioten, zorionez zenbait eskultura gordetzen delarik oraindik.[61]
Laguntza eskatu zioten, halaber, Burgosko katedraleko erretaula handirako (1578), bi estatua bikain bederen eskaini zituelarik: Jasokundea eta Birjinaren koroatzea.
Azken lanak. Bidaietan eta bere garaikoak ziren lanen (Balterra, Otsagi, El Escorial, Donostia eta Gipuzkoako beste hainbat lekuetan) tasatzaile lanetan murgildurik, bere ardurapean hartu zituen:
- Tafallako Santa Mariako erretaula (1581-1583)
- eta zoritxarrez sakabanatua den Agoitzeko San Migelena (1584).
Azken urteetan egindako beste tratu batzuk Nabarrete, Fuenmayor, Moneo[62], Sotes, Tolosa eta beste lekuetara eraman zuten. Zatiturik ala sakabanaturik diren erretaula hauen aurrean jakitunak zalantzan jartzen du egile zuzena Antxietaren gubia izan zen ala bere ikasleren batena.
Antxietaren lanak dira egiatan Obanosko San Joan Bataiatzaileren erretaula, horretatik gordeak ditugularik Haurra duen Birjina zoragarri bat eta San Joan Txiki.
Tafallako Santa Mariako erretaula nagusia, “nafar erromanismoaren lanik garrantzizkoena”, bankuko eta erlaitz gaineko erliebeak besterik ez zuen egiterik izan.[63] Garai horretan iritsi baitzitzaion heriotza (1588ko azaroaren 30ean), erretaula amaitzeko lanak San Pedro bere ikasle Pedro Gonzalezen esku geratu zirelarik.
Bost urte lehenago (1583) Tafallako parrokia bererako tenplete tankerako sagrario miresgarri bat tailatua zuen, bata bestearen gaineko hiru ordenetakoa eta eukaristiako gaiei buruzko erliebe finak zituena, arkitekturaren eskulturekiko nahasketa harmoniatsu batean.
Tafallan eman zuen bere azken etapakoa izan behar du Urrikalpenaren Gurutze famatuak, eskultura honetan badirudi Antxietak alde batera uzten dituela erromanismoaren gehiegikeriak eta Kristok azken arnasa eman zueneko unea adierazten du apoliniar edertasunean eta zutikako jarreran betiereko jainkotasunaren bakea iritsi duela erakutsiz.[64]
Manierismo erreformatzailea
aldatuEdertasun ideala. Antxieta Errenazimentu helduko ertilaria dugu batez ere. Italiar ereduek giza soina teknikoki menderatzen irakatsi eta greziarrek beren jainkotasunak adierazteko lortutako edertasun ideal harekin pertsonaia sagaratuak hornitzeko ilusiozko desio hura sartu zioten. Añorbeko bere Jasokundea arrazoiez izendatu izan da “jainkosa klasikoa” modura, eta aipamen metaforiko bera ezar diezaiekegu besteak beste, Zumaia, Burgos, Tafalla, eta abarretakoei. Manierismoari aurka egiten. Maisu handi honetan hasieratik bukaerara azaltzen da edertasunaren gurtza, manierismoaren gutizia itxuragabeen aurrean makurtu nahi ez duen iraupena azalduz.
Baina, aldi berean erantsi beharrezkoa da Espainia iparraldean Antxieta bada Migel Anjelen ikaslerik sonatuena, bere inspirazioetako eredua ez zela edertasun paganoaz harrapatua izan Migel Anjel gaztea, Buonarroti heldua baizik: espiritualtasun mistiko baten idealen eta aldi berean eskulturaren mintzaera oinarrizkoaren atzetik ibilia, bolumenen adierazkortasunean eta kontrajarritako formetan aurkitu zuelarik.
Antxietari egokitu zitzaion Gaztela aldeko lehen erromanisten bihurritze epileptikoak lasaitzea, baliabide plastikoen ahalbide adierazkorrak aurkitzea ikonoetakoak baino gehiago, eta horrela, beren baitan jainkotasuna duten izakiek berezkoa duten bake eta handitasuna gogoratzea.
Espiritualitate mistikoa. Ingurune erreformista batean kokatu behar da Antxietaren artea, eta jada eman ez zaion eta ongien egokitzen zaion izena eman “manierismo erreformatua”,[65] edo hobeto esanda “manierismo erreformatzailea”.
Antxietaren erromanismoa hein batean bederen Gaspar Becerragandik dator, bere Birjina eta emakume santuetan edertasun plastikoarekin batera bizitasun espiritualaren adierazpidea bilatzen duen neurrian behintzat; hortik dator bere gizonezko irudiei heroi indartsuen izaera ematea. Jakako katedraleko Sarasa kaperako aldarean Gurutziltzaturiko Kristori eusten dion Betiereko Aitak, ezinbestean Migel Anjelen Moises oroiterazle duelarik, edozein sinestedunengan ahantzi ezinezko talka egiten du. Beroni buruz hara zer dioen Camon Aznarrek, “sartaldeko artearen barruan Jainkotasunaren adierazpenik jatorrenetarikoa da agian”.
Mundu mental baten adierazpidea. Juan Junik 1577ko bere testamentuan aditzera ematen du “no ay otro ninguno del dicho arte de quien se puede fiar la dicha obra (bukatu gabe uztera zihoan Medina de Rioseco‑ko erretaula) si no es el dicho Juan de Anchieta, escultor residente en Vizcaya, que es persona muy perita, hábil y suficiente y de los más esperitos que hay en todo este reyno de Castilla”.[66]
Baina Antxietak bere berea duen estiloa sortu zuen Junirengandik jaso zuen erraldoitasuna, baina keinu eta kanpoko jarreretako hunkiberatasunaren esku ez zuen utzi adierazkortasuna. Saiatu zen juniar bihurritze bereizgarria eta bere eskuetako espantua alde batera uzten, masen indar abstraktuetan eta bolumenen kontrasteetan buru‑belarri sartzeko.
Etorri handikoak dira bere irudiak, baina beren adierazkortasunaren indarra ez dator mimikatik; bere pertsonaietan azaltzen diren eskortzoak sarritan sinesgaitzak dira ala bizkarra ematen digute (Agoitzeko bankuko Apostolu batzuk, Kasedako Azken Afarikoak, Tafallako zenbait irudik eta abarrek). Nabaria da pertsonaiak gehiegizko naturaltasunetik husteko egiten duen ahalegina. Camon Aznarrek dioen bezala, sortzen dituen formak “buru premisetatik abiaturikoak” dira. Izan ere, Antxietak gorputzen bikaintasun fisikoetan, neurri gabeko muskuluen ahalmenean, soingainekoen neurriz kanpoko hanpaduretan eta aurpegietako bekozko adierazezinetan, egunoroko benetako munduaren ikuskerarekin zerikusi gutxi duen mundu mentalean sartzen gaitu.
Antxieta adituetan. Bukatzeko, Antxieta arreta handiz ikertu duten historialariek eman dituzten iritzi laburtuak berriro aipatzea komeni da.
Antxietari buruz hara zer dioen Azkaratek, “mendearen azken heren honetako eskulturagilerik garrantzizkoena... Migel Anjelen manierismoaren ordezkarietan talenturik handienekoa” da.
Berrikuntza estilistikoak neurtuz, honako hau baieztatzen du Elena Gomez Morenok “klasizismoaren azkenaldietan mehatxatutako eskultura dekadenteari gizontasun latz eta benetakoa eransten dio”.
Camon Aznarrentzat “Migel Anjelen ordezko logiko eta talentuzkoa da. Herentzian hartzen ditu bere egitura eta espiritua, eta irudi ilun eta etsiak, maisuak berak ezarri zizkien mugak baino haratago joanarazten ditu. Migel Anjelengan hutsaltasun klasiko hartatik, behe-erliebetako pasadizozko guztia, desagertu egiten da Antxietarengan eta oinarrizkoa, itxuren hizkera ozen eta apokaliptikoa besterik ez da biltzen”.
Antxietaren lankideak
aldatuAntxietaren bi lankide nagusiak Anbrosio Bengoetxea eta Pedro Gonzalez San Pedro izan ziren.
Pedro Gonzalez San Pedrokoa
aldatuNafarra zen, Arabako mugan, Cabredon jaioa. Antxietaren lankiderik gertuenekoa izan zen lan batzuetan, honen lan egiteko modua hain bereganatu zuen, non zaila gertatzen den dokumentatu gabeko zenbait lanetan erabakitzen maisuaren eskua ala lankidearena noraino iristen den.
Antxieta beraren irizpidea jarraituz, hil zenean bukatu gabe gelditu zen Tafallako Santa Mariako erretaula bukatzeko egin zitzaion tratua. Gonzalez San Pedroren lan garrantzizko honek sona eman zion eta laster garrantzizko lanetarako beste tratu batzuk egin zizkioten. Iruñeko gotzainak 1598an katedralerako erretaula baten eraikuntza bultzatu zuen, Gonzalez San Pedroren lantegian egiteko emana zena, hain zuzen ere. Gerora hiri bereko San Migel parrokiara eramana zena. Arkitekturaz Errenazimentu klasikoak bere‑berea duen erretauletako hoztasuna du; eta kalitatezko eskultura-lan bati egiten dio leku. Bereziki deigarria da Jasokundea eta baita Kristoren Haurtzaroko erliebeak ere.[67]
Cabredon, bere jaioterrian bertan, 1600ean lantegia ireki zuen ikaslez eta lankidez inguraturik, denen artean Diego Jimenez gailendu zelarik eta honekin batera Arabako Errioxan Antxietaren ikurra garbi azaltzen den erretaula batzuk egin zituen.
Desagertu ziren bi erretaula. Anbrosio Bengoetxearekin batera guztiz bikaina izan behar zuen Cascanteko Jasokundeko Parrokiako erretaularako (1593‑1601) tratua egin zuen, baina zoritxarreko sute batean suntsitu zen. Gaur egun Santo Kristoren kaperako sarreran ikus daitezkeen San Esteban Harrikatzea eta gorputz hilaren zurezko bi erliebe polikromiarik gabeak aipatu erretaula honetakoak izango ziren.
Calahorrako katedraleko erretaula nagusiaren geroa antzekoa izan zen, 1602an Gonzalez San Pedrok hasi zuena, bera hil zenean bukatu gabe gelditu baizen (1608); bere suhia zen Joan Bazkardok bukatu bazuen ere, XVII. mendeko sute batean jausi zen azkenean. Bere eragina Errioxan. Batez ere, Gonzalez San Pedro nafarraren bidez hedatu zen Errioxan Antxietaren erromanismoa, atzerapen apur batez iritsi bazen ere, ordurako Gaztelako (Briviesca eta Miranda) lantegietatik eskualdera etorria zen errenazimentuko manierismoaren ondoan.[68]
Honen bidez oso nabarmenki uler daiteke Cabredoko eskulturagile handiak egina ez dela esatea Azueloko San Jurgi erretaula, eta espresibismoko arrasto batzuengatik “Errioxako maisu erromanistaren batena” dela pentsatu nahiago izatea.[69]
Anbrosio Bengoetxea
aldatuAntxietaren beste ikasle sonatua, Anbrosio Bengoetxea Alkizan (Gipuzkoa) jaio zen, 1552 aldera; baina bere ohiko bizilekua Asteasun izan zuen, hara ezkondu baizen. Agirietatik [70] gauza jakina bada ere, Nafarroako eliza batzuetan lan egina zen Bengoetxearena da, eta gordea izan delako guganaino iritsitakoa, Gipuzkoako probintzian aurkitzen da.
San Bizenteren erretaula. Bere maisua oraindik bizirik zela, Bengoetxeak Donostiako erregidoreei hitz eman zien San Bizente parrokiako erretaula egingo zuela. Antxietak esku hartu zuen beronen ikerketa eta tasatze-lanetan. Berak, era berean Antxietak egin zuen Asteasuko erretaularen koloreztatze eta urreztatze lanetan esku hartu zuen.
Donostiako erretaula da (1583‑1596) gorde direnetan Bengoetxearen erretaularik handiena. Joan Villarreal marrazketari eta ikuskatzaileak tratuan jarritako baldintzetan lana hiru urtetan amaitua izatea eskatzen zen. Oso zorrotzak izan ziren 1586ko erretaularen ikertzaileak eta zenbait irudi eta erretaula-multzoan zuten kokapena aldatzera behartu zuten Bengoetxea, berarekin desadostasunean baitziren, bai neurri eta formetan, bai ikonografiazko gaietan eta Trentoko arauarengatik (kontura gaitezen 20 urte igaro zirela ordurako, kontzilioa amaitu zenetik), non sagrarioak ez zuen erretaulan egon behar aldare gainean baizik.
Bengoetxearen laguntzaile modura, Joanes Iriarte arduratu zen frisoko oholen paisaietan –Nekaldiaren, arantzaz Koroatzearen, Gurutz Bidearen eta Gurutziltzatzearen– kalitate bikaineko lau gertaerak zizelkatzeaz. Friso honen azpian eta harroinaren gainean, Azken Afaritik hasi eta Pilatoren epaia arteko eszenak dituen bost paneletako banku bat doa.
Bereizketarako dagoen frisoaren gainean altxatzen da erretaula bera, hiru gorputz, zazpi kale eta Kalbario polit batez amaitzen den atikoa dituena.
Gelditu zen bezala eta gaur egun arte iritsi diren bezala, erdiko kaleko eskulturak eseritako San Bizente, bere martiritzako San Sebastian eta Jasokundea dira. Beste etxeetan, berriz, bi zaindari martirien martiritzako historiak azaltzen dira eta baita Kristoren eta Birjinaren bizitzako eszenak ere. Kale tarteetako hutsuneetan eta kalerik baztertuenetan hamabi Apostoluak agertzen dira. Desberdintzen duten ezaugarriak. Estilistikoki, erdiko Jasokundekoaren taldeetan, batez ere, sumatzen da Antxietaren Birjinen gertutasuna.
Hala ere, Bengoetxearen lehenengo erretaula handi horretan, bere maisuarengandik aldentzen zuten zantzu batzuk sumatzen dira: irudiak Antxietarenak baino lirainagoak dira, alde batera makurtutako buruak contraposto pitin bat hasiz, sarritan irudiak begiratzen duen norabidea erakutsiz gorputzaren gainetik gurutzaturiko beso bat; beste eskua berriz jasota ala gainjantzia edo tunikari helduz; beso gihartsuak erakutsian uzten dituen jantziak; oihaletan oparotasun handia eta tolesdura sakon eta biribilduak azaltzen dira janzkera horietan,[71] eta honek ez du esan nahi tolesdura hautsi eta zokotsuak gustatzen hasi ez zitzaizkionik.
Weiseren iritziz, “Bengoetxearen Apostoluak, gorpuzkeraren dotoretasuna eta oihal finez eginak diruditen janzkerak ulertzeko modu trebeagatik ezagut daitezke; hortxe adierazten da Pedro Gonzalezen irudien ondoko aldea”.[72] Orokorrean, manierismotik urrutiratze apetatsu eta trebe moduko bat sumatzen da, errealismo klasizista joera duena.
Bengoetxeak 1592an Gazteluko parrokia-elizarako Kristo bat egin zuen, altueran bi metro dituen taila eder eta barea; handik gutxira Pedro Gonzalez San Pedrorekin tratua egin zuen, esan dugun bezala, zergatik ez dakigula sute batean galdu zen Cascanteko erretaulan. Berastegiko erretaula (1600‑1602). Donostiako San Bizentekoaren antzeko egitura arkitektonikoa du eta ia‑ia hangoa bezain galanta da. Zokaloa, bankua eta zerrenda bereizgarria baditu, gainean berriz hiru kale eta lau kale‑tartetako hiru gorputz. Neurriz egindako edergarriak eta atalak klasikoak dira.
San Bizenten bezala, zerrendan Nekaldiko gertaerak daude irudikaturik; bankuan aldiz, Itun Zahar eta Berriko historia eta pertsonaiak, bakoitza berari dagozkion ezaugarri ala sinboloak dituela. Lehen gorputzean erdiko kalea San Martin gotzain zaindariaren lekua da, eta alde bakoitzeko bere saihetsetan bi martiriak, Sebastian eta Esteban, eta bazterretako kale-tarteetan San Pedro eta San Joan Bataiatzaile. Bigarren gorputzean San Lorentzo da erdigunea eta emakume santuena alboetako tarteak; hirugarren gorputzean jasokundeko Birjina dago erdian eta alboetako erliebeek Kristoren haurtzaroko gertaerak erakusten dituzte.
Lan honetako kide guztietan joera bat bera sumatzen da, erromanista estilotik askatze aldekoa, errealitate natural eta berezkoaren nolabaiteko arintasun eta bat‑batekotasun aldeko joera duena.
Tolosako erretaula. Tolosako San Frantzisko elizarako erretaula egiteko tratua egin zuten 1604an. Nagusiek tratu hau zuritu nahiez hara zer dioten “porque el dicho Ambrosio de Bengoechea era de los mejoren que por estas tierras al presente se hallaban”.[73] Hondarribiko erretaula egin behar zela eta, Joanes Iriarterekin tratua egiterakoan, Bengoetxea lagun har zezala gomendatzen zitzaion; izan ere, “es ombre de primor para semejantes obras”. Lan hau 1609rako amaiturik egotea erabakia bazegoen ere, 1615era arte ez zen bukatu.
Gaur egun bere estofatua'' eta ongi gordetako polikromia dela eta distiratzen duen erretaula honek baditu hiru gorputz, bost kale eta ni nitxoen arteko Kalbarioa. Ertzetako bi kaleetan badira San Frantziskoren bizitzari buruzko erliebeak, erdiko kalean eta ondo ondoko etxeetan frantziskotar santuen irudiak ikus daitezke. Badirudi Bengoetxearen eskuak zaindariaren gaztaroko gertakariak kontatzen diren lehen gorputzeko erliebe batzuk eta beste santu batzuen estatuak besterik ez zituela tailatu.
Erliebe hauetan, Bengoetxearen prestutasuna nabaria da, bai aurpegietako adierazpenei nahiz janzkeren ugaritasunari naturaltasuna emateko, nahiz eta espazio perspektiban ondorioak sortzeaz arduratu ez.
Santuen estatuen artean, San Antonioren eta estasian dagoen San Frantziskorena nabarmentzen dira. Arte kalitate nabaria duena da sagrarioa ere, Hilobiratze Santuaren erdiko adierazpidean konposaketa politagatik.
Beste lan batzuk. Hiru multzo handi hauetaz gainera, Bengoetxeak eman digunetik geratzen direnak lan apalagoak edo zatiak dira. Adibidez, Tolosako frantziskotarren elizan Petronila Idiakez Andereari eraikitzeko baimena eman zitzaion kapera bateko erretaula bertan behera erori zen XIX. mendean eta Tolosako Santa Maria parrokiara eramanaz salbatu direnak, Kalbarioko hiru irudiak besterik ez dira: Gurutziltzaturiko Kristo, benetan antxietar estilokoa, eta alde bakoitzean zutik, Nekeetako Birjina eta San Joan, Alkizako eskulturagilearen irudi bereizgarri bikainak.
Badirudi desagertu zen erretaula honetakoak direla, halaber, Hilobiratze Santua batak eta Errukiarena besteak, adierazten zituzten bi erliebeak eta gaur egun parrokia horretan bertan gordetzen dira. Bi erliebe hauek harridura sortu zioten Jovellanosi.[74] Sagrarioak. Gipuzkoan herri txiki askotarako egindakoak dira Bengoetxearen tabernakulu batzuk, maisutasun berezi batez tailatu ziren irudiak gaurko gizonarentzat bereziki erakargarriak gertatzen dira dituzten neurri txikiengatik eta ikusiak izan daitezkeen gertutasunagatik. Halakoxeak dira:
- bere jaioterrikoa den Alkizako sagrarioa (gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena);
- eta Hernaniko San Joan Bataiatzailea parrokiako sagrarioa (1069), gorputz bakarra eta oinplano biribilekoa, Eraistearen erliebe polit bat erakusten duena.
- Bengoetxeak 1615ean Errenteriako Santa Maria parrokiarako sagrario bat egin zuen, behealdeko zatia besterik gordetzen ez bada ere, atean Azken Afariko adierazpen eder bat du.
Erretaula txikiak. Bengoetxea berarenak dira Zarauzko parrokian (1612) gorde diren bi erretaula txiki: - lehenengoak diseinuan zorroztasun klasikoa du, mukulu biribileko lau estatua eta Deikundearen erliebe zoragarri bat dituelarik; - bigarrena oraindik ere xumeagoa da, erdiko erliebe baten azpian familia santua (Santa Ana, Birjina eta Haurra) adierazten duten hiru estatua ditu, kalitate ederrekoak hauek ere.
Ondorioa
aldatuBengoetxearen lanen ibilbide motz honen laburpen trinkoan, esan egin beharko litzateke, Antxietaren erromanismotik hasita, Alkizako maisua urrutiratu egin zela bai Antxietaren tankeratatik nahiz Lopez Gamizenetik. Ez da ahaztu behar, Antxieta desagertu eta 37 urte beranduago hil zela Bengoetxea.
Espainia iparraldean artezko erromanismoa luzaroan ikasi duen Georg Weise alemaniar historialariak baieztatzen duenez, Anbrosio Bengoetxearengan azaltzen da erromanismoaren halakoxe egitura suharren deuseztatze bat eta XVII. menderako trantsizio bat;
Eta maisuaren berezko ezaugarri estilistikoak azpimarratzen diru:
- ertz gehiago dituen formak erabiltzea,
- tolesduretako biribiltasunen eta izurren modelatzean zuritasuna desagertzea,
- buruetan nolabaiteko idealtasuna,
- eta errealismo alderako joera orokorra.[75]
Antxietaren eskola
aldatuAntxietaren eragina kanporatzen duten XVI. mendeko eta XVII. aren hasierako eskulturagileak asko dira. Hain izan zen handia eragin hau, non Camon Aznarren iritziz “aldi guztietako espainiar maisurik handiena izan zela ziurta daiteke, artean aztarna gehien utzi zituena... Mendearen azken horretako eta hurrengo ia guztian Nafarroako arte guztia Antxietaren formalismoarekin kateaturik zegoen. Eta ia beti halakoa izanik maisutasuna eta leialtasuna, dokumentuetako frogarik ezean Antxietari atxikitzera jotzen dugu bere ikasle ala imitatzaileenak diren lanak”.
Nahiz eta historia honetan eta erromanismoaren ataletan Baskoniako mugetan geratu nahiko genukeen, logikak Errioxako eskulturagile erromanistak ahanztea eragotzi egiten digu, hauetako batzuk ongi jarduten bazekitenaren lekukoak utzi baitzituzten Nafarroako elizetan. Beste alde batetik, logika horren ondoan, metodologia zuzen bati zor zaion leialtasunak lehenengo tokian oroitzera behartzen gaitu, Joan Antxietaren garaikideak baitira izan ere, hauetatik garrantzizkoenak.
Errioxako erromanistak
aldatuPedro Arbulo Marguvetekoa. Berauen artean ospetsuena izan zen 1565ean Ozkabartekoa zena eta gerora Briones hirikoa (Logroño) eta 1608an han hil zena. Arte kontutan bere nagusitasuna tasatzaile gisa esku hartzeetan nabarmendu zen; Antxietaren iritzi berekoa ez izanik, bere erabaki batzuetan; bere ertilari kategoria Cean Bermudezen iritziarekin gomendatzen da, zeren eta honek “Alfonso Berrugueteran ikaslerik trebeena” modura izendatzen baitu.[76]
Gaztaroko lan dela esan daiteke Brionesko Santa Maria parrokiako Guztiz Garbiaren erretaula, 1564 aldeko data ematen zaiona, Birjinaren bizitzako erliebeak eta erromanista estilo garbiko zaindariaren irudi ederra dituena.
Fernandez de Vallejorekin batera bere lanik handiena San Asentsioko (Logroño) erretaula nagusia izan zen (1570) sute batean desagertua.
Desoioko (Nafarroa) erretaula bezala, bere aldirik gorenekotzat hartu daitekeena, 1571n Arbulok tratua egindakoa. Lan honetako lau erliebek (Deikundea, Egiptoko Ihesa, Getsemani eta Gurutzetik Eraistea) eta irudi batzuk bizirik irauten dute, eskulturagilearen balioa neurtzeko adinako aurriak, lehen mailan, maisu honetan oso berezkoa den lerromakur jarreran dagoen apostoluarekin Baratzeko Otoitzean oso bereziki adierazten denez eta Eraistearena, bere ezaugarri zuen maskor‑itxurako erliebea eskainiz.[77]
Juan Fernandez de Vallejo. Fernandez de Vallejo errioxarrak Antxietaren aurretik Baskonian erromanismoa sartu izanaren merezimendua du, Lantziegoko bere erretaula Gipuzkoarra bere herrira itzuli aurretikakoa (1567‑1570) baita, hain zuzen. Erretaula miragarri honek (lehenago Weise eta Camonek, Arbulo Marguvete‑rena zela zioten) baditu zokaloa, hiru kaletako hiru solairu, telamonak edo atlanteak dituelarik bankuetan eta medizien hilobi modura, frontoien gainetan eratzanik dauden haurrak.
Fernandez Vallejoren estiloa, Pedro Arbuloren oso antzekoa da, halakoxea: “oso nahasian dauden erliebe eta eskultura multzoak dira eta Migel Anjelen arkitektura batean benetako espazioarekiko larritasun bat adierazten dute”.[78] Egundoko multzo honen erdigunean dagoen Jasokundeko irudi itzel honetan ere Sansovino eta Migel Anjelen oihartzunak sumatzen dira eta nahiezean ere Antxietaren Birjina indartsuak gogorarazten dizkigu.
Vallejorena da Lezako San Martinen erretaula ere, gaur egun Berganzon San Migelen izenpean ikus daitekeena.[79]
Erromanismoa Gipuzkoan
aldatuJeronimo Larrea eta Goizueta. Antxietaren ikasleen artean izendatu behar den hau, beharbada Jakan jaiotakoa izango zen (c. 1562-1616), baina Gipuzkoako emakume batekin ezkondu zenetik aurrera probintzia honetan kokatu zen.[80] Honako hau, historialarien aldetik, 1945ean bere testamentua azaldu zen arte ia ezagutu ez eta estimatzen ez zen ertilaria zen. Hala ere, eskulturagile estimagarria izan zen eta sona handi samarrekoa gainera, lan askoren ikerketak eta tasatzeak egitera deitzen baitzuten. Ugariak izango ziren bere lanak, baina ez da asko salbatuta gure arteraino iritsi dena.
Ezagunena 1595etik hasita ein zen Oiartzungo Ospitaleko erretaula da. Estilo klasikoa duen erretaula da, garai hari zegokion soiltasuna berekin duena.
Bankua, bi gorputz eta beren baitan sei estatua dituzten hiru kale nitxodun ditu, baita Kalbarioarentzat atikoa ere alboetan bi irudirekin: San Migel Goiaingerua eta San Joan Bataiatzailea. Bi solairuak bereizten dituzten zerrendetan Kristoren Lurperatzeari eta Piztuerari dagozkien erliebeak daude. Bere erdiko kalean, mukuluetan San Joan Bataiatzaile zaindaria eta Haurra duen Birjina daude irudikaturik; besteak santuen estatuak dira.
Egilea Larrea dela frogatzen duen dokumenturik ez bada ere, ia ziurtasun osoz berea dela uste da San Sebastianen estatua, Larreak bere testamentuan aipamenak egiten dituen Azpeitiko “Kristo Nahigabetua”‑rekin duen estiloaren koherentzia dela-eta.[81] Arrazoi beragatik esan daiteke Pasai Donibaneko Barealdiko Kristo ere berea dela, garbitasun oihala Azpeitiko Kristoren berdina baita.
Erretaulako beste irudi batzuk Larreak egin zituela ere azaltzen da, adibidez;
- Donostiako Santa Mariaren kofradia baterako,
- eta Antzuolan Uzarragako San Joanerako; baina ez da erabat ziurra, aipatu erretaula horietatik gorde dena benetan berea denik.
Ezaugarriak. Biluziak tratatzeko moduagatik ezagutzen da Larrea, gihar eta zainak nabarmenak ditu, baina biguntasun eta leuntasunez, Joan Antxieta oso gertutik jarraitzen duelarik. Baina oso urruti dago azpeitiar maisuaren indar itzel eta edertasun plastikotik.
Joanes Iriarte. Altsasun (Nafarroa) jaioa bada ere, Joanes Iriarte gipuzkoartzat (1595) hartu beharko litzateke, ia bere bizitza osoan Donostiakoa izan baitzen.
Bere lanik garrantzizkoenak:
- Donostiako San Bizenteko erretaula, Bengoetxearekin batera egindako lana, ikusi dugun bezala.
- Hondarribiko parrokiako (1590) antzinako erretaula,
- eta ezer ere gorde ez den Oiartzungo parrokiako Santa Katalinarena (1594).
Iriarteri buruz hara zer esaten zen “dicho maestro es hombre perito en el arte de la imagineria y de escultor y esta reputado, por haber hecho otros retablos semejantes” parrokiako erretaula nagusiaren diseinua zela eta. Bukatu gabe hil zen ertilari hau eta beste esku batzuk aritu behar izan zuten (Martin eta Esteban Ostizatarrenak, batez ere) bukatuko bazen urreztatze eta estofatu lanetan. Eraitsi eta askatu egin zen eta bere ordez beste bat jarri XVIII. mendean. Iriarteren “erretaula aberats” hartako lanetatik, sakristian gordetzen dira Kristo eta Birjinaren bizitzako erliebe eder batzuk, erromanismo arrasto garbikoak.
Beste Jarraitzaile batzuk. Hemen laburbiltzen ditugun gipuzkoar maisu gutxi hauen lanen inguruan, profesionalen beste lan ugari ematen da, guztiz arte ikuspuntutik begiratuta, gogora ditzagun Mª Asunción Arrazolak bere dokumentu ugariko azterlanetan egiten duen bezala, estimazio berezia merezi duten lanak:
- Joan Basayazenak;
- Domingo Garoarenak;
- Pedro Goikoetxearenak diren ia guztiak, beste batzuk, Altzo, Ibarra, Eldua eta Irurakoak ez dute maisutasun berezirik eskaintzen; - azkenik, beste batzuen agirietako berriak baditugu, baina erromanismo garbiko arrastorik ez izateaz gainera, kalitatezko baliorik ezak berak eragin zuen sakabanatze eta disiecta membra mailan geratzea.
Erromanismoa Araban
aldatuAntxieta Araban azaldu izanak eraginik izango zuen erromanismoko kanonak hartzeko eta erabiltzeko unean Probintziako elizgizon, nagusi eta ertilarien artean.
Lope Larrea eta Erzilla (c. 1540‑1623) da Arabako erromanismoaren talenturik aipagarriena. Agurainen jaioa zen eta hiri horretatik garatu zuen batez ere bere arte jarduera Nafarroan, Gipuzkoan eta Araban. Ertilari honi, luzez bizi izanak (83 urte zituela hil zen) etengabeko lan egiteko aukera eman zion, Lehen Errenazimentuko espresibismotik hasi eta Barrokora bitartekoa den arrazoizko garapena sumatzen zaiolarik.[82] Pierres Picartekin hasi zuen bere trebakuntza eta inola ere honek, Nafarroako artelanetako ibileretan lagun izango zuen, eta bere alabarekin ezkondu zen azkenean.
Larreak, 1572 aldera, Agurainen lantegia ireki zuenean bertako kide egin zuen Picart bere aitaginarreba, baita aldi baterako Lizarrako San Joanen erretaulako eskulturagile bikaina izan zen Juan de Beauves fraidea ere, ofizial mordo batekin batera. Horrela, eskualde hartako tradizioko espresibista hoberenetakoa barneratu eta eguneratu zuen Erromanismoko hats berri bat emanez. Lope Larrea ez da, beraz erromanista garbi bat, beregan bai baitaude Picarten adierazpen-zantzu batzuk eta baita Erromanismoko neurrigabetasun erakarleetatik askatzen duen formei eusteko modu bat ere.
Agirietan azaltzen den lehenengo bere lana Ulibarri Aranako (Araba) erretaula nagusia da, (c.1572‑1575), oraindik ere Picarten irakaspena erakusten duelarik. Hemen azaltzen dira Birjinaren Bizitzako eta Kristoren Nekaldiko aldiak eta baita San Joan Bataiatzailea zaindariaren bizitza eta martiritzakoak ere.
Urte hauetan zehar, Lope Larreak Irañetako (Nafarroa) erretaularako tratua egin zuen (1574), Picarten egiteko modua azaltzen delarik eta, kasu honetan gainera, bere partaidetza dokumentaturik.
Bestalde, kontutan izan behar da, garaitsu honetan, Gasteizko erretaularako tratua sinatu zuela Antxietarekin batera. Maisu gipuzkoarraren laguntzagatik izan beharko zuen, arabar katedraleko traza eta lanen hasierako garai honetan, maisuaren lanik gorenena den Aguraingo Santa Mariako erretaula nagusian jada loratzen den erromanismo alderako garapen argiaren arrazoia.
Aguraingo Santa Mariako erretaula nagusian, maisuaren lan goren honetan nabarmentzen da garapen hau.
Diseinua eta gauzatzea Larrearenak dira, 1584an eginiko tratuaren arabera, bankua, hiru gorputz eta atikoz osaturiko tramankulu izugarria eraiki zituen. Lan honen eraikuntza gorabehera askorekin egin zen, Larrearen bizialdian en chantier moduan, eta bere heriotza ondorenean ezin bukatu izan zen 1638ra arte, urte honetan hartu zuelarik kolore aniztasuna. Nolanahi ere, bankuko ongi trazaturiko eseritako irudietan dauden Ebanjelarien erliebeak aski lirateke Larrea eskulturagile handitzat hartzeko. Merezimendu horiei erantsi behar zaizkie Deikundearen (Uso jainkotiarraren eta zeruko mezulariaren aurrean Maria eskortzo ezin ederragoan belaunikaturik) eta Ikustaldiaren eszena zoragarriak (zeinetan, era berean Elixabete bera den jada Jainkoaren Ama denaren aurrean belaunikatzen dena), bi erliebeak dira garai hartako Italiako arterik hoberenarekin lehia zezaketenak eta iparraldeko Erromanismorik hautatuenen artean kokatzekoak.
Biloriako erretaula. Eskulturagileak XVII. mendea hasia zelarik jada hasia zuen, Migel Anjelen Moises islatzen duen San Andres zaindariaren Biloriako erretaula (Nafarroan). [83]
Emaitza ugari. Pierres Picartekin ikasia zen eta une horretan harremanetan zegoen lanbide honetan trebatuenak zirenekin, hala nola, Joan de Beauves edo Joan Antxieta berarekin ere eta, esan bezala, bere bizitzaren luzeak Larreari estilistikoki Barroko aldera garatzen laguntzeaz gainera, estatua eta erretaula oparo uzteko bidea eman zion.
Bikuñako parrokian, Rodrigo Saez Bikuñakoaren hilobi‑eskulturan ere aritu zen, defuntu otoizlariaren alabastrozko irudian, hain zuzen.
Erretaula-diseinuak. Hauek burutzeko bi eratako diseinuen alde erabaki zuen: handienerako zortzialdekoa eta zuzena alboetarako, bere irudietan, berriz, egituren akabera on bat erakusten du eta gainerako eskulturagile erromanistetan sumatzen ez den nolabaiteko idealismoa.
Aipa daitezkeen lanak dira:
- 1 Bikuñako San Pedroren kapera bateko erretaula, 598an tratua eginikoa
- eta Narbaxako elizaren erdian dagoen erretaularen bankua eta lehen gorputza (1596‑1616).
Esteban Belasko. Gasteiz aldeko gunean estilo berriaren eragiletzat har daitekeen Esteban Belaskorengan eragin handikoa izango zen Antxietaren itzala. Mota askotako lanbideei heltzeko jarrera bereizgarri zuen familia batekoa zen, erretaulak nahiz hilobietako monumentuak edo armarriak ere egiten baitzituen. Gasteizko San Migelen erretaularen diseinua egin zuen 1575ean Antxietarekin, baina hiru urte beranduago azpeitiar ertilariari eskualdatu zizkion bere mandatua eta eskubideak.
Arriagako San Bizenteren erretaula nagusia (c.1575) nabarmentzen da, berak esku hartu zueneko lan ugarien artean. Hemen, nekezko erliebeetan Antxietaren arrastoak nabarian daude: pertsonaia batzuetan bekozko lehorrak, ilaje nahastuak, sufrimen keinuen arintzeak, eta abar; baina azpeitiar maisuagandik aldentzen dute giza kanon motzagoak nahiago izateak eta klasizismo nabarmenagoak.
Esteban Belaskoren estiloa igartzen da, 1573an tratua eginda eraiki zuen Gazteluko erretaulako banku aldean ere. Ale hauek XVII. mendeko erretaula baten oinarritarako balio dute eta bertan penintsulako Erromanismotik baliatu izandako zenbait gai aurkitzea ere litekeena da: landare gaiez eginiko apainketak, geometriazko kateatzeak, eta Julio II.aren hilobiko jopuen estiloko telamoi edo atlanteak ala Sixtina Kaperan margoturiko ignudi‑etakoak.
Etxabarriko erretaularen zati bat ere Belaskorena dela esaten da; are zehatzago, bere eskuz eginak dirudite bankuan tailaturik dauden Baratzeko Otoitza eta Ikuzketako erliebeak, eta banku bereko kale-tarteetan kokaturiko emakume eta gizaseme santuen irudi handi eta dotoreak.
Bereak direla onartzen da, halaber, Araba aldeko eliza batzuetako sagrarioak ere.
Joan Araotz. Ez litzateke lekuz kanpokoa izango hemen Gasteizekin elkarturik dagoen Joan Araotz ertilaria gogora ekartzea, aurreko orrialdeetan bere aita Andres Araotzi laguntzen Eibarko erretaulan ikusi genuena, alegia. Aitaren lerro batzuk bazterrera utzi zituen, Antxietaren hizkera itzelak liluratuta beharbada.
Joan Araotzek Orbisoko San Andresen erretaula nagusia utzi digu oinordeko, gaur egun XVIII.go rococo antolaketa batean izendaturik datorrena. Horretaz, Mª Asunción Arrazolak idazten duen bezala, agian pentsa daiteke Andres Araotzen lana Berrugueteren lanaren argitan hobeto uler daitekeen bezala, era berean bere seme Joanenak Antxietarena ekartzen duela gogora.[84]
Beste eskulturagile batzuk. Maila apalagoko beste eskulturagile batzuk ere hemen aipatzea mereziko luke, hala nola: - Ozanan (1579‑1585) eta Añastron (1584-1593) gorde diren erretaulen egilea den Diego Markina.
- Joan Martinez Periztegi, 1595 inguruan Agiluko San Pedroren eta Urarteko Jasokundearen erretaulen egilea.
- Andres Gartzia Urigoitia, mendearen azken urte horien inguruan jardunean ari zen, arte herrikoiaren oso gertuko estiloa zuen eta jatorriz Bizkaitarra (Otxandio) bazen ere, Araba aldeko elizetan lan egin zuen. Berari zor zaizkio, besteak beste, Marietako sagrarioa (1593), Buruagako erretaula nagusia eta San Lukasen busto bat, eta Gasteizko San Pedro elizan kokaturik zegoen eskribau-gremio batentzako burutu zuen erretaula baten hondarra (c.1586).
- Araban lan eginak dira Mirandako lantegiko hainbat ertilari, Briviescako Santa Klararen herentzia bizirik duteneko ertilariak, berauek.
- Naiarako lantegikoak eta bertan sustraiak bota zituzten Kantabria aldeko Juan Alvarado eta Juan Gomez de Barcena egileena azaltzen da Billako San Andresen erretaula nagusiaren (1587‑1594) ale hau.
Erromanismoa Bizkaian
aldatuMartin Ruiz Zubiate. Aldi honetako egilerik sonatuena da, Arratzun (Bizkaia) jaio bazen ere, Burgosen nahiz Briviescan bizitua omen zena eta antza denez hortxe ikasia. Beronek Burgos aldeko arte guneetan izandako harremanak dokumentatuak daude eta gauza jakina da Burgos probintziako erretaula onen egilea zen Domingo Amberesen lantegitik hartu zuela lantegiko tresneria, ertilari hau hil zenean. Dokumentuetan erretauletako arkitekto gisan izendatzen den Ruiz Zubiate hau eskulturagile ona zen eta Briviescan Antxietarekin aritua zen, Huelgasko monasterioarekin gipuzkoarrak zuen tratua honen ondoan amaitu zuelarik.
Behin Bilbora bizitzera etorri zenetik aurrera, Ruiz Zubiatek Durangoko Uribarriko Santa Mariako erretaula nagusia egin zuen, beronen diseinua, ederturiko zutabeak dituelarik, Briviescakoan inspiraturikoa da. Lehen begirada batean, erretaula honen ezaugarria handitasuna da (erlaitz gaina, bankua, hiru solairu, hiru kale eta bi kale-tarte, eta baita Kalbarioa ere amaieran), eta baita bere jatorria Gaztelako manierista eskolako egituran erakusten duen apaingarri arranditsuak izatea gainera. Ertilariari larritasun ekonomikoak pasarazi zizkion eraikuntzak 1578tik 1598ra arte iraun zuen. Ohiko gaien banaketak, Nekaldikoak bankuan eta Mariarenak goieneko etxeetan direla, erromanista estiloa nabarmendu egiten du irudi eta keinuetan, erdiko nitxoan aingeruz koroatua den Mariaren irudi arranditsua erakutsiz. Zubiateren erromanismoa zuhurra da.
Antxietaren mintzaera suminetik urruti samar dagoena. Aurrez aipatu ditugun euskal erromanisten indar erakargarria falta zaio.[85]
Martin Basabe. Ruiz Zubiaterekin jardun zuen Aulestikoa Martin Basabe eskulturagileak, gaur egun desagertua den Mungiako San Pedroren erretaularen eraikuntzan.[86] Basaberenak direla esan daiteke:
- Maruriko San Lorentzoren erretaula, 1582an eginiko tratuaren arabera.
- Lekeitioko Nekaldikoarena gaur egun osagai barrokoez nahasia dena, 1587koa.
- Aulestiko San Joan Bataiatzailearena (1600),
- eta Zeberioko Olabarrietako San Tomasena 1592. aldera bukatu zena.
Zeberioko honetan badira bankua, bi gorputz eta hiru kale, mazoneria zorrotz eta erromanista moduari guztizko leialtasunaren barruan, beheko erdiko etxean, Tomas eta Lorentzo bi Santu zaindarien estatuak eta goienekoan, berriz, Mariaren Jasokunde‑Koroatzearena; albokoetan Zigorraldia eta Arantzez Koroatzearen gertakariak eta San Lorentzoren martiritza eta, halaber, San Tomasen sinesgaiztasuna, perspektiba efektuak barne badituztelarik. Bankuko erliebeetan, paisaia moduan kontatzen dituzten eszenak –Harrapatzearen eta Getsemanikoa– kalitate bikainekoak eta erromanista estilo onekoak dira.
Oraingoz, dokumentuen ikerketan nozitzen dugun eskasiak eta, horren ondorioz, Bizkaiko erromanista eskulturari dagokionaren bibliografian ez du inola ere frogatzen aldi horretan eskulturagile erromanista onik ez zenik. Julen Zorrozuak jaso ditu hauetako batzuen izenak: Frantzisko Urizar, Joan Arriola, Pedro Goitisolo, Joan Perez Gorrio, eta abar.[87]
Lantegi Erromanistak Nafarroan
aldatuLehenagotik ere aipatu dugu Antxietari Camon Aznarrek eskaintzen dion gorespen hitzaldia, “mende honen azkeneko eta hurrengoaren ia osoko nafar arte guztia Antxietaren egituretan kateaturik dago”. Egiaz, hiru nafar lantegi nagusiek azpeitiar maisu handiaren eraginak erakusten dituzte: Iruñeak, Zangoza, Irunberri eta Lizarra auzoan izateak eta arte lankidetzak elkarturik [88] Antxietarekin zorretan dira.
Iruñeko lantegia
aldatuJoan Gazteluzar. Logikoki, garrantzizkoena da bera, jardunean iraungo duelarik ia XVII. mendearen erdialdera arte. Joan Gazteluzar mihiztatzailea edo muntatzailea izan zen Iruñeko pertsonaiarik famatuena, nahiz eta honek benetako eskulturagile eta sagrario eta liturgia tresnerietarako urregintzan trebeziarik falta ez izan, mihiztatzaile lanbidean zen ezagutua eta batez ere estimatua. Aezkoako erretaula berak egina da, eskulturgintzaz Anbrosio Bengoetxea arduratu bazen ere.
Gazteluzarrek bere garaiko eskulturagilerik hoberenekin egin zuen lan eta estilo erromanistari leialki jarraitu zitzaion; hala, erretaula asko diseinatu eta burutu zituen delako parrokia hauetan: Zolian, Eguesen, Imarkoainen, Elbeten, Larraian, Eneritzen, Latasan, Ororbian, Sunbillan, Arraitzan eta abar.
Domingo Bidartekoa. Erromanista garaiko beste mihiztatzaile sonatu bat Domingo Bidarte izan zen, Iruñeko gotzaina zen Antonio Zapatak bereziki estimatzen eta laguntzen ziona.
Iruñeko katedraleko Errukiaren erretaula txikiaren egilea da, aipatutako ikonografiatik eszena bakarra duena, beraietan Migel Anjelen gisako estereotipatzeak azaltzen direlarik.
Domingo Lusa. Bidartek bere suhi Domingo Lusarekin elkartuta egin zuen lan, nahikoa talentu duen eskulturagile honek bere eskulturan erromanismo berantiarra gorde zuen, Gregorio Fernandezen eraginarekin elkarturik. Honen lanetan ikusten da aurpegi biribilak eta janzkera hanpurusen atzean dauden gorpuzkera indartsuak gogoko zaizkiola. Dena dela, Valladolideko jatorria izan dezakeen honetan zenbait angeluetatik errealismo barrokoa bistaratzen da jada. Delako ezaugarri horiek hauetan azaltzen dira:
- Arronizko Santa Maria Madalenaren erretaulako erliebe bitxietan;
- Ardanazko Santa Katalinarenean (santaren irudia zertxobait estereotipatua da);
- gurutziltzatutako hainbat Kristorengan,
- Imarkoain eta Ziritzan.
Orokorrean, nafar parrokia batzuetarako egin zituen erretauletako tailetan:
- Galarko Espartzan,
- Muru Artederretan,
- Olatz Nagusian,
- Berriobeitin, (1621‑1629)
- eta Ziritzan (1632).[89]
Zangozako lantegia
aldatuMugatik hain hurbik egoteagatik, lantegi honek auzoan zuen Aragoi erresumatik zetozen mandatuak hartzen zituen. Zangozako bi ertilarik, Nikolas Berastegi eta bere suhi Joan Berroetak 1587 eta 1594 bitartean Erromanismoko ederrenetarikoa den Huescako katedraleko aulkiteria bikaina burutu zuten, bizkarraldean gorputz osoko irudiak dituela; denen artetik San Mikel Goiaingeru biluziaren adierazpen eder bat nabarmentzen delarik.
Nikolas Berastegi. Dokumenturen batean, “arkitekto” lanbidea izendatzen da. Berastegik lehenago Mirandako Jasokundeko parrokiaren koruko aulkiterian, Agoitzeko San Migelerenean eta gaur egun desagertua den Santiago monasterioarenean (Iruñea) jarduna zuen.
Joan Berroetak. Joan Berroetak bere aldetik, Huescako elizetako erretaulak, San Lorentzo eta San Pedro Zaharrarenak egin zituen.
Gerora bere jarduera Nafarroan kokatu zuelarik, Zangozako San Salbatoren (1608) hasita.
Joan Etxenagusia mihiztatzaileak trazaturiko bere erretaula nagusirako lan plastikoa Joan Berroetak burutu zuen, Joan Huiziren laguntzarekin. Tafallako Santa Marian inspiraturikoak dira erliebe eta eskulturak.
Laguntzaile bera izan zuen San Bizente elizako eskulturak lantzeko Urraulbeitin. Zangozara itzuli zen segidan, Joan Burdeosen laguntzarekin Karmel komentuko elizaren eskultura batzuetaz arduratzera. Lan honen ondoren etorri ziren beste tratu batzuk:
- Tafallan Sortzez Garbiaren Ordenako komentuko sagrarioa egin zuen;
- Uxueko erretaula nagusirako harrizko hiru irudi (1617);
- eta Galipentzu, Ledea, Irunberri, Zare eta abarretako erretaula nagusietarako zenbait taila eta erliebe.
Irunberriko lantegia
aldatuIrunberriko fokuan gehien nabarmendu ziren ertilariak dira Joan Huizi, Gaspar Ramos eta Joan Hera mihiztatzailea. Hauek, XVII. mendeko lehen herenekoak diren arkitektura zuzeneko eta eskultura onargarriak dituzten erretaula-multzo bat egin zuten.
Gaspar Ramosek eskulturak egin zituen eta Joan Herasek mihiztatu; hauei zor zaizkie zenbait erretaula bikain:
- Santakarako Jasokundearen erretaula nagusia,
- Geretzeko San Sebastianena, Urraulbeitin,
- Abaurregainako San Martin (1611), egitura oso klasizista duena, mukulu eskultura nabarmenak, horietako batzuk edertasun handikoak –Jasokundea eta San Estebanena– Gaspar Ramosen ezaugarri klasizistarekin.
- Garaioa parrokiakoa,
- Espartzakoa benetako maisu lana,
- eta Irunberriko parrokiako bi alboetakoak ere;
- Orotz‑Betelukoa bukatzeaz ere arduratu zen.
Beste erretaula batzuk ere bereak direla esaten da, besteak beste, Arbonies, eta Armeño parrokietakoak. Gaspar Ramos egile izan zen era berean:
- Orreagako erretaularen egokitze lanean, Esako San Esteban elizan burutu zuelarik (1618‑1624);
- Lakuntzako San Salbatore elizako erretaula korapilatsuaren (eskultura eta erliebeak) egilea, lan honetan tratua zein datarekin egin zuen gogoan harturik, (1637) bere seme Frantzisko Ramos ertilariaren laguntza izan zuela uste izatekoa da.[90] Dena dela, erretaula honetan Orotz‑Betelukoan bezala, naturalismo barroko alderako nolabaiteko gerturatzea suma daiteke.
Lizarrako lantegia
aldatuLizarrako lantegia, batez ere, eraginkor azaldu zen denbora luzean –belaunaldiz belaunaldi– datozen familiako lantegietan biltzen ziren ertilarien jarduerari esker. Troas eta Inbertotarren familiak gailenduko dira.
Troastarrak
aldatuFrantses jatorriko familia batekoak dira Troas‑tarrak (Troyes‑ekoak), beroietatik Pedro, Joan Nagusia, Joan “Gaztea” eta Julian dira Nafarroan ezagunak.
Joan Troas Nagusia mihiztatzaile-lanetan zen ezaguna.
Bestea, Joan Troas “Gaztea” alegia, bere testamentuan (1600) aitortzen zuen Galdeanoko San Pedro parrokian erretaula nagusia hasia zuela, eta 1570erako eginak zituen jada zaindariaren irudia eta sagrarioa. Larrioneko erretaulan ere esku hartua zen Jasokundeko irudi erromanista zizelkatzen. Berari zor zaizkionak dira:
- Antzingo San Fausto parrokiako eretaula (c.1576),
- Aiegiko sagrarioa
- eta Etaiuko erretaula nagusia ere (c.1600).
Pablo Troas. Lizarrako Troastarren eskulturagilerik gogotsuena Pedro izan zen. Beronek lehenbizi egin zituen lanen artean kokatu behar dira, beharbada, Alloko parrokiako saihetsetakoak, berau bukatzeko Logroñon bizi ziren laguntzaile frantsesen esku-hartzea behar izan zuen, erretaula horietan plateresko eta espresibista arrasto garbiak utziz.
Honako erretaula hauetan jarduna zela dirudi:
- Iguzkitzakoan (c.1580)
- eta Biloriakoan.
- Sorladako erretaula nagusia berea obratzat hartu da (c.1580), baita Villamayor de Monjardineko beste lan batzuk ere.
- Arbeitzako erretaularen tratua egin zuen 1595ean, gerora Bernabe Inbertok bukatu zuena, hain zuzen ere;
- Iratxeko klaustroan ere partaide izan zen,
- eta San Berebundoren kutxatilaren egilea ere bera izan daiteke.
Pedro Troas Villatuertako San Migeli eta Santa Katalinari eskainitako alboetako bi erretaulen egilea da (c.1596). Egiazkoa dela dirudi Troastarren arte lanei dagokionez, ia erabat XVI. mendearen bigarren erdira mugatzen dela eta mende honen bukaeran amaitzen.
Inbertotarrak
aldatuInbertotarrekin ez da gauza bera gertatzen, zeren eta, katalogoan erromanismotik eskultura barrokorako igaroaldiaren hasiera ikus baitaiteke.
Joan. Familiako lantegiaren sortzailea, Troastarren lehenengoa izan zen Joan Inbertok, XVI. mendearen lehen erdiko espresibismoan jantzi zenak tailatu zituen Lizarrako San Joanen parrokian eta Abartzuzarakoan erretaulak, erromanista baino platereskoa gehiago dutenak. Estenotzeko erretaulan eta bere semeen laguntza izan zuen beste elizetan bistaratzen da erromanista arrastoren bat.
Pedro. Hiruetatik –Pedro, Joan II.a eta Bernabe– lehengoak, Joan Antxietak diseinaturiko Alloko aulkiterian esku hartu zuen, baina oso gazterik hil zen.
Bere anaiek, Joan eta Bernabek, hartu zuten 1590etik familiako lantegiaren emaitza garrantzizkoenen ardura.
Familiako beste bat –Tomas Troas– Zamoran porturatu zen eta han (c.1600) San Andres elizan jaso den Haurra duen Birjina tailatu zuen intxaurrondo-zuran.[91]
Joan II.a. Badu ezaugarri bat Joan Inberto II.aren erromanismoak: zakartasun apur bat; bere erretauletako taila batzuetan, esaterako, Muzkiko Madalenaren elizan (1596), Urbiolan, Ollobarrenen, Jaitzen, Villatuertan ikus daitekeenez.
Bernabe izan zen bere familiako eskulturagilerik jantziena eta garaikoen artean aipamenik gehienak berak bereganatu zituen. Fiteroko parrokian beretik gorde denetan Kristo gurutziltzatua maisulan bikaina da: okerturiko gorputzaren edertasun plastikoak eta bere gorputz biluziaren profil eta bolumenen kontraste harmoniatsuek Antxietaren oroitzapena pizten dute, nahigabe ere. Gauza bera esan daiteke Mendigorriarako tailatu zuen Kristoaz eta berdin Mañeruko Kristoaz ere, Bernabek erretaulatxo erromanista bat ere utzi baitzuen.
Bernabe Inberto izango zen agian XVII. mendeko lehen urte horietan Nafarroan erretauletako eskultura eta erliebeak egiteko eskulturagilerik bilatuena. Mazonerian trazatzaile ona zen gainera.
Mendigorriako erretaula. Mendigorriako erretaula bikainean 1594 eta 1610 artean diseinaturiko bankua, erlaitz gaina, bi solairu, hiru kale eta bi kale tarte, frisoa eta atikoan ederki erakutsi zuen Bernabe Inbertok egiten zekien guztia eta erromanismo estiloarekiko leialtasuna. “Gorputz mota indartsuak ugari dira, menperatutako indarra azalduz. Eseritako San Pedroren irudia, bere bekozko iluna eta ile, bizar eta tolesduren tratamendu plastikoagatik bereiziki nabarmentzen da, egitura bigunagoak eta keinurik gabeko emakumezko pertsonaien ikusmoldearen aurrean. Inberto iaioa zen eszena korapilatsuen konposaketan”.[92]
Mendigorriako eliza berean, Berpizturiko Kristoren erretaularik askatua izan zenetik salbatu den Kristoren irudia –sakristian dagoena– azaltzen da, migelanjeldar kutsukoa, ertilari beraren lana den Andosillakoaren antzera; alboetara zabaldutako beso biluziak, berpiztutako gorputza zati batean mantuz estalia, honen mutur bat aingeruak jasotzen duela eta beste bi gurutzeari eusten: benetan lan bereizi eta indar handikoa da.[93]
Erretaula nagusia eta alboetako bi Andosillan. Tratua egin zuen 1597an erretaula nagusia eta alboetako birengatik. San Sebastiani eskainitako erdikoan ikusten da garbi erromanismoari leial zaion maisuaren eskua: “konposaketa egokia da, barru aldera sailkaturiko pertsonaien pilaketak, Erromanismo jatorreko aurpegi bekozkodunak dituena, nahiz eta lanketako laztasunak lantegiaren esku-hartzea suposatzen duen”.[94]
Bereak dira:
- Alloko erretaula, 1592.ean tratua egin eta bikain diseinaturikoa, erromanismo bete‑betekoa da.
- Etaiuko San Sebastian elizako erretaula eta tabernakulua, 1603an ordaindu zitzaizkionak.
Bereak direla esan ohi da:
- Iratxetik datorren Deikazteluko erretaula,
- Murilloko San Estebanen erretaula (c.1588)
- eta zenbait irudi eder, besteak beste, Desoioko Haurra duen Birjina, solte geratu diren baina, inola ere, askatu eta sakabanatu diren erretauletakoak.
Bernabe Inbertok 1622an Enerizko parrokiako Madalenaren erretaula nagusia bukaturik zuen jada, erdiko horma-hobian emakume zaindari Santuaren irudi lirain bat zuelarik.
Garisoaingo Jaiotzaren elizako erretaula nagusia eta alboetako biak izan ziren XVII. mendeko lehen hamarkadan mandatu garrantzizkoak. Beste maisulan handi bat da erretaula nagusia. Ikusleak berehalakoan ikusiko ditu ugaritasun harmoniatsu eta ekintzaile jarreretan irudiak maisuki pilatzen jakitegatik Joan Juni eta Antxietaren arrastoak.
Bernabe Inberto 1632an hil zen, bere aitak hasi zuen Etxabarriko erretaula nagusia bukatu berria zuela.
Inbertotarren lantegiaren erreferentziak etengabekoak dira, zehatzago esanda, Bernaberen eskuari buruzkoak, XVII. mendearen hasieran egindako lanak hizpide direnean, eta beroien dokumentuak falta dira, 40 urte lehenago Joan Antxietaren aipamenekin gertatu zen moduan. Joan III.a Inberto familiako azken laguna, lantegiaren sortzailearen iloba da, berau ere Joan zeritzona eta XVII. mendeko erromanista tradizioari eutsi ziona.
Aipatu Joan III.aren leialtasun erromanista honako erretaula hauetan sumatzen da:
- Amillaoko San Erroman zaindariaren irudi bikain bat tailatu zuen erretaulan,
- eta Etxarrentxuloko elizan (1618);
Baina gerora nolabaiteko naturaltasun barrokoa azaltzean aldi berri bat aldarrikatu zen:
- Galdeanoko erretaulan –Joan Troasek bukatu gabe utzi zuen hartan–,
- Ziraukiko bi albokoetan erretauletan (1614)
- eta gehiago oraindik Zubielkin (1624), Sesman (1625) eta Villatuertako (1641) erretauletan; kanon luzezko irudiak dira, aurpegietako ezaugarri errealistetan eta tolesdura zokotsuetan eragina sortu zion gaztelar eskoletan inspiraturiko zaletasuna sumatzen den, zeren eta agirietan azaltzen denez 1614an Valladoliden eta 1621ean Segovian lan egina zen.
Laburpena
aldatuErrenazimentua erlijioan, artearen gorakada
aldatuEuskal Herriko arte historialariari deigarri gertatzen zaion lehenengo gauza, aurreko ala hurrengo aldietakoekin alderatuz gero, garai honetako emaitzen ugaritasuna da, eskulturena batez ere. Lehertze artistiko hau (atal honi izenburutzat jarri diogun Urrezko aroa zuritu behar zenez gero, zenbatze neketsu baten bitartez nabarmendu nahi izan duguna) hainbat baldintzagatik adierazten da.
1.go. Mendearen lehen hamarkadetako garapen ekonomikoa da eta historialariek horretarako arrazoiak nahikoa aztertuak dituzte, aurkitu berriak diren lurraldeetara eman zen emigrazioaren eta Kantauriko portuen jarduera komertzialaren emaitzatzat kontuan hartuz. 2.a. Bigarren arrazoia ez da arreta berarekin aztertu. Kristau-gizartean –baita Baskonian ere– Europa osoan XV. mendearen azken aldietatik jada ematen ari zen erlijio-erreforma eta erreforma katolikoaren mugimenduak, hain zuzen ere gerora Trentoko (1545‑1563) kontzilioak bideratu eta azken egoki batera eramango zuen mugimenduak sortu zituen ondorioak dira.
Ez da inolako zalantzarik urte horietan erlijioak pizkundea, fedearen gorakada eta erlijio-jaiera Euskal Herriko kristau herriaren maila guztietan eman zela, erreformarako arnasten zen giro espiritual baten eta hurbiltzen sumatzen zen estatus ofiziala emango zion Kontzilio Ekumeniko baten ondorio gisa. Erlijio artearen eragile haren arrazoi nagusia itxaropen hauxe izango zen ziur asko, herriz herri kutsatuta, Herriko elizarik urrutien eta behartsuenetara ere iritsi zena.
Trentoko Kontzilioa eta gotzain euskaldunak
aldatuAldarrikaturiko hainbat erreformei eta, merezimenduak eta kulpak banatzeari dagozkion izenei buruz ematen zaizkion interpretazio desberdinen aurrean, hain beranduko Kontzilio unibertsal deituriko baten ukaezinezko errealitatea da Europan aberastasun direla, Trentoko Kontzilioaren emaitzak ondorengo ehun urteetan, moralaren, kulturaren eta artearen ikuspuntutik. Baina, kontzilioaren aurre gertueneko aldiari dagokionez, euskal elizbarrutietako gotzain goren batzuk eragin eta bultzaturikoa zen moralaren erreforma eta erlijio berritu baten nahia ikusten da.
Iruñeko elizbarrutia. Arte eta erlijiozko sormen bikaineko urte hauetan Iruñeko elizbarrutia, Nafarroaz gainera Gipuzkoaren zati handi bat ere osatzen zuten gotzaindegiko Pedro Pacheco (1539‑1545), gero kardinala izango zena, Antonio Fonseca (1545‑1550) eta Albaro Moscoso (1550‑1561) hiru gotzainak artzain arduratsuak izan ziren, elizbarrutiko sinodoak deitu, ohituren erreforma eragin, elizgizonen prestakuntza bultzatu eta Jainko Gurtzaren duintasuna areagotzen saiatu ziren.
Pacheco gotzainaren garaian egina da Iruñeko katedraleko koru bikaina; hurrengo gotzainaldian Pasai Donibaneko parrokia eraikitzen hasi ziren, Lezokotik askatuta, eta Donostiako elizetara hainbat bisita eginda, Foncheca gotzainak sortu berria zen Jesusen Lagundiko ikastetxeak sortzen lagundu zuen.[95] Bere aldetik, Moscoso gotzaina erreforma katolikoaren eragile sutsua izan zen, Miserikordia ospitaleko estatutua berritu zuen han, haur behartsuentzat ikastetxe bat sortu eta bere erreforma ahalegina Trentoko Kontzilioraino eraman zuen. Batzar nagusi horretan Pacheco kardinala ere nabarmendu zen. Berauekin lantegi honetan bertute eta jakindurian itzal handiko hiru nafarrek esku hartu zuten: Bartolome Karrantza, Pedro Iruroski domingotarra eta tuterar humanista Domingo Gaztelu, Badajozeko gotzainak.
Calahorrako elizbarrutia. Calahorrako elizbarrutikoa den Euskal Herriaren beste zatiari dagokionez, aurreko besteak bezala Trentoko Kontzilioan esku hartu zuen itzal handiko beste artzain bat aurkituko dugu han. Jaiotzez gasteiztarra zen Bernal Dias de Luco gartsua, Loiolako Inazioren laguna zen eta Kontzilioaren garaian, bere Herrira[96] bertako hizkuntza hitz egiten zekiten Lagundiko predikari batzuk bidal zitzala eskatuz ez zen isildu, eta apostolutzako ardura sobera izan zuen Bizkaiko parrokiak bisitatu ahal izateko, arrazoirik gabeko eta ohituraz “Calahorrako gotzaina ez zedila Jaurerrian sartu” esaten zenari jaramonik egin gabe.
Artisautza eta arte plastikoak probintzietan eta Nafarroan
aldatuEz da zalantzarik ere, kristau berrikuntzako mugimendu orokor horrek une hartako kultur eta arte gauzetan ere eragin handia izango zuenik. Erlijiozko eta herriminezko kartsutasunak, XVI. menderen lehen erdian egitekorik behinena gurtzaren duintasuna eta elizen garbitasuna eta edertasuna izanik bere lehenengo adierazpenetako bat izan zen, zuzenean liturgia zerbitzuari, zentzu osoan loturiko erlijiozko artisau-lanak lortu zituen eskariz eta kalitatez, zilargintza eta metalgintzako lantegi ugari sortuta, aldi horretan jardundakoen emaitza zen. Platereskoari eskainitako atalean jada gogoratu dugu eta hemen aski zaigu hara bideratzea benetako artisautza-tradizioak sortutako emaitza ugariari eta eutsitakoari dagokiona.
Liturgiako zilargintzan, hiru dimentsio-motatako artisautzaren eskakizun suhar honek izango zuela eraginik pentsatu behar dugu zentzu estetikoaren lorratz orokorrean eta, are zehatzago, zerikusirik izango zuela aldi horretan gutxi-asko plastikak zuen nagusitasunak, euskal probintzietan bederen, beste apainketako eta pinturazko hain jarduera pragmatiko ez zirenen aurrean.
Kontua da eliza berrietako aldareetan oihal eta panel pintatuak jartzeko eskariei erantzuteko Nafarroan pintura lantegiak ugaritu egin zirela, baina Kantauriko beste probintzietan ia ez zela teknika hori erabili. Eta ez dirudi probintzia hauetako espirituak zoratzen zituztela esateko adinako kopurua ekarri zenik ere hasierako ohol flamenkoetatik.
Pinturaren loraldia Nafarroan. Zein izan daiteke XVI. mende horretan Nafarroako pinturaren loraldi bikain honen arrazoia? Gai honi buruz, duela asko ez dela, zorionez, bertako ikerlariek gainditu dute estetikoki baliozko lanik ez zenaren gezurrezko uste subkontzientepean azken hamarkadetan egon zen axolagabekeria. Gaur egun, baldintzak baditugu hainbat margolari nafarren lanen balioa aitortu eta estimatzeko, hala nola, Joan Bustamante, Joan Bosque, Erramun Oskaritz eta abarrenak, ziur dakigularik ongi jasaten dituztela beste hispaniar probintzietako eta europar garaikideen alderaketak.
Aldiak bereizi eta ezaugarriak bilatu. Arkitekturari eta eskulturari dagokienez, bertako maisuen ikerketako lanik berrienen zorioneko emaitzetan mende oso bat bete duen arte sormeneko korronte aberats horren hainbat aldi bereizi eta ezaugarriak bilatu beharra gertatu da. Historialaria, bete beteko Errenazimentua bukatzera doala dirudien aldiaren eta Barroko aldiaren arteko bereizketa garbi bat kokatzera behartzen duen korrontea da, Elizaren eta Kontrarreformako gizartearen hispaniar adierazpide jatorraren bila ikerlariaren begiak senez jotzen duten korrontea.
Handitasuna eta monumentutasuna. barrokoaren Aurreko ezaugarriak
aldatuBarrokoaren espiritua oraindik jaio ez eta une horretan Espainia iparraldean arte plastikoaren ezaugarri den handitasunaren jatorri eta arrazoiaren arazoa mahaigaineratu duen ikerlariak kanpotarra izan behar zuen. Georg Weiseren ustez, Berrugete eta Joan Juni, Ordoñez eta Balmasedaren, Giralte eta Diego Siloekoaren “barroko aurrea” da bere garaian, nolabaiteko apartekotasunez espainiar arte plastikoaren azalpena kokatu duena, estilistika generikoaren esparru barruan monumentuzko eta egituretan zorrotz gisa bereiziz, “pinturazko joera subjektibo eta espresionista guztien aurrean erreakzio bezala eman zena eta bere egiturazko eta espirituzko oinarriak Errenazimentu helduarekiko harremanetan aurkitu zituena, Andrea Sansovino eta Migel Anjelen lanetako osagai klasiko eta heroiko-idealetan, alegia”.
Abangoardia sortzaile eta barroko aurre horren barruan kokatu eta balioetsi behar dira, hain zuzen ere, Andres Araotz, Joan Antxieta eta berauen gertueneko jarraitzaileen lanak.
Felipe II.aren garai horretako gizartean, nahiago izan zituen handitasun eta monumentaltasun plastikoa areagotzearen, irudi solte eta erliebeen egitura eta estiloari dagokionez, bere baitan itxitako gorpuztasun horren eta XVI. mendearen bigarren erdian egitura handi eta dotoreko gustuaren erreakzio indartsu hori, eta beharbada, historialariari dagokio euskal nafar herriaren jite estetikoaren barru adostasuna aurkitu zuen arkitektura multzoetan kokapen argi eta logikoa areagotzearen arrazoiak aurkitzea.
Erromanismoaren zentzua
aldatuEuskaldunen ezaugarriak eta presentzia. Osotasunezko fenomenoaren aldetik, Erromanismoak duela gutxira arte historialarien arretarik ia aurkitu ez izana –eta gauza bera esan daiteke talde honetako euskal maisu nagusien arte balioari dagokioneaz–, sortzaile “erromanistek” artearekiko atsegin eta sentiberatasun modernoa (XX. mendekoa) ez goraipatu izanarekin lotu beharko litzateke, ez Grekoaren espresionismoak edo bere ahaidetasuna duen aurreko espainiar Errenazimentuko eskulturako eskolak adinako arreta, behintzat. Guztizko soiltasunera eramaniko formalismoa ezaugarri duen mugimendu horretakoak dira gorengo mailako eskulturagile batzuk, eta arkitekturaren alorrean garaikide diren Herreraren antzeko sormen lanekin loratzen da –Weiseren iritziz–zigilu nazional nabarmena eta goren mailako esanahi historikoa duen korrontea.
Mugimendu horretan euskal ertilariak esku hartu zuen arte kontutan garbitasun eta handitasun joerakoa den eskolako lehen mailan kokatuak ziren lanetan, mugimendu horrek Felipe II.aren erregealdia ongi aurreratua zen aldira arte iraun zuelarik, eta, aipatu historialariak esan bezala, “beharrezkoak diren baldintzak Espainiak eman ditu Barroko aldiko erlijiozko artean, distira nazionaleko aldian esku hartu ahal izateko”.[97]
Artea eta erlijiozko pentsaerak. Arte erromanistak –Weisek izendatu zituen moduan– estilo baten estasi espresionista joerak ezabatu ondoren, errege Zuhurra (1556) tronura igotzearekin indarrean jarri ziren neurri zorrotzei erantzuten dio, neurri hauek heresiaren aurka egitea eta “argituen” gizabanakoaren pentsamolde mistikoa suntsitzea zuten helburu.
Erdi Aroan, hamabost mendeetako tradizio baten kristau heroienganako jaiera, legenda herrikoiak bereganatu eta irudi solte mirarigileetan hezurmamitutako zenbait irudietan kokatu zen; irudi hauek herri bakoitzean eta eskualde bakoitzean naturaz gaindikoaren laguntzaren beharretan eta larri ziren erromesen herri mugimenduaren muina ziren. Baina, herriaren kultur aurrerapenarekin batera jaiera hau, gehiegizko sentimendu eta fantasiaren loturetatik garbituz joan zen eta formula soil, objektibo eta handitsuak bilatu zituen. Berauekin Kontzilioaren mentalitateari erantzuten zitzaiola dirudi.
Ikonografia gehiegi
aldatuBaina, XVI. mendeko “leherketa ikonografikoa”, bestalde, ez da hartu behar, besterik gabe eta lehentasunik handienekoa balitz bezala, Erromatik saihestutako erreformista ikonoklasten gehiegikerien aurkako erreakziotzat, ezta Kontzilio ekumeniko batek Kristautasuneko Martiri eta Santuenganako gurtza eragitea espero balu bezala ere.
Dezentez lehenago, aldare aurretan ebanjelioetako gertaerak eta santuen “urrezko legendak” gogorarazten zituzten predela eta triptiko txikiak, estatua eta erliebeetan, gertaera horiek kontatzen zituzten egitura erraldoi bihurtuz joan ziren eta, kristau-gurtzaren funtsari galera nabaria eraginez, azkenik elizetako absideak guztiz estaltzera iritsi ziren.
Eliza kolumnarioak
aldatuEuskal Herriko elizetara eginiko ikustaldietan Jovellanosi harridura sortzen zion handitsu eta itzel alderako atsegin horrek eta gainera Euskal Herriko erretaula izugarri haietako ikonografietan ere nabaria egiten zen hori –Araotzena zen Eibarko San Andresetik hasi eta Aurizberrira arte Otsagin–, hiru habeartetarako arkitektura trazuak onartzen zireneko atsegin horretan ere, berebiziko lekuneak izango zituzten diseinuak nabarmentzen hasi zen: gure eliza kolumnarioak.
Bibliografia
aldatuANDRES ORDAX, S: La escultura romanista en Álava. (Gasteiz, 1973).
ANDRES ORDAX, S: El escultor Lope de Larrea. (Gasteiz, 1976).
ANDRES ORBAX, S: Actuación del escultor romanista Lope de Larrea en Álava. XXIII CIHA-ko aktak Granada 1077. (Granada, 1973) 211‑213. or.
APRAIZ, E.: El arte en Vitoria en los tiempos de Adriano VI. B.I.S.S., IV. libk. 1960, 151‑191. or.
AROCENA, F.: Ensayo de filiación de Juan de Antxieta. B.R.S.B.A.P., (1952), 123‑124. or.
ARTECHE, L.: Anchieta y no Ancheta. B.R.S.B.A.P. (1949), 275‑276. or.
ARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª A.: El renacimiento en Guipúzcoa. 2. argit. (Donostia, 1988), 2 libk.
ARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª A.: Escultores del siglo XVI en el País Vasco. E.D., X. libk., 45. sorta, 1972, 25‑36. or.
AZCARATE, J.M.: La influencia miguelanjelesca en la escultura española. Goya (1966). 104‑121. or.
BARRIO LOZA, J.A.: La escultura romanista en la Rioja. (Madril, 1981).
BIURRUN SOTIL, T.: La escultura religiosa y Bellas Artez en Navarra durante la época del Renacimiento (Iruñea, 1935).
CABEZULO ASTRAIN, J.: La obra de Ancheta en Tafalla. P.V. (1941), 277‑287. or.
CAMON AZNAR, J.: El escultor Juan de Anchieta. 2. argt.
CAMON AZNAR, J.: Un crucifijo de Juan de Anchieta. P.V. (1947), 145. or.
CAMON AZNAR, J.: La escultura y la rejería españolas del siglo XVI. S.A.n, XVIII. (Madril, 1947).
CASADO ALCALDE, E.: La pintura en Navarra en el último tercio del siglo XVI. (Iruñea, 1976).
CASTAÑER, X.: Imágenes y artistas en el Renacimiento del País Vasco: el caso alavés. Kobie (Arte Ederrak), 5. znb., 1988, 97‑112. or.
CASTRO, J. R.: Pintores navarros del siglo XVI. P.V. 1943.
CASTRO, J. R.: Cuadernos de Arte Navarro. Escultura (Iruñea, 1949).
DIEZ JAVIZ, C.: Pedro Lopéz de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI. (Miranda de Ebro, 1985).
ECHEVERRIA GOÑI, P.L.: Orígenes y proyección del manierismo romano navarro. Symbolae Ludovico Mitxelena Septuagenario Oblatae (Gasteiz, 1985), 1371‑1382. or.
ECHEVERIA GOÑI, P. L. eta VELEZ, J. J.: López de Gámiz y Anchieta comparados. Las claves del Romanismo norteño. P.V. 185. znb., iraila‑abendua 1988.
ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Las artes del Renacimiento. Álava en sus manos, IV.ean (Gasteiz) 105‑136. or.
ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Nuevas luces sobre la escultura renacentista en Álava. Francisco de Ayala en Estavillo. V.V.n. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín Gonzalez (Valladolid, 1995), 32‑326. or.
ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Renacimiento. V.V.n : Vitoria‑Gasteiz en el Arte. (Gasteiz 1997), 310‑377. or.
ECHEVERRIA GOÑI eta GONZALEZ DE ZARATE, J. M.: Vitoria renacentista. (Gasteiz, 1985).
ECHEVERRIA GOÑI, P. L., ORBE SIVATE, A., ROLDAN MARODAN, J. eta MANZANAL NOGALES, R.: Renacimiento y Humanismo en Navarra. El retablo de Geneville. Nafarroako Gobernuak, 1991.
ECHEVERRIA GOÑI, P. L. eta beste: Erretaulak. Retablos. 2 libk. Eusko Jaurlaritza (Gasteiz 2001).
ENCISO VIANA, E.: Guiot de Beaugrant en Elvillar de Álava. B.S.A.A., XXVII. libk., 1961, 103‑121. or.
GARCIA GAINZA, M.C.: Miguel de Espinal y los retablos de Ochagavia. P.V. (1967), 339‑353. or.
GARCIA GAINZA, M. C.: La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidores de Juan de Anchieta (Iruñea, 1969) (1986 berargt.).
GARCIA GAINZA, M. C.: Navarra entre el Renacimiento y el Barroco. XXIII. CIHA (1973), 290‑293. or.
GARCIA GAINZA, M. C.: Escultura. Historia del Arte Hispánico III (Madril, 1980).
GARCIA GAINZA, M. C.: La obra de Juan de Anchieta en Navarra. El Arte en Navarra‑n. 21. znb. El Diario de Navarrak argit., (Iruñea).
GARCIA GAINZA, M. C.: Algunas novedades sobre Juan de Anchieta en el IV Centenario de su muerte. Goya, 1988, 207. znb. 132‑137. or.
GOÑI GAZTAMBIDE, J.: Historia de los obispos de Pamplona. (11 liburuki) III. eta IV. libk. (Iruñea, 1985).
INSAUSTI, S.: El escultor Juan de Anchieta en Asteasu. B.R.S.B.A.P., XIII.a, (1957), 415‑428. or.
LEKUONA, M.: Esculturas anchetanas en Guipuzcoa. El escultor Hierónimo de Larrea y Goizueta. B.R.S.B.A.P. (1955), 47. or.
LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava. Solar de Arte y de Fe (Gasteiz, 1962).
MARTIN GONZALEZ, J. J.: Juan de Juni. Vida y obra... (Madril, 1974).
MARTINEZ DE MARIGORTA, A.: Los tripticos de la casa Velasco, de Vitoria. V.V. 1958, 54‑58.or.
MONTEVERDE, J. L.: Esculturas de Ancheta en las Huelgas de Burgos. A.E.A. (1955), 77‑79. or.
PORTELA VICTORIA, M. J.: Catálogo Monumental de la Diocesis de Vitoria. 8 libk. (Gasteiz, 1967‑2001).
PORTILLA VITORIA, M. J.: El retablo mayor de Arriola (Álava, País Vasco) y los escultores Pedro Borges, Andres de Araoz y Felipe de Borgoña. Archivum Artis Lovaniensis (Leuven, 1981), 279‑288. or.
PORTILLA VITORIA, M. M.: El retablo de San Blas de Hueto Abajo, Álava. B.I.S.S., II. libk., 1958, 71‑89. or.
PORTILLA VITORIA, M. M.: El Arte en los templos vitorianos. V.V.n Gasteiz, 800 años. 8. znb. (Gasteiz 1981).
SAENZ PASCUAL, R.: Pasión y Resurección en las pinturas alavesa (siglos IV‑XVI). A. P. M., 12. znb., 1994, 69‑119. or.
SAN VICENTE , A.: La capilla de San Miguel del Patronato de Zaporta en la Seo de Zaragoza. A.E.A. (1963), 99‑119. or.
SANZ GARCIA, J. : El retablo de Santa Clara de Briviesca (Estudio documental). B.M.B. (1934), 114‑121, 140‑147. or. (1935), 170‑181, 225‑230, 266‑269, 319‑323. or. eta (1930) 346‑356. or.
SESMERO Francisco: El arte del Renacimiento en Vizcaya (Bilbo 1954).
TABAR ANITUA, F.: Ante un nuevo hallazgo. Estado de la cuestión sobre el retablo de San Miguel de Vitoria contratado por Anchieta, Velasco y Larrea. KULTURA 4. znb., otsaila. 1992, 9‑17. or.
URANGA GALDEANO, J.E.: Retablos navarros del Renacimiento. (Iruñea, 1947).
VELEZ CHAURI, J. J. eta DIEZ JAVIZ, C.: El escultor romanista Esteban de Velasco. Pedro López de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI (1985), 26‑36. or.
VELEZ CHAURI, J. J.: Juan de Ayala el Viejo y el retablo renacentista de Tuyo (Álava). AA.VV. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín González. (Valladolid, 1995), 457‑462. or.
VELEZ CHAURI, J. J. eta ECHEVERRIA GOÑI, P. L.: Nuevos aportes sobre el Romanismo. El escultor de Orduña Juan de Ulivarri y el retablo de Astulez. L. D. 73. znb., 1996, 116‑124. or.
WEISE, Georg: La plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional... (Tübingen d/g). (Hurrengo lanaren laburpena da).
WEISE, Georg: Die Plastik der Renaissance und des Frühbarock in nördlichen Spanien (Aragón, Navarra, die Baskischen Provinzen und die Rioja) (Tübingen, 1959).
WEISE, Georg: La sculpture espagnole du temps de la Renaissance et le problème du Manierisme. L‘Information de l‘histoire de l‘Art. (1964), 104‑117. or.
ZORROZUA, J.: Errenazimenduko Artea Araban. El arte del Renacimiento en Álava (Gasteiz, 1999).
Erreferentziak eta oharrak
aldatu- ↑ V.V., Introducción a la historia de España. (Madril, 1971), 330. or.
- ↑ Henry KAMEN, Felipe de España. Siglo Veintiuno Argit. 1997, 340. or.
- ↑ C.M.N., V, 2, 459. or.
- ↑ P.L. ECHEVERRIA GOÑI, Voz “ORORBIA” . G.E.N.an, (Iruñea, 1990), 422‑428. or.
- ↑ Margolana 804 dukat zahar eta zilarrezko 9 erreal eta erditan izan zen tasatua. Joan Bustamante berak margolanarekin batera egin zuen eskulturari buruzko tratuaz ez da ezertxo ere esaten.
- ↑ F. SANCHEZ CANTON, Las pinturas de Oriz y la guerra de Sajonia. (Iruñea, 1944).
- ↑ Arma liburuak gorde eta Aitoren seme agiriak luzatzea zen karguaren egitekoa. Oskariztarren leinuari buruzko gehiago, ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, Los Oscáriz, una familia de pintores navarros del siglo XVI. P.V.n, 114‑115. znb., 1969, 5‑52. or.; P. NAVASCUES PALACIO, R. Oscáriz, pintor navarro del siglo XVI. P.V.n, 1965, 26. or.; E. CASADO ALCALDE, La pintura en Navarra en el último tercio del siglo XVI. (Iruñea, 1976).
- ↑ Bi erretaula hauen xehetasun handiko deskribapena ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, O.c., 19‑22. eta 26‑27. or.
- ↑ C.M.N., V, 1, 263. or.
- ↑ C.M.N., I, 255. or.; ikusi, halaber, J.R. CASTRO, Cuadernos de Arte Navarro. Pintura. (Iruñea, 1949), 37‑59. or.; E. CASADO ALCALDE, O.c., 56‑59. or.
- ↑ C.M.N., I, 51. or. eta 139. or.
- ↑ Pintura del siglo XVI. A.H.n, XII. libk., 1954, 334‑335. or.
- ↑ C.M.N., I., 5. or.
- ↑ M. PORTILLA, Los retablos de Morillas y Subijana de Morillas (Álava). B.I.S.S., 1962, 94‑97. or. eta 81‑85. or.
- ↑ Erretauloak. Retablos. 2 ale. Eusk. Jaurlaritza, (Gasteiz, 2001).
- ↑ V.V., Erretauloak. Retablos. II libk., 544. or.
- ↑ Horrela azaltzen da 1562ko dokumentu batean “vecino de Oñate, de presente residente en la villa de Huarte de Valdearaquil”.
- ↑ Haietako bat Pedro Frantzisko ozkalaria izan zen; beste batzuk, garai hartan oso estimatua izan zen Frai Joan de Beauves eskulturagilea eta Lope Larrea, Pierres Picarten suhia izan zitezkeen.
- ↑ Mª A, ARRAZOLA, Escultores del siglo XVI en el País Vasco. E.D.n, XX. libk., 45. alea, 1972, 51. or.
- ↑ C.M.N., I.ean, 295. or.
- ↑ Domingo Segurari buruz ikus, CASTRO, O.c. 51. or eta hur.; ikusi, halaber, G.WEISE, Die Plastik der Renaissance..., 84. or.
- ↑ Mª C. GARCIA GAINZA, La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidores de Juan de Anchieta. 2. argit. (Iruñea,1986), 505. or.
- ↑ T. BIURRUN SOTIL, La escultura religiosa y Bellas Artes en Navarra durante la época del Renacimiento. (Iruñea, 1935), 191. or.
- ↑ M. PORTILLA, El retablo mayor de Arriola y los escultores Pedro de Borges, Andrés de Araoz y Felipe de Borgoña. “Aechivum Artis Lovaniensis”. (Lovaina, 1981), 279‑298. or. Ikusi, halaber, J.A. BARRIO LOZA, Pedro de Borges y el retablo mayor de San Martín de Amoroto (Bizkaia). L. D.n, 22. libk., 56. znb., 1992, 175‑180. or.
- ↑ Los Beaugrant. En el contexto de la escultura manierista vasca. (Bilbo, 1984).
- ↑ 26. La Plástica del Renacimiento... Un resumen. (Tübingen, 1959), 28. or.
- ↑ Idem, 27. or.
- ↑ Artzainen eszena da Guiot de Beuagrant‑en eskulturarik ziurrena. J.A. BARRIO LOZA, Los Beaugrant. 92. or., Beaugrantarren eta Araoztarren bi lantegi garrantzitsuetako emaitza, Bilarreko erretaula oso erabakigarria izan zen eskualde honetan Manierismoaren sarreran. P. L. ECHEVERRIA GOÑI, Erretauloak. Retablos. II, 607. or.
- ↑ G. WEISE, Die Plastik..., 69‑75. or.
- ↑ C.M.N. II.ean, 225. orrialdearen arabera, Santa Kolomaren irudi honi Lapoblaciongo (Nafarroa) eseritako Birjinaren antza nabaria atera zaio.
- ↑ Erretaula honen zaharberritze bikaina egin zela eta bibliografia, ikonografia eta estilistikako ikerketa bat egin eta argitaratu zen, erretaula hau bere historia‑artezko testuinguruan estimatu ahal izateko eredugarri eta ezinbesteko irizten dugun eguneratutako dokumentuak berekin zituela: P.L. ECHEVERRIA GOÑI, Asunción de ORBE SIVATTE, Fco. Javier ROLDAN MARRODAN, Rául MANZANAL NOGALES: Renacimiento y Humanidades en Navarra. El retablo de Genevilla. Nafarroako Gob., (Iruñea, 1991).
- ↑ J. RUIZ‑NAVARRO PEREZ, Arnau de Bruselas, imaginero renacentista, y su obra en el valle medio del Ebro. (Logroño, 1981),16. or.
- ↑ Eragin honi buruz, ikus Mª A. ARRAZOLA, El Renacimiento en Guipúzcoa. 2. argit. (Donostia,1988), 100. or.
- ↑ Mª A. ARRAZOLA, O.c., 105. or. Andresen heriotzaren ondoren bere seme Joanek jarraitu zuen tramankulu handi honetako lanetan, Pedro Arbulo Margubetekoaren laguntzarekin, eta Hilario eta Joan Bta. Mendizabal eibartar ertilarien esku-hartzearekin XVIII. mendera arte ez zen amaitzerik izan. Ikusi Pedro L. ECHEVERRIA GOÑI, Erretauloak. Retablos. II, 617‑624. or.
- ↑ Mª A. ARRAZOLA, O.c.,II, 107‑109. or.
- ↑ G. WEISE, Die Plastik...II, 16. or.; J. CAMON AZNAR, La escultura y la rejería españolas del siglo XVI. S.A. XVIII.ean, 302. or.; Jose Mª AZKARATE, Escultura del siglo XVI. A.H. XIII.ean, 301. or.
- ↑ Harrigarria egiten zaigu Azkaratek beraganako estimu berezirik ez azaldu izana, baita Errenazimentuko euskal eskulturagileengan ezaugarri diren balio formalekiko beti hain erne agon ohi den Mª A. Arrazolak anatomiako akatsak besterik ez azpimarratzea ere. Berruguete apartaren eskulturetan egongo ez balitz bezala!
- ↑ Mª A. Arrazolaren arabera, O.c., 131. or.
- ↑ Itxuraz egilea dirudienari buruz G. Weise (Die Plastik..., 55‑56. or.) Sesmeroren iritziari lotzen zaio: El arte del Renacimiento en Vizcaya. 75. or
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI eta J. J. VELEZ CHAURRI, Un retablo mixto del primer renacimiento. Martín de Oñate y los Ayala en Domaiquia. Sancho el Sabio, 6. urtea, 2, 6. znb. 291‑316. or.
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI eta beste, Erretauloak. Retablos. II, 636‑642. or.; Idem. eta J. J. VELEZ CHAURRI, Joan de Ayala y Jeronimo Nogueras: Adan y Eva. Mirari‑n. Un pueblo al encuentro del arte. Erakusketaren katalogoa (Gasteiz, 1989) 1‑1, 1990eko urtarrila, 252‑255. or.
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI, Erretauloak. Retablos. I, 195. or.
- ↑ J. ZORROZUA, Errenazimentuko Artea Araban. Arabako Foru Aldundia, (Gasteiz, 1999), 58. or.
- ↑ Ikusi eere laguntzaileen nomina P. L. CHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GARCIA‑rengan: Precisiones... P.V. 44, 169‑170. znb., 1983, 30. or.
- ↑ Mª C. GARCIA GAINZA, Migel de Espinal. P.V.n, (Iruñea, 1985), 145‑160. or.
- ↑ Garzia Gaintzaren iritziz, “Fray Juan de Beauves‑en eskua egon daiteke atzean, zenbait eszenatan Lizarrako San Joanen erretaulakoekin duen antzagatik”. C.M.N., IV, 2, 323. or.
- ↑ A. HAUSER, El Manierismo. (Madril, 1965), 40. or.
- ↑ S. ANDRES ORDAX, La escuela romanista en Álava (Gasteiz, 1963).
- ↑ Georg Weise‑ren itzultzaileek “malerisch” izena literalki itzultzen duten piktorikoa esanaz, H. Wölfflin‑engan ere honako hau adierazi nahi du: teknika plastikoetan sumatzen den eta berez margoen beharrik ez duen argi-ilunen kontrasteen bizitasun hori.
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI, López de Gámiz y Anchieta comparados... P.V.n, 105. znb., 1988, 511. or.
- ↑ J. ZORROZUA, O.c., 60. or.
- ↑ López Gámizi buruz ikusi S. ANDRES ORDAX, El escultor Pedro López de Gámiz. “GOYA” 129.ean, (1975), 156‑167. or.; G. DIEZ JAVIZ, Pedro López de Gámiz, escultor mirandés del siglo XVI. (Miranda de Ebro, 1985); A. BARRON GARCIA, B. IBARGUCHI eta P. RUIZ DE LA CUESTA, El escultor mirandés Pedro López de Gámiz. (Burgos, 1988).
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI, Erretauloak. Retablos. II, 666‑672. or.
- ↑ Bere osotasunean Antxietari buruz, ik.: J. CAMON AZNAR: El escultor Juan de Anchieta (Iruñea, 1943); 2. argit. 199.or.; Mª C. GARCIA GAINZA, La escultura renacentista en Navarra. Discípulos y seguidoren de Juan de Anchieta (Iruñea, 1969); Idem: La obra de Juan de Anchieta en Navarra. “El Arte en Navarra”‑n, 21.znb. Diario de Navarrak Argit. (Iruñea, 1994); Mª A. ARRAZOLA, El Renacimiento en Guipuzcoa. 2. argit. (Donostia,1980); G. WEISE, La plástica. Un resumen. 56‑59. or.; P. L. ECHEVERRIA eta J. J. VELEZ, López de Gámiz y Anchieta comparados. Las claves del romanismo norteño. P. V., 189. znb., 1988, 437‑534. or.; Joan PLAZAOLA, Los Anchieta. Mensajero Argit., (Bilbo,1997).
- ↑ P. Lopez Gamizekin harreman hau ez zen bakarra izan, zeren eta garai horretan Antxieta, besteak beste, Valladolideko Jordan, Inozentzio, Berruguete eta oso bereziki Joan Juni eskulturagile nagusiekin harremanetan zegoen. M. C. GARCIA GAINZA, La escultura en el último tercio del siglo XVI. 146. or.
- ↑ A. SAN VICENTE, La capilla de San Miguel del Patronato Saporta en Seo de Zaragoza. A.E.A.n, 1963, 99. or.
- ↑ J. CAMON AZNAR, O.c., 50. or.
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GOÑI, Erretauloak. Retablos. II, 679‑685. or.
- ↑ Azpeitiko zutabeko Kristoari buruz ikusi Mª C. GARCIA GAINZA, Algunas novedades sobre Juan de Anchieta. GOYAn, 1988, 207. znb., 137. or.
- ↑ F. TABAR, Del retablo de San Miguel de Vitoria: Una escultura inédita de Juan de Anchieta. A.E.A.n, 1974, 328. or.; Idem: Ante un nuevo hallazgo. Estado de la cuestión sobre el retablo de San Miguel de Vitoria, contratado por Anchieta, Velasco y Larrea. KULTURA, 4. znb., 1992, 9‑17. or.
- ↑ L. MONTEVERDE, Esculturas de Antxieta en las Huelgas de Burgos. A.E.A.n, 1955, 77. or.
- ↑ S. ANDRES ORDAX, El retablo de Antxieta en Moneo (Burgos). B.S.A.A.n, (Valladolid, 1977), 437. or.
- ↑ Garcia gainzaren iritziz, “Tafallako erretaulako Berpiztuaren irudiak Santa Maria sopra Minerva‑koa (Erroma) eredutzat hartzen du”. Navarra ante el Renacimiento y el Barroko. C.I.H.A. XXIII.ean eginiko hitzaldia (Granadan, 1973) 290. or eta hur.; ikusi, halaber, J. CABEZUDO ASTRAIN, La obra de Antxieta en Tafalla. P. V.n, 1947, 772. or.
- ↑ Ikusi Tafallako gurutze Iruñekoarekin alderatzearen azterketa egoki bat, Mª C. Garcia Gainzaren, Algunas novedades sobre Juan de Antxieta...GOYAn 1988, 207. znb., 134‑136. or.
- ↑ J.A. BARRIO LOZA, La escuela romanista en la Rioja. 17. or.
- ↑ J. J. MARTN GONZALEZ, Juan de Juni. Vida y obra... 304. or.
- ↑ M. de LEKUONA, El autor de los retablos de Pamplona y Calahorra. P.V.n, 1945.
- ↑ J.A. BARRIO LOZA, O.c., 252‑253. or.
- ↑ Ikusi honi buruzko bibliografia C.M.N. II, 1.ean, 139. or.
- ↑ Anbrosio Bengoetxeari buruzko ikerketarik osoena Mª A. Arrazolarena da oraingoz, Renacimiento en Guipuzcoa II.ean, 181‑238. or.
- ↑ Euskal Herriko erromanismoaren garapenean San Bizenteko erretaulak izan duen garrantzia behar bezala azpimarratu du P. L. ECHEVERRIAK, Erretauloak. Retablos. II, 702. or.
- ↑ La plástica del Renacimiento...Un resumen, 63. or.
- ↑ Mª A. ARRAZOLA, O.c., II, 206‑213. or.
- ↑ Honela idazten zuen Jovellanosek Hiloberatze Santuari buruz bere Egunkarian 1791eko abuztuan: “Ezingo nuke nahikoa goratu zenbat gustatu zitzaidan eskultura hori, Espainian ikusi ditudanetatik, oso goi mailakoa marrazketan, gustuan, adierazpenean eta gauzatze fin eta onean. Gregorio Hernandez eta Joan de Juni oso dira atzean geratzen”. Eta Errukiaren multzoari buruz berriz: “Hainbeste errepikatu den misterio honetan, Hernandezek egin zuen onenaren apustua egiten du”. Antzeko hitzez goraipatzen du Kalbarioko multzoa ere: “Neuk honetaz zerbait ulertzen badut, sinets iezadazu dena harrigarria dela”. G. Melchor de JOVELLANOS, Diarios. (Memorias íntimas) (Madril, 1915) 28. or. Ikusi, halaber, S. INSAUSTI, Visita a ala iglesia del convento de San Francisco de Tolosa en compañía de Jovellanos. B.R.S.B.A.P.n, XI, 539. or.; eta Mª A, ARRAZOLA, O.c., II 216. or.
- ↑ G. WEISE, Die Plastik...II, 95‑97. or.
- ↑ J.A. CEAN BERMUDEZ, Diccionario de los más ilustres profesores... (Madril, 1800), I, 43‑46. or.
- ↑ Pedro Arbulo eskulturagilearen beste lan garrantzizko bat. A.E.A.n, 200. znb., 1977, 415‑417. or.
- ↑ P.L. ECHEVERRIA GOÑI eta beste batzuk, Erretauloak. Retablos. II, 677. or.; A. BARRON GARCIA, Juan Fernández de Vallejo en Lanciego y Obécuri. B.I.S.S.an 1996, 339‑352. or.
- ↑ J.A. BARRIO LOZA, El retablo de Berganzo (Álava). B.I.S.S.an, 1977, 261‑275. or.
- ↑ Jeronimo Larreari buruz, ikusi, halaber, Mª A. ARRAZOLA, O.c., II, 239‑257. or.; S. INSAUSTI, Jerónimo de Larrea. B.A.P., 1945.
- ↑ Arrazolaren ustez, bi irudien arteko berdintasunak asko dira: jarrera, bere lotura eskuak atzean dituela, era berean tolestutako zangoa, zimur minberarik gabeko aurpegiera, eta garbitasun oihaleko formaren antza. O.c., 248. or.
- ↑ S. ANDRES ORDAX, El escultor Lope de Larrea. Gasteiz 1976, 39. or.; ik. Egile beraren, La escultura romanista en Álava. (Gasteiz, 1973).
- ↑ M. C. GARCIA GAINZA, La escultura romanista en Navarra. 67. or.
- ↑ Mª A. ARRAZOLA, Escultores del siglo XVI en el País Vasco. E. D.an, 1972, 55. or.
- ↑ G. WEISE, Die Plastik... II, 93. or.; Dolores de MONTE FERNANDEZ, Martín Ruiz de Zubiate y el retablo mayor de Santa María de Uribarri de Durango (1578-1590). “ONDARE” 17an, A.P.M., (Donostia, 1998) 321‑334. or.
- ↑ J. M. ESPARZA GONZALEZ, El retablo de San Pedro de Munguía. L. D., 14 libk., 28. znb.,1984, 43‑58. or.
- ↑ J. ZORROZUA, Reflexiones acerca de la escultura romanista en Vizcaya. Martín Ruiz de Zubiate en Ceberio. ONDARE 17, A. P. M. 1998, 365‑373. or.
- ↑ Mª C. GARCIA GAINZA, La escultura romanista en Navarra. Discípulos y seguidoren de Juan de Anchieta. (Iruñea, 1969).
- ↑ Iruñeko Agustindar Errekoletoen komentuko erretaula nagusia dela eta 1631n, Domingo Lusa eta bere aitaginarreba Domingo Bidarte mihiztatzaileari honela esaten zitzaien: “Erresuman diren ofizialik hoberenak”. C.M.N. V, 3, 315. or.
- ↑ C.M.N. V, 2, 186. or.
- ↑ Remembranza. Las Edades del Hombre. (Zamora, 2001), 225. or.
- ↑ C.M.N. V, 2, 186. or.
- ↑ Mercedes de ORBE, Estudio histórico‑artístico de la parroquia de San Pedro de Mendigorria. II. Esculturas. P.V. 116. znb., maitza‑abuz. 1982, 551‑581. or.
- ↑ C.M.N., II, 2, 168. or.
- ↑ J. GOÑI GAZTMBIDE, Historia de los obispos de Pamplona. (Iruñea, 1985), III, 346. or.
- ↑ Lehenengo josulagunak Euskal Herrian kokatu eta Begoñako santutegian beren esku-hartzeari buruzko ideiaren inguruan, Bernal Diez Lucoren eta Loiolako San Inazioren arteko adiskidetasun eta gutun harremanak sei urte baino gehiago iraun zuen (1543tik 1551ra), Monumenta Histórica S. L. gutun‑sortan azaltzen denez San Inaziok barkamena eskatzen zuen libre zegoen jende faltagatik, baina Calahorrako gotzainaren apostolutzaren suhartasuna miresten zuen: “Del cuidado que V.Sria. me exhorta a tener a los vascongados, no dudo que, como prelado de tantos de ellos, lo deba tener mucho V, Sria. Y lo haya de mostrar en sus obras; con esto, en lo poco que a nosotros fuere posible, espero en Dios N.S. no faltaremos al debido oficio de la caridad... Por allí anda Araoz fundando un colegio en Oñate...” (1550.eko uztailaren 8ko eskutitzak. Mhsi, MI III, 100. or.)
- ↑ “Felipe II.aren garaiko artea Erromanismoa zen, bere sorkuntzetan kontrarreformako eskakizunak gauzatzen dituena errealitate objektibo, soil eta handiko duintasunarenak, eta printzipio hauen eraginpean, goiz Errenazimentuarekin zerikusia duten heroi‑idealaren oinarriak berriztatzen”. G.WEISE, La plástica...Un resumen. 50‑51. or.