Testuingurua
aldatuOparoaldia
aldatuErrege Katolikoen erregealdia
aldatuGaztelako Isabel eta Aragoiko Fernandoren ezkontzak bi erresumen batasuna iritsi bazuen ere, ez zuen dinastia nazionalaren jarraipena bermatu, izan ere, 1497an hil zen Austriako Margaritarekin ezkondua, semea eta oinordekoa zen on Joan, eta 1500ean, bi urtetako haurra zelarik, hil zen on Migel ere, Errege Katolikoen biloba eta Isabel printzesaren eta Portugaleko on Manuel printzearen semea zena. Baina, urte horretan bertan jaio zen Errege Katolikoen beste biloba bat Ganten, Karlos printzea, Joana Anderea printzesaren eta Felipe Ederra Artxidukearen semea izateagatik laster iritsiko zena Espainiako errege koroaren oinordeko izatera eta Alemaniako koroa inperialera gerora.
Dinastiaren jarraipenezko kinka txar hura ez zen oztopo izan Espainiaren geroa mende erdi batean zehar gobernatu behar zuenarentzat, politikan, gizartean, ekonomian eta kulturan egoera bikain bat aurkitzeko. Errege Katolikoek kristau erresumetako batasuna burutua zuten azken musulmanak garaitu eta penintsulatik botatzearekin; estatuaren baketzea lortua zuten antzinako nobleziari eta jauretxeei atzean euste erabakigarri bat eraginez; iritsia zuten Toroko guduan beren monarkiaren egonkortasuna Beltranejaren aldekoen xedeak suntsituta: ekonomiaren benetako onbideratzea lortua zuten, besteak beste, Meseta eta artilearen merkataritza Flandes eta iparraldeko herriekin babestuz (Euskal Herrian, Gaztelako kultur eta arte eraginei bideak ireki zizkion gertakaria izan zena); Espainiaren izen ona areagotu zuten Italian, Kapitain Handiaren garaipenak zirela eta, horrela Espainiara italiar Humanismoa eta Errenazimentuaren trantsizioa erraztuz; Espainiari ozeanoaz haraindiko Inperio handi eta ezezagunaren gaineko aginpidea eta aberastasunak erdietsiko zizkion Kristobal Kolonen egitasmoa finantzatu eta lagundu zuten; eta azkenik kultura babestu eta hedatu zuten, zientzia eta arteei ezin neurtu ahalako bultzada emateko gai zen inprentaren bitartez.
Baskonia
aldatuBaskoniari dagokionez berriz, barrualdean bake-giroa ekarri zuen bandoen desagertzeak eta nabarmenki gora egi zuen baserri-giroko biztanleriaren hazkundeak. Baserri giroko parrokien kopurua nabarmen hazi zen, eta horrek, berehalako garapen ekonomikoari loturik, eliza zaharren berritzea ekarri ala haien ordezko beste eliza berri batzuk eraikitzeko guraria iradoki zuen. Ahaide Nagusi aurrean udalerrien ahalbidearen aurrerapena eraginez Erdi Aroko feudalismoaren gainbehera bultzatu zuen erregetzak bere aginpidea tinkatu eta sendotu egin zuen, Korrejidoreak ordezkotza egiten zuelarik. Koroa irabazi izanak ez zuen artean Estatu absolutista bat emango ordea, gerora gertatuko den bezala. Hortik onarkia eta foru erregimenaren arteko antolaketa orekatu bat sortu zen, nolabait ere “elkarbanatutako subiranotasun” bat, adibidez, Bizkaiko Foru Berrian (1526) islaturik geratu zena, eta betebeharretan zehaztuz, Jaunak Foruei zin egin beharra, eta eskualdetako agintariek lurraldearekin zerikusia zuten errege aginduekiko Foru Baimen edo onespen formal bat izan beharra.
Ekonomia mailan, XVI. mendearen lehen hamarkadetan Euskal Herrian merkataritza-garapenaren oinarriak finkatu ziren, Europako abagune hark harremanak areagotze aukera bultzatzen baitzuen, penintsula eta eskulangintzetako iparraldeko nazioen (Ingalaterra eta Flandes) artean. Baserrietako biztanleriaren gogokoa izan zen aginpide feudalaren zapuztearekin lortu zen bake egoera, nobleengandik hainbeste lapurreta nozitu izan zituztela-eta, baita hiriko burgesiaren interesei ere mesede ederra egin zien, orduan hainbat ekimen hedatzeko ahalbidea baitzuten: industria, merkataritza eta itsas garraio.
Orduko hartan, burdingintzak garapen izugarria izan zuen Bizkaian, eta mendearen bigarren zatian baino ez zuen nozitu nolabaiteko gainbehera, Flandesekin izandako gerra zela-eta. Baina, Ameriketako lurraldeen aurkikuntza medio, eskakizun kolonialak zirela bide, metal (urre eta zilar) bidalketak iristean XVI. mende bete‑betean, eraikuntza eta nabigazioko egitasmoak elkartu egin ziren berreskuratzeko baldintzekin.
Noblezia Artearen babesle
aldatuZisneros Kardinalak bere etorreraren xehetasunak kontzientzia osoz prestatu ondoren, 1517an Karlos aginpidean jarri zenean, historiaren garairik onenean zegoen agian honek aurkitu zuen herria. Errege berriarentzat oztopo garrantzizkoa izan zen Komunitateen altxamendua, baina bi urtetan gainditua geratu zen. Egoera demografiko eta ekonomikoak ere bide onetik zihoan.
Nobleak, berriz, Hispania aldeko lurrik gehienen jabe zirenak, kokapena hartzen zuten hedatuz zihoazen hirietan: Burgos, Medina del Campo, Valladolid, Madril, Salamanca, Toledo, Córdoba, Sevilla eta abarretan.[1] Erregearen politikan eta garapen kultural eta artistikoen egitasmoetan sartzeko borondatea adierazten zuten. Lehenengo eta “isabeldar” estiloko jauregirik garrantzizkoena Infanterriko Dukeena, On Iñigo Lopez Mendozakoak eraiki zuen Guadalajaran (1480‑1492), “para más onrrar la nobleza”.
Kleroaren berrikuntza
aldatuErlijio mailan, kristau-eliza osoak maila guztietako gainbehera nabarmen nozitu zuen. Bereziki, goreneko hierarkietan. Hala ere, baziren egoera hark nahigabetzen zituen arima osasuntsu eta garbiak, Erromako gortetik hasi behar zuen berrikuntza berehalako baten beharra aldarrikatzen zutenak: reformatio in capite, esan ohi zen. Baina, berrikuntza beranduegi etorri zen. Ekonomiaz ongi izateak, XVI. mendearen hasieran halakoxe axolagabetasunean bizitzea eragin zuen eta inork ere ez zuen aurrez sumatu, urte gutxi batzuk beranduago (20 urte), gertatzekoa zen hondamendia: kristau-batasunaren haustura.
Espainian halako arrazoi baikorrak bazirela egia da, zeren eta, Errege Katolikoak hasiak ziren elizako jendeen artean eta monasterioetan berrikuntzak egiten, zenbait espiritu noblek bultzaturik, besteak beste: Alfontso Madrigalekoak “Tostado‑ak”, Hernando Talaberakoak, Diego Dezakoak eta Zisneros Kardinalak. Beraz, esan liteke une historiko itxaropentsu horri dagokiola platereskoa, “arte gozo, alai, arin, bat‑batekoa, alegia”, hazkunde dotore eta bete-betean hirietan eliza eta jauregiak apaintzera zetorrela zirudiena.
Platereskoa gure artean
aldatuEuskal probintziak Gaztelaren barruan izateak eta 1515ean bi koroak (Gaztela eta Aragoi) bat egin behar duten erreinu bati Nafarroa lotzeak, XVI. mendearen bigarren herenean Baskonian sartu eta bultzatuko diren teknika, egitura eta estiloetan erabakigarriak izango dira. Baina integratze hau motela eta murriztua izango da, platereskoaren alaitasunak Euskal Herriaren espirituaren sakonenean erosotasunik iritsiko ez balu bezala.[2]
Lehen errenazimentua Baskonian
aldatuHistorialariek saiatzen direnean ikuspuntu etniko, politiko, sozial eta erlijiozko batetik idiosinkrasia oso aparteko bat duen eskualdeetako arte-moldeen bizitza aditzera ematen, eta sarritan ahalegintzen dira aldaketa estilistikoen sustraiak bilatzen, arrazoi endogeno gisa izenda ditzakegunetan. Horrela, estilo berriak eta egitura berriak aurreko beste baten logikazko garapen bizi eta ia ildo bereko uzta natural bezala jaioko lirateke. Europako herrialde askotan ez da gauza erraza eskema hau Errenazimentuko sorkuntzari egokitzen.
Penintsulako erresumetan, hasiera-hasieratik hartu zen beharrezko berrikuntza kanpotik ekarritako Errenazimentua, Italiatik ekarritakoa, zehazki. “Erromako erara” eraikitzen saiatu ziren berrizaleak, antzinako Erromako ereduen arabera alegia, berriki iragana zen artearen (gotikoaren) aurkakotasunean. Italiatik, antzinako kulturaren zaharberritzeak, XIV. mendeko poeta eta literaturagileekin hasi zen Humanismoak XV. mendean iritsi zuen bere betea eta errenazimentuko berrikuntzak ez ziren Espainiako erresumetara mende horren bukaera edo XVI.aren hasiera arte iritsi.
Lehen nahastea
aldatuBaskonian, aldiz, bitarte horretan gotikoa eta flamenkoan arnasten jarraitu zen. “Erromako erara” pentsatzen, eraikitzen eta adierazten hasi zenean, mugakide ziren eskualdeetako Aragoi eta Gaztelako dialektoan izan zen batez ere. Errenazimentua XVI. mendearen bigarren herenean iritsi zen, beraz, berandu, eta ez gainera bere “italiar‑erromatar” garbitasunean, nahiz eta beren berezko eskarmentuaz elikaturiko italiar errenazimentuko edertasunen berotasuna ekartzen zuten eta zuzenean ezagutu izan zituztelako euskal arkitektura berriaren alorrean mezenas kementsu batzuk, esaterako, Oñatiko Lehen Kondea izan zen on Iñigo Gebarakoak, Tuterako deana zen on Pedro Villalongoak eta Oñatiko gotzaina zen Errodrigo Mercado Zuazolakoak.
Goi-mailako edo behe-mailako euskal mezenasek, bidaiariek, militarrek edo erbesteratuek zuzenean izan zitzaketen errenazimentuko ideal berrien bizipen eta ezagutzak alde batera utzita, itxura guztien arabera, litekeena da herriko harginek grabatu ala marrazkietatik besterik ez ezagutzea, eta Burgos aldeko humanista eta errege kaperaua zen Diego Sagredoren (1526) Medidas del Romano delakoaren argitalpen data inguruan “erromatar” ereduez hizketan hasi izatea. Alde batetik hau izango litzateke gure herri honetan gotiko berantiarrak hain luzez bizirik irautearen arrazoia eta, bestalde, mendearen lehen hamarkadetan lehen inportazio “erromatar”ak Baskonian gotikoarekin, flamenkoarekin eta mudejarrarekin hain nahasketa bitxia sortzearena ere.
Barneratze heterogeneoa
aldatuDena dela, Baskonian Lehen Errenazimentuko artea testuinguru batean kokatu nahi izanez gero, bistakoa dirudi mesede egin ziotela iparraldetik eta hegoaldetik aldi berean eman ziren bi joerek, zaharraren (gotiko berantiarra) eta modernoaren (erromatarra) arteko lehen nahasketa horri.
Historialari batzuk hegoaldeko (Toledo-Madril‑Burgos‑Gasteiz) eragina azpimarratzen dute, euskal noblezia edo goi‑burgesiaren eta Gaztelako pertsonaia ezagunenen arteko ezkontza edo lanbidez eginiko harremanei buruzko argudioak emanaz.[3] Beste batzuen ustez ordea, euskal probintzia eta Europa iparraldeko portuen artean merkataritzako joan‑etorriak izan ziren arrazoia.Horrek ekarri zuen italiar errenazimentuko formetan inspiraturiko artearen ezaguera hartu ahal izatea, betiere, Flandesko maisuen etorrerak eta inportaturiko artelanen bitartez, Europa iparraldeko adierazpena ikuskera berezira itzulia izan bazen ere. [4]
Hau horrela, beharrezkoa da esatea Baskonian errenazimentuko arkitektura ez dela ildo bereko</ref>Eraikinen inbentarioak erakusten digu, hain zuzen ere, errenazimentuak ia garrantzirik ez duen baserri inguruak gehiago direla, esaterako, Koartango ibarrak, Gaubea, Aiarako lurraldeak eta Arabako mendialdea. Erlijio gaietan, ibar horietan nagusi dena ez da beste Erdi Aroko arkitektura baizik, erromanikoa, xarmaz beteriko eliza txikien paisaia aberatsa. J.A. BARRIO LOZA, Paisaje aproximado de la arquitectura renacentista en el País Vasco. Revisión del Arte del Renacimiento. Ondare 17, A.P.M. (Donostia, 1998), 34. or. </ref> egitura gisa azaltzen, badirela errenazimentuak ia txertatzea lortzen ez duen eskualdeak, Nafarroa, Araba eta Kantauri aldeko probintziatako errenazimentuko arkitekturan mota ugaritasun bat antzematen dela eta lanen ardura zuten pertsonak –mezenasak eta nagusiak nahiz ertilari eta eskulangileak izan– badirudiela batzuetan eta ia garai berean arau “isabeldar” eta arau “erromatarren” artean zalantzan zebiltzala. (Ez gara”isabeldar” estiloaz hitz egiten geldituko, Baskonian ez baitzuen sustrairik egin eta platereskoan edo Lehen Errenazimentuan berehala barneratua gelditu baitzen.)
Era berean, oso erraz ikusten da errenazimentuko estiloak oso egitura bitxiak hartzen dituela mendeetan zehar bere tradizioei (Ama Lurrari) hain loturik bizi izandako Herri matriarkal honetan.[5] Bistakoa da bestalde, mintzaira berri hau onartu izanagatik, bere garapen-abiada ez zaiela Hispaniako beste herrialdeetakoei lotzen.
Platereskoa
aldatuErrenazimentu edertzailea
aldatuNahikoa ezaguna da XIX. mendean Jakopo Burckhardt‑ek hain maisuki deskribatu zuen Errenazimentuko espiritua –antropozentrismoa, banakakotasuna, arrazionalismoa– eta ezagunak dira, halaber, bere mintzairaren ezaugarriak–neurria eta proportzioaren zentzua, konposaketaren ordena eta argitasunarekiko zaletasuna, simetriarako joera, eta abar.
Italiako Errenazimentuak arkitekturan nahiago zituen perspektibako legeen araberako antolaketa espazialak, antzinako eraikuntzetako osagarrietara itzultzea, hala nola, zutabeetara, kapiteletara, taulamendu eta frontoietara, arkitekturazko bost ordenen (doriarra, joniarra, korintiarra, konposatua eta toskanarra) berreskuratzea, oinarrizko kuboa eta karraturako joera duen espazioaren sinplifikazioa, gurutze grekoaren oinplano eta kupuletako erdiesfera-formaren bitartez eginiko bateratzea. Egiturazko osagai hauekin batera, batez ere, Lonbardiar Errenazimentuan garatu ziren beste edergarri batzuk erantsi zitzaizkion.
Berrikuntza pila horietatik guztietatik, edergarritako alderdiak izan ziren, hain zuzen ere, Espainian berotasunik handienaz onartu zirenak, inolaz ere, flamigero eta isabeldar gotikoaren egitura nabarretatik trantsizio samurra eskaintzen zutelako. Horrela jaio zen espainiar “Lehen Errenazimentu” horren estiloa, gerora Platereskoa izango zena.
Metalaren arkitektura eta artea
aldatuBitxia eta ezegokia baina, bai izen polita: Platereskoa. Diego Ortiz Zuñigakoak asmatua –edo, gutxienez, zabaldua– izan behar du, zeren eta, bere Annales eclesiásticos y seculares de ... Sevilla (Madril, 1677) urtekarian aipamenik egin zuen estilo honi buruz “hostotzaz eta fantasiaz jantzia eta egileek berak platereskoa zeritzotenena” zela esanaz.
Nahiz eta estilo honen oinarrizko formak Italiatik datozenak izan, ez da zalantzarik apaingarritako joeretan eta edergarrietan eta zenbait zantzuetan “isabeldar estiloa” deritzonarekin antzik baduela, hori horrela izanik, bada han Hispania aldeko estilo jatorra ikusteko arrazoirik.
Izen hori gaur egun Lehen Errenazimentu izenez ordezkatu nahi bada ere, ez zen oso desegokia “plateresko” izen hori, zeren eta XV. mendearen azken aldera eta XVI.aren hasieran zilargintzaren arte honek garapen ikusgarri bat izan zuen Espainian, erlijio izaerako zilargintzak, batez ere, horrela eginak izan baitziren hamaikatxo eki-santu, kaliza, krisma‑ontziak, erlikitegiak eta liturgian erabilgarriak ziren beste hainbat ale.[6]
Bestetik, metalaren artea arkitekturarekin lotze hau guztiz naturala bihurtu zen. Honi dagokionez, oso adierazgarria da katedraletako burdin sareen egile sonatu batzuk elizen eraikuntzetan hain estuki esku hartu izana.
Gogoan izan dezagun XVI. mende osoan zehar gotikotasuna ez zela desagertu eta errenazimentuko ia eliz eraikuntza guztietako egitura gotikoa zela. Erdi Aroko arrasto horretaz gain, aldi honetako eraikin askotan etengabeko mintzaira mudejarrak ezagutzen dira, betiere errenazimentu garbiak diren osagaiez, plateresko erakoak, hain zuzen ere.
Hiztegia platereskoa
aldatuPlateresko izenak Espainia aldeko zerbait iradokitzen badu ere, egia esan, Italiako jatorria duen apaingarritako osagai sail bat erabiltzen du, ukaezinezkoa bada ere Espainian modu berezian bereganatu izan zituela. Apaingarritako osagai horiek “hiztegi plateresko” bat dira eta horregatik ezagut daitezke hain erraz.[7]
Gruteskoa. Lehenik eta behin, lehen Errenazimentuan gruteskoak duen garrantzia aipatu behar da, Italia aldeko jatorria salatzen duen izena denez, begira jartzen gaituelarik apaingarri apetatsuetara, hostotza, suge, zomorro, suzko mamu, izaki hibrido eta mamuez osaturikoetara; Titoren harpeetan edo aurrietan aurkituak imitatzeagatik hartu zuen izen hau eta Espainian Italiako grabatuak inportatu zirenean eta bi penintsulen arteko joan‑etorrian zebiltzan ertilariengatik ezagutu izan ziren.[8] Hormetan halako ugaritasuna duelako, litekeena da plateresko estiloan apaingarri osagaietan berezkoena gruteskoa izatea. Esan bezala, Espainian isabeldar gotikoaren irudimenez ongarrituriko lurra aurkitu zuen.
Zutabe kalostraduna. Zutabe honek oinarrian bukatzen duen fustea du, goialdean erraboila egituran eta balastium hostoz (alesagarraren lorea bezalakoa) eta beste alde hondoratuak edo zutabearen egitura zilindrikoari lore‑uztaiak, ontziak, fruitu‑kordak, kartela zintzilikariak eta abar gainjarritako zatiez jantzitakoa.
Argi‑mutilak. Kalostrekin tartekatzen dira argi‑mutilak (candelieri), sarritan suzko muturretan bukatzen direlarik.
Kapitelak. Platereskoaren beste ezaugarrietako batzuk, kapitelak askotan hartzen dituzten egitura bitxiak dira, betiere, funtsean korintio ordenaren eskema jarraituz. Oso gutxitan eman ohi dira dorikoak edo toskanoak dei diezaiekegun kapitelak, guztiz jonikoak direnak ere oso gutxitan azaltzen baitira. “Kiribildura txikiak kaulikulo eran eraikitzen ziren, marra melodiatsuak osatuz, S‑ak eginez gurutzatzen zirenak. Diego Sagredoren liburuak tankera honetako kapitel ugari erakusten digu”.
Arkuak. Arkuek, ugaritasunean, berebiziko aldaerak dituzte. Erdi-puntuko arkuak eta ateburu eta leihoburuetako arkuak gailendu ziren; baina ikusten dira, halaber, arku karpanelak, arku ezkartzanoak, arku peraltatuak, zintzilikarioetako edo gortinazko arkuak, arku florentziarrak eta beren artean gurutzaturiko osagai figuratiboez eraikiak, eta askotan gorputzak nobleen armarrietatik datozen animalia sinbolikoez osatuak eta geometriazko esanahirik gabeko beste batzuk. (Guadalajaran Infanterriko jauregia).
Nobleziaren armarri heraldiko sinbolodunak izugarri ugaritu ziren Espainiako isabeldar artean.
Domina handietarako zaletasuna sortzen da, gizaseme nahiz emakume buruak erakutsiz, ia beti antzinako heroienak, biribil edo domina handien barruan normalean. Buru hauek batzuetan irtenune handizkoak edo konkorrak izan ohi dira, besteetan aldiz oso lau eta ziluetan. Arkuarteetan kokatuak ikusten dira gehienetan. Ez dira falta izaten atari, leiho, tinpano eta zokalo batzuetan ere.
Gailurreriak. Azken ezaugarrien artean aipa ditzagun gailurreriak, aurrealde garrantzizkotan oparo eman ohi direnak (Salamancako Monterrey Jauregian), beren flamijero ala erdi‑landarezko profilez burdin sareetako burualdeak eta klaustroetako, dorreetako eta eraikinetako paramentuak koroatuz.
Platereskoa Euskal lurrean: ikerketarako zailtasunak
aldatuHistorialaria zalantzan geratzen da plateresko estiloaren jaiotza eta garpenaren aipamena egiterakoan, hots, Euskal Herriko zein probintziatatik hasi behar duen erabakitzeko garaian. Hainbat alderdiri ematen dien garrantziaren arabera egongo du aukera.
Italiatik ekarritako estilo baten bat‑bateko sarrera izanik, eraikuntza bat “aipamen” soil batzuen gainean, hitzezko nahiz plastikazko, “erromatar erara” hasi izanaren gertaera azpimarratu nahiko du, ala estilo berriaren eraketa heldu eta osokoa neurtu eta pisatzea nahiago izango du? Nafarroako elizetan Errenazimentuaren lehen kimuetan Aragoiko ertilarien eragina balio handiagokotzat joko du, ala Arabako hiriburuko nobleen jauregiei buruzko Gaztelako arkitekturaren egiletasunari jarri nahiko dio arreta, batez ere?
Zalantza, Lehen Errenazimentu honen terminus ad quem‑a kokatzeko garaian sor daiteke zalantza. Geure aldetik, aldi honi beste historialari batek bezala, historiako aipamen honetan Trentoko Kontzilioaren bukaerako data ematearen aldekoak gara, honen ondorioz gruteskoak galdu baitziren.
Arabatik hasiko gara, ez ordea adierazpen platereskoak ugari direlako, ez baitira asko, baizik eta Gaztelak salerosketarako bidean Flandesekiko zuen kokapen geoestrategikoagatik eta Gaztelatik gertuen egoteak abantaila bikoitzen izateagatik, “Euskal Herriaren errenazimentuaren lehen adierazpenak eta nabardura fin eta Burgokoak” jasotzen zituelako, bidezkoa den bezala.[9]
Arbaldeko jauregiak
aldatuAraban ez dira ugari errenazimentuko jauregiak. Aitzitik, arruntena gaztelu gotikotik XVII. mendeko jauregi barrokora igarotzea dela baieztatzen da.[10] Berpizten ari den estilo berria, zatiren batean edo osorik bereganatzen duten Arabako jauretxeak hiru hirigune handitan pilatzen dira: Gasteiz, Agurain eta Guardian.
Gasteiz
aldatuBendañako Jauregia
aldatuGasteizen, bata bestearen segidan eraikia izan zenez, Bedañako jauregian ikus daiteke Gotikotik Errenazimenturako trantsizioan. Lehenengo aldi honetan, 1525. aldera Joan Lopez Arrietakoak eraikia zen eta bigarren aldian bere biloba Pedro Lopez Arrieta eta Eskoriatzak 1545etik hasita. Fatxadan eta dorrean bi familien armak azaltzen dira. Jauregi hau, XIX. mendean Bedaña izeneko markesarena izan zen oinordekotza bidez, gaur egun horrela deritzon jauregia karten Fournier Museoa da.
Hiru solairutako eraikina da, bi isurialdetako teilatua, bere fatxadaren itxura itxi eta trinkoa, bao gutxi eta estuak izanik, barruko patioaren baranda irekia ez bezalakoa da. Sarbidea, txaranbeldura txiki bat, zilindrikoa bata eta geometriazkoa bestea osatzen duen bi arkiboltaz uztaituriko ojiba-arkuaz zurkaizturik dagoen ate handi batean barrena du. Ate markoa alfiz bat duena da eta frantziskotar hedez apaindua da gainera.
Ikusgarriagoa da barrualdea. Lehendabizi eraikitako multzoa, ondorenean egin zena baino garaiagoa da. Hiru solairutan egina da, eskuairazko barrubidea duena da patioa, fuste lauezko zutabe gainetan arku eskartzano hiru solairu bere baitan hartuz. Osotasunari begiratuz Gaztelako isabeldar hatsa sumatzen da, baina bere harroinak, kapitelak arkuarteak eta kalostrazko barandak platereskoaren itxura ematen diote.
Patioa eta eskailera Domingo Oriakoari zor zaizkio. Baranda honi ezarririk multzo modernoago bat azaltzen da, Pedro Elosukoari zor zaio (1556‑1560), non arkuteria eta zutabetxoak errenazimentu profilezkoak diren. Burgos aldeko arte onaren moduan egoki elkarturiko tronpa gainetan igeltsuzko izar-ganga oktogonal, batek estaltzen du eskailera.
Montehermoso Jauregia
aldatuEstilo berriaren hastapeneko adierazpen honen ondoren errenazimentuko beste lan ausarditsu batzuk etorriko dira, Araba‑Eskibeldarren jauregia kasu, 1714tik Montehermosoko Jauregia izenez ezagutzen dena. Mendeetan zehar hainbat egiteko izan zituena: ospitalea eta apaizgaitegia eta artilleriako kuartela, 1887an Gotzain Jauregi izatera iritsi zen arte.
Oinplano angeluzuzena duen eraikina da eta barne patio karratu baten inguruan antolaturik dago, bere lau ertzetan dorreak dituela. Horma lauak agertzen ditu kanpoaldetik eta baita gaur egun guztiz aldatuak dituen leihoak ere; erlaitz bikain eta bitxi bat ere badu, zertxobait soildua bada ere, Donejakueko ospitalekoan iradokia dirudiena, kate handiaren maila sendoen apaingarri bereziak errepikatuz.
Sendotasun eta prestutasunagatik atsegina da ataria. Ate zabal lau bat dauka eta bere gainean, bigarren solairuaren altueran frontoi zorrotzeko leihoa. Atea eta leiho horren artean apainduriko zerrenda zabal bat dago barneraturik, Burgos aldeko erara, erlaitz bat erdian duela, alboetan, armarrien lehoi tenanteak, aingeru eta erdizkako irudiak.
Barruko patioak, beheko solairuan ia erdi-puntuko arkuak ditu eta arku karpanel oso irekiak goienekoan, ildaskaturiko zutabeak, kalostrapeko baranda eta zizela urduriaz tailaturiko domina handi oso ederrak. Beharbada 1530 eta 1540 bitarteko data izan dezaketenak.
Salinas Jauregia: Villa Suso
aldatuGasteiz aldeko beste jauregi garrantzizko bat, Martin Salinasekoak, Fernandoren enbaxadore izan zen Erromatarren Erregeak, 1538 eta 1542 bitartean eraiki zuena eta gaur egun Villa Suso deritzana da.
Lau solairutako aurrealde sendoa duen eraikina da hamar zutabe dorikoz arkitrabaturikoa. Kanpoaldeko galerian multzo nagusiaren bukaera nabarmentzen da eta Guadagni (Pollaiuolo‑ren 1503ko lana) jauregi florentziarraren loggian inspiratutakoa dela diotena. Salinas jauregiak buruduna du ataria, gainjarritako pinakuluzko bi zutabe korintiarrez apaindua; eta frontoian lanbrekin ugarien artean fundatzailearen armarria dago bi lehoi tenanteek eutsirik.
Eskoriatza‑Eskibel jauregia
aldatuBaina, Euskal Herrian, ezbairik eta erantzukizunik gabe, osoki errenazimentu estiloa onartzen lehenengotzat jo daitekeen jauregia da Eskoriatza‑Eskibeldarrena (1540‑1550). On Fernando Lopez Eskoriatzako[11] medikuak aginduta egin zen eta italiar nahiz gaztelar eragin nabarmenak ditu agerian, askoren iritziz, ertilari desberdinenak direnak; lehendabizi Juan de Vallejo eta Diego Siloek egina zen eta Karlos Enperadorearen arkitektoa izan zen Luis Vegarena eta orain berrikiago gorteko beste pertsonaia ospetsu batzuenak. Madril, Toledo eta Sevillako alkazarretako maisu nagusi izendaturik, Enperadorearen sendagile zen Eskoriatza jauna topatu zuen gortean 1539an.[12] Horrela, esku-hartze honek ez zuen bertako harginen jarduera inola ere eragotzi, ezta Burgosko ukituz nolabait kutsatzea ere.
Ataria eta patioa nahiz oinplano angeluzuzena aipatu beharrezkoak dituen eraikina da.
Mitologiako irudi edergarrietan –Herkules eta Hidra, Teseo eta atezaina– adierazgarri azaltzen dira atariaren mezu humanista florentziarrean, Ongia eta Gaizkiaren ideia orokorra baino haratago joan nahi izanez gero, zaila du interpretapen.
Patioak iradokitzen ditu Luis de Vega arkitektoaren lanen arrastoak. Neurrietan txikitasuna agertuagatik –alderik luzeenean erdi-puntuko arkuak dituen hiru tarte eta bi arku eskartzano motzetan, goieneko solairuan bezala–, Gasteizko patio honek Salamancako Fonseca Ikastetxea ekartzen du gogora.
Klaustroko eskailerak, Fernando Mariasen ustez, Euskal lurrean eraiki zen lehenengoak, patioarekin duen loturarengatik eta zutabeen gozotasunagatik El Pardoko Jauregiaren hurbilekoa gertatzen da.
Platereskoa Arabako elizetan
aldatuLehen Errenazimentuko erlijio arkitektura Bizkaian baino lehenago esnatu bazen ere probintzia honetan, ez da ugaritasunean nabarmendu. Egia da XVI. mendearen lehen erdian jada eraikuntzei emandako bultzada sumatzen dela, batez ere, Erdi Aroko elizen handitzeak edo eraberritzeak, oinplano eta estilo berriko eraikuntzak baino gehiago. Bestalde, funtsean garapen horrek nekazari guneak ukitu zituen.[13]
Platereskoa arkitekturan
aldatuAraban nekazari guneetan eraikuntza estilo berria nola sortzen den ikusi nahiko bagenu, aipatzekoak lirateke:
- Sortaldeko Lautadako eliza batzuk, hala nola, Done Bikendi Haranakoa, Heredia, Munain eta Bikuñakoak;
- sartaldeko Lautadan ere badira beste batzuk: Antezana, Ilarratza, Mendiola, Etxabarri Ibiña eta Estarroakoak;
- Errioxan honako hauek nabarmenduko genituzke: Eltziego, Billar eta Samaniegokoak;
- Trebiñun Obekurikoa, Trebiñukoa, Gesaltzakoa eta beste zenbait.
Horietan guztietan, estilo berria eraikinaren osotasunean baino gehiago berriztatzetan, zabalagotzetan, erretaulagintzan eta edergarrietan azaltzen da.
Eraikin hauetan gehienak euskal hargin adituek diseinatu eta beraiek eraikiak dira; horien maisutasuna gure egunotan gero eta gehiago estimatzen da. Hargin ibiltari bikain hauek ala beren oinordekoek, beranduxeago aipatuko ditugun hiru habeartetako eliza zutabedun zabalak eraikitzen hasi aurretik, angeluzuzeneko habearte bakarreko eta burualde zuzena dutenak, (gutxi dira poligonozko absidedunak) bi edo hiru tartetakoak, eusgarri modura fabrika-hormak dituzten eta pilastrak barrualdera loratzen zaizkien nekazari-giroko elizak eraikitzen ikustea da ohikoena.
Gotikoak beti irauten du estalkietan, tertzeletezko gangak, alegia; platereskoaren alderako joera aurrera doan heinean, gero eta konplexuagoak diren konkordunak izaten dira sarritan.
Lehen Errenazimentuko berrikuntza hainbat lanetan kokatzen da, bereziki koroak, atariak, hilobiak eta dorreak burutzen. Plateresko estiloaren osagarri diren gaiak aurkitzen errazagoa gertatzen zaigu puntu horietan. Aurkitzen ditugunetan baliorik handiena eta garrantzizkoena duenetik hasiko gara.
Koruak
aldatuAguraingo Santa Maria. Arabako zaharrenetarikoa Agurainen, Santa Maria elizako koruaren tribuna da, XVI. mendean lehen hereneko eraikuntza dotorea, “hasierako plateresko jorienaren eta aurreko nahastura isabeldar nabarrarekiko barroko zaporez betea” (Chueca Goitia).
Baranda kalostraduna da eta erdian Enperadorearen armen edikulo bat darama. Inolako zalantzarik gabe, platereskoak Euskal Herrian eskaini zezakeen arte kalitaterik handieneko korua da. Karlos I.aren armarria ezarri zeneko beste baten ordezkoa da; izan ere, azken batean lan bikain hau, Enperadoreak komuneroen buruzagia zen On Pedro Lopez Aialakoa, Aguraingo Kondea garaitu zueneko garaipen arku bezala hartu behar da.[14]
Elizaren oinetan, alderik zabalenean arku eskartzano baten gainean eta alde estuetan arku zorrotz zuzenen gainean jasoa da, hirurak ere zapore gotikoa duten pilare sorta gizenetatik abiatzen direlarik, eta tertzeletezko ganga korapilatsu eta trazeria ederrez estalia da; beroietan 35 giltzarri bikainetan sarturik daude biribilak, eskulan zoragarrizko buruekin.
Arkitektura-lanaren egile-izena[15] agirietan azaltzen da, baina ez eskultura eta ikoneen egileena. Lan horretarako, gutxienez bi eskultura taldeen ekarpena behar izan zela askoren iritzia da. Burgos aldeko tailagileen eskua ikusten dela errepikatzen du behin eta berriz Chueca Goitiak (San Esteban eliza eta Santa Dorotearen hilobia aipatuz) Agurainen apaingarritako gai berdinak, erramu arteko domina handi berberak eta gain guztiak betetzen dituzten pilaketa grutesko berdinak begiz jotzean; edergarritako sokatxoetan eragin isabeldarrari eutsiz eta benetan ausarditsua den koruko gangak sendoagotzeko elizako pilareetan jarritako zutabetxo eta orratzen estalkietan gotikoaren jatorria ahantzi gabe.
Oraintsu, koru honen irudi eta apaingarrien azterketa ikonografiko hoberena burutu duenak Europa iparraldeko Guiot Beaugrant ertilaria iradoki du egiletzat; izan ere, aldi horretan bertan Bizkaiko zenbait lanen arduradun jardun zuen hau hartzen da Brujasko tximiniako taila sonatuen egiletzat; taila hartan dinastia inperialaren gorespen bat txertatu zen irudietan, Aguraingoan bezala.[16]
Beste koru batzuk
aldatu- Santikurutze Kanpezuko elizari mendearen erdialdera estalkia jarri zitzaionean erantsiko zitzaion ziur asko oso apaindutako pilastretan kokaturiko arku apaldu handi bat duen errenazimentuko korua ere. Diseinu gotikoa gordetzen badu ere, arkuarteak goraka doazen zuztar grutesko handiez, maskaronak eta hostotzen arteko irudimenezko izakiz apaindurik daude. Litekeena da, 1521etik 1551ra arte lanak ordaintzen zitzaizkion Domingo Gebararen lana izatea.
- Antzeko zerbait esan daiteke Erentxungo elizaren koruaz ere (1556‑1558), arku eskartzanoa du, arkuarteetan grutesko oso eder eta biribilak dituela;
- Dulantziko San Blas parrokiako korua ere (1529‑1551) arku eskartzanoa oso apaldua duena da, eta elizaren azken tarteko pilareei itsatsirik, oraindik ere gotikoak diren harroin altuko pilare sortetan zurkaiztua. Oso nabarmenak diren gruteskoez edertzen dira arkuarteak eta perla‑txirikordaz berriz taulamendua. Koru azpia giltzarrietan loroiak dituen ganga nerbiodunez estaltzen da.
- Gauza bera gertatzen da Estarroako San Andres parrokian ere, 1560 aldera Iñigo Zarrago maisu handiak ataria eta dorreaz gain, apaingarri platereskoak gorde dituen koru eder bat diseinatu zuen.
Atariak
aldatuEltziegoko San Andres. Lan bikaina da Eltziegoko San Andres parrokia, baina ez bere koruagatik soilik, baita aurreko fatxadaren handitasun eta bitxitasunagatik ere.
Kanpotik harrituta uzten du bere garaiera eta erantsitako apainketarik ez izateak, ataria alde batera utzita, jakina. Ekialdean, abside egiturako burualde bati horma‑bular gisa, hormei ezarritako bi obelisko erantsi zitzaizkion. Sartaldean, alboetan bi dorre dituela, zirkuluerdi-formako arku izugarri baten azpian sartutako ataria azaltzen da, arkupea balitz bezala esparru huts bat sortuz.
Ataria xumea da: goitik beherako bi hozkadurak uztaitzen dute atea, prismazko mainela eta hozkadurazko erdi-puntuko eta tinpano laua duen handiagoko beste arku batek estaltzen dituen arku apalduak dituelarik. Bi dorreen artean hedatzen den arku handiaren gainean, aurrealde osoari izaera bitxia ematen dion zazpi arku apalduzko loggia batek zeharkatzen du aldenik alde.
Barrualdean, eliza hiru tartetako habearte bakarrekoa da, neurri txikiko gurutzadura duena, eta izar-gangazko estalki gotiko konkorduna, pilastra klasiko handiez eutsirik. Gotiko eta klasikoaren nahaste hori bera sumatzen da gurutzaduran batez ere.
Joan Asteasukoak zuzendu zuen eraikuntza-lana 1551era arte eta 1553etik aurrera Domingo Emasabelekoak, aurrealdea, ataria eta loggia bukatu zituelarik. Bera hil ondoren, bere semeak hartu zuen XVII. mende aurrera zihoala bukatu ez ziren eraikuntza-lanen ardura.
Santa Gurutze komentu eliza. Zaporea platereskoa gorde duten atarien artean (Ozeta, Villafranca, Etxabarri Urtupiña, eta abar) Errenazimentu klasiko alderako estilo aurreratu garbian nabarmenena Santa Gurutze komentuko elizaren ataria da (Gasteizen), 1530 eta 1547 artean Domingotar serora-elkarte hasiberriarentzat eraikia izan zena. Atari eder honek bi zutabe pareen artean erdi-puntuko arku bat badu, eta gainean taulamendu estu bat, gainean komentuaren familia fundatzailearen bi armarriren artean Nekaldiko Bidearen erliebe bat erakusten duen angeluzuzeneko plaka handi bat itsatsita, multzo osoa inperioko armarri handi batek koroaturik.
- * *
Harginak. Ezin dugu egin XVI. mendearen lehen erdian eraiki eta platereskoaren aztarnak utzi zituzten elizen zerrenda oso bat –ia beti habearte bakarrekoak direnak–, ezta egileen izendegia ere. Azken hamarkadetan Herri honetako ikerlariek bete dute eginkizun hori, Araban harginak “bizkaitar” (euskaldun) izanak zirela eta arrasto berari jarraituz, hurrengo belaunaldian Kantabria aldetik etorri zirenenak erakutsiz.[17] Hauetariko asko Bizkaitik eta Gipuzkoatik etorriak ziren, eta sarritan gurasoetatik semeetara igarotzen zen lanbidea, horrela familietan benetako maisu-leinuak osatzen zirelarik. Berezko zantzuez ezagutu zitezkeen beren lanak, mendearen bigarren erdian, oso desegokiro aipatuz, “Gotiko vascongadoa” esan izan zaiona eraginez.
Erretaulak eta eskultura solteak Araban
aldatuHarginlan platereskoak. Araban, gainerako beste euskal lurraldeetan bezalaxe, Errenazimentuko idealak adierazten dituen kalitaterik handieneko eskultura, kapitulu berezi batean aipatuko dugun espresibista eta erromanista esan behar omen zaien estilistikako bi uneetan egindakoa da.
Baina, kontua da taila hauen mazoneriazko markoek sarritan bazutela artean egitura platereskorik. Beraz, ez da erraza zehaztea zein eskultura eta zein lanekin igarotzen den estilo batetik bestera. Nolabait ere zehatzezintasun hau gainditzeko, aldikako antolamendu honetan, irizpide kronologikoei jarraikiko gatzaizkio, batez ere.
Kanpotik ekarritako aleak
aldatuIrudiak. Araban, eskulturazko Lehen Errenazimentua, gainerako beste euskal eskualdeetan bezala, Europa iparraldetik ekarritako aleen bitartez hasiko zen.
Hauxe gertatu zen Arrosarioko Ama Birjina txikiarekin (0,41 m); tradizioak dioenez Flandestik ekarri zuen 1510ean Diego Martinez Maestukoak eta egun Katedral Zaharreko bere kaperan jarria dago. Gauza bera esan daiteke Santa Urtsula eta bere lagun martirien soin-erliki-ontziaz ere (c. 1520‑30), Gasteizko eliza baterako izendatu eta gaur egun Arte Ederretako Museoan ikusgai daude.
Izen Gozoko erretaula. Iparraldeko lurraldeetatik erretaula oso‑osoak ere iritsi ziren: horien artetik bereiziko dugu lehen katedraleko Santa Anaren kaperako Izen Gozo deritzona, gaur egun Gasteizko Elizbarrutiko Museoan dena. Erretaula misto bat da (margoturiko hiru taula bankuan eta sei erliebe gaineko gorputzetan), 1550ean egina, erdiko goieneko hutsunean, garaipen arku baten azpian Mariaren Loaldia duen Andre Mariaren egitarau osoa garatzen da eta Anberesko eskolaren arrasto ugarirekin apainketa platereskoaren eta errenazimentuko imajinagintza flamenkoaren bateratze fin hau garrantzizkoa da bertako ertilariengan sortu zuen eraginagatik, batez ere.
Errenazimentuko gotikoa
aldatuGuardiako San Joanen Kalbarioa. Hispaniar estilo flamenkoak XVI. mendearen lehen herenean zehar iraun zuen, gorpuzkera eta janzkeren xehetasunetan areagotuz joan zen, pixkanaka jaiotzen ari zen arrastoa Guardiako San Joanen Kalbarioan ezagut daitekeen bezala, XVI. mendean zabaldu zen gurutzaduraren garaikidea ziur asko, «gotikotasunaren garaitzearen» lekuko gisa aurreko kapituluan aipatu genuen multzoarena.
Une honetan bertan aipatuko ditugu Iurre, Axpuru eta Artziniegako erretaula gotiko errenazimentukoak.
Gogoan izateko beste erretaula batzuk, garrantzizkoenak besterik ez aipatzearren, Done Bikendi Haranakoaren, Obekuriko San Joan Bataiatzailearen, Aberasturiko San Estebanen (c.1531) erretaula nagusiak nabarmentzen dira, harginlan plateresko aberats eta harmoniatsuagatik eta imajinagintzaren xalotasun biziagatik.
Aberasturiko erretaularen Bezerril eskulturagileari Joan Balmasedaren lanaren antza hartu izan zaio.[18] Argantzungo (egun Burgosko probintzian) erretaula nagusia zenbait arrazoiengatik da bereziki garrantzizkoa: bere tinpanoak bukaeran duen egitura zorrotzagatik, Birjinaren bizitzako aldi osoa bertan duelako eta bankuko taula galantetan azaltzen diren Adan eta Evaren irudiengatik.
Hilobiak
aldatuEskulturagintzaren historiak, errenazimentu garaian ezin utziko du alde batera hilobi eta hobi hutsetako artea, berau izanik errenazimentuko indibidualismoaren hizkerarik adierazkorrenetakoa.
Aldi horretan, baliabiderik zuena heriotzatik deabrua aienatzen saiatzen zen hilobi arranditsuen bitartez.[19] Jada azaldu zen platereskoaren mintzaira –putti‑ak, arrabak, argimutilak eta abar– isabeldar osagaiez –ezkututxoetan eta filakterietan– artean nahasian bazen ere, zenbait oroitzapenezko erramu-koroetan.
Baina errenazimentuko gauzarik adierazkorrena da arkusoliopeko hilobia, etzaniko irudia eta apainketa ugaria duena; delako hilobi hau XV. mendean Italian asmatu eta Espainian bere lehen ekarpena, Toledoko katedralean dagoena, Diego Hurtado Mendozakoa kardinalaren hilobi deigarriarena izan zen.[20]
- Arabari dagokionez, berriz, aipa ditzagun:
- Alvaro Diaz Eskibel eta bere emaztearena, Gasteizko katedral zaharrean dagoena,
- on Martin Saez Salinaskoarena (c.1530), hau ere Gasteizko katedral zaharrean;
- Gasteizko San Pedro elizan dagoen Migel Estellakoarena (c.1540),
- eta Gatzaga Buradongo Akuñako Joana Anderearena.
Bereziki ikusgarria da Arriagatarren hilobi-arku ala kapera (ez arkusolioa) (1530) Joan Herbetakoak eta Martin Azurioko harginek landua, gaur egun Gasteizko San Migel parrokiako kapera nagusiko alboko horma‑alde baten aurrean jarririk dago, irudi plateresko ugariz ederturik eta Piztueraren eszena adierazten duen erliebe eder batez koroaturik. Gogora ditzagun garai horretako giro humanistan “garaipen arku” formako egiturarekin kapera honek sortuko zituen oroitzapenak.
XVI. mendeko eliza gipuzkoarrak
aldatuHanditzeak arkitekturan. Araban bezala Gipuzkoan, XVI. mendeko lehen erdian eraikuntzan beroaldia sumatu zen. Mezenas entzutetsuen eskuzabaltasunagatik plateresko errenazimentuak leku gutxi batzuetan utzi zizkigun ale bikain batzuez aparte, Gipuzkoako hiribildu gehientsuenetan egindako lan arkitektonikoek ez dute ia ezer bereziki artetzat har daitekeenik (berehala aipatuko ditugu).
Ia beti obra horiek lehengo elizen handitzeak izaten ziren, eta horrek arazo ekonomiko serioak eragiten zizkien nagusi eta etxezainei, Kontzejuei eta gainerako auzokideei, sarritan beren ondasunak zeregin horretan arriskatuz. Tratuen arabera ezin ordaindu zirelako, hagin-maisuek hasitako eraikuntzak bertan utzi eta beste norabait lanera joan beharra sarritan gertatu ohi zen kontua da.
Gipuzkoan eliztarrak elizaren handitzea eskatzera bultzatzen zituen erlijio berotasunak ez zuen nahikoa ematen filigrana platereskoz egiten zen hartaz baliatzeko adina, ezta zenbait eraikin-zatitan egiteko ere, hala nola, kaperetan, atarietan, koruetako kalostretan ala mentsula eta kapiteletan, Arabako beste eliza garaikideetan egiten ari ziren bezala. Azken gotikoa. Gipuzkoako errenazimentua liburuan, Mª Asunción Arrazolak kapitulu bat eskaintzen die era horretako elizei, eta, nolabait ere, gai honetan sartzeko balio duen kapitulua da, zeren eta oso gutxi baitaukate aipaturiko elizek errenazimentuko kutsutik.
Oiartzun, Zumaia, Lezo eta Ordiziako parrokia-elizak eta Itziarko santutegia –landa-giroko zenbait eliza ez aipatzearren– bat datoz azken gotiko mota berarekin.
Denak ere:
- habearte bakarrekoak dira,
- gurutzadurarik gabeak normalean,
- estalgarriaren antolaketa, aldiz, hormak berak eta berauei atxikiriko pilastrak izan ohi direlarik eusgarri, batzuetan zutabe sortak osatuz,
- barruko pilastrei kanpoaldetik horma‑bular prismatiko sendoak egokitzen zaizkie, multzo osoari itxura astun eta serio emanaz, - estalkiak gurutze-gangak dira, batzuetan izarrezkoak eta konkordunak.
Estilo berri baten aldarrikapena. Egia da elizak handitzeko ahaleginak, esparru huts zabalak sortzeak eta gangetako nerbio-sareak pixkanaka korapilatzeak iradokitzen eta aldarrikatzen dituztela laster “eliza‑areto” izango direnak. Aipatutako elizen luzera normalean 25 m eta 30 m inguruan ibiltzen da; eta beren zabalera 15 m inguruan. Esanguratsua da handiranzko joera hau, izan ere, beronek pentsarazten du estilo berri bat ari dela sortzen.
San Telmo Monasterioa Donostian
aldatuEraikuntzaren historia
aldatuDonostian, San Telmo monasterioaren fundazioa eta eraikuntza “historiaurre” luzea izan zuen lanbidea izan zen.[21] Domingotarrak XVI. mende hasieran jada galdegina zuten Probintziaren hiriburuan kokapena hartzeko nahia. Karlos enperadore gaztearen gorteak bultzatua zela zirudien nahia bestalde, baina, elizgizon zenbaiten eta hiriburuko elizgizon batzuen ukazioa oztopo izan zuten. Domingotarren Ordenak ordezkari bat hautatu zuen 1520‑1530 urte bitartean fundazioarentzat egokiak izango ziren lurrak erosten biziki jardun zuena. Aginpidean zegoen erregina Isabel Portugalekoa 1530ean egitasmoaren alde azaldu zen eta erreginaren borondate horren babesle Martin Santxez Araiz erregearen kontatzailearen urrats onak berehala elkartu ziren.
Domingotarrek XIII. mendeko santua zen Pedro Gonzalez Telmo Palentziako santuaren izenpean jarri zuten komentua; Formiako gotzaina eta IV. mendeko martiri hau marinel eta itsasgizonen zaindaria zen. Egitasmoak ez zirudien portura iritsi behar zuenik, Enperadorearen Estatuko Kontseiluaren idazkaria, Tolosako Alfontso Idiakez, Gartzia Olazabalekin ezkontzeak ekarri zuen senar‑emazte hauek proiektuari sendo heldu (1539) eta zailtasun handienaren konponbidea –diruarena, alegia– bere errenta kopuru handiei norabide oparoa emanaz.
Hainbat urte behar izan zituzten fundazioaren estatutu juridikoak egiteko eta trazaren egitasmoa Aita Martin Santiago arkitektori eman zitzaion, hau da, Salamancako San Esteban komentuan bizi zen eta hiriburu horretako Monterrey Jauregian Rodrigo Gil Hontañonekoarekin esku hartu zuenari. Komentua, klaustroa eta eliza eraikitzea zen proiektua eta bi tratu egin behar izan ziren horretarako (1544 eta 1547an). Lanak oso geldiro abaitu ziren 1544an.
Aita Martin Santiagoren diseinua burutzeko 1547tik 1550era behar izan ziren hargin-maisuak lau izan ziren: Domingo Arantzaldekoa (Donostiakoa), gerora Errenteriako elizaz arduratu zena, Martin Gorostiolakoa (Aiarra), Tolosako Santa Mariaren diseinua egin zuena, Domingo Estalakoa (Hondarribikoa), Berastegiko eta Irungo elizaz arduratu zena, eta Martin Axobingoa (Donostiarra).
Beranduago, Alfonso Idiakez hil ondoren bere alargunak jarraitu zuen egitasmoa ordaintzen baina, fraideengan utziz egitasmoaren antolaketa eta kudeaketa. Lanak zuzentzera 1551 eta 1562 urte bitartean beste maisu batzuk –Martin Barbukoakoa eta Martin Sagarzolakoa– sartu ziren, 1562an bukatzeko.
Domingotarren eliza eta klaustroa
aldatuSan Telmoren zaharberritzea 1928‑1932 urteetan zuzendu zuen Frantzisko Urkolaren ustez, Gipuzkoan “isabeldar arkitekturaren ale bakarra da”. Egia da bai, hispaniar gotikoa gogorarazten duten osagaiak badituela; baina, eraikinaren fatxada serioaren aurrean jasotzen den bihozkada nagusia berpizkundeko aztarna garbiarena da.
Eliza. Bere ojiba-arkuen estalki gotikoa eta eusgarri zilindrozko gurutze-gangekin –“sekulako zutabeak” dituena, Jovellanosek bere Diarioan esan zuenez– eta barrunbeko batasun joeraren elkartasun artistikoagatik da bereziki interesgarria.
Gurutzadura balitz bezala, presbiterioaren gertuko tartea zabaltzeak iradokitzen du elizaren oinplanoa gurutze latindarraren tankerakotzat har litekeela. Habearte nagusiak luzeran baditu 48 m eta 10 m zabaleran eta 20 m garaieran.[22] Chueca Goitiak “sekulako eraikin bezala izendatu du, baina soila, nabarmentzeko bikaintasunik gabea”.
Gaur egun, 1998.ean zaharberritu ondorengo San Telmon, bereziki zatirik ederrena klaustroa da, Salamancako San Esteban komentuan inspiratutakoa ziur asko.
Beheko solairuak horma‑bularren artean leihate zabal eta xumeak ditu, Rodrigo Gilen estiloko mainelen ordezko zutabetxoekin eta idi-begiekin; goieneko solairuan, errenazimentuko barru-bide jatorra du, arkuetan zenbatekoa bikoizturik.
Salamancako osagaiak kontutan harturik, Aita Martin Santiagoren planoen arabera Joan Santisteban maisuak burutua izan zen. Ez da ziurra gaur egun miresten dugun eta zorionean gorde den klaustroa Salamancako fraidearen lehen diseinua denik zuzen-zuzenean. Fernando Mariasen ustez, Aita Martin Santiagoren diseinua urrutitik egina izan zen, eta ez zen oso osorik gaur egun ikusten dugun bezalakoa. Haren beste iritzi baten arabera, San Telmo multzo osoaren ernalkuntza luzea eta beronen bukaerako kronologiari buruz dagoen ilunpeak sumarazten du Gil Hontañon 1556tik esku hartua izan daitekeela klaustro gainaren diseinuan.
Dena dela, Aita Martin Santiagoren San Telmo elizako diseinuak Joan Arabakoak Salamancako San Esteban monasterioan egin zuen birmoldaketara bideratzen gaitu, beharrezko aldagairen bat eginda, jakina.
Klaustroa. Klaustroari dagokionez, Mariasek zera gogorarazten digu, lur sailaren baldintzek eragotziko zutela klaustro erabat ortogonal baten eraikuntza eta haren oinplanoaren irregulartasun logikoa eta bere barru-bideen ondoriozko asimetria. Bestalde, klaustroan ikusten ditu “Alfonso Cobarrubiasen Taverako Ospitaleko irtenbidearen oihartzunak, baita klaustroan Ocañako Domingotarren patio garaikidean ere”, horrela adieraziz “Aita Martin eraldatze une oso garrantzizko batean zela, nahiz Gaztelan, toledoarrak ez zituen mintzairaren baliabideak menderatzen sartu zituen simetria eta koherentzian”.[23]
Antzeko klaustro bat, baina goieneko barru-biderik gabea eraiki zen Gasteizko Domingotarren komentuan. Klaustro hauek multzo bat osatzera iritsiko ziren XVI. mendean, Mª Asunción Arrazolak iradokitzen digun moduan, Domingotarren klaustroak izenez aipa daitekeena da.
Hiribildu plateresko bat: Oñati
aldatuKonderri feudal bat izan zen Oñati, Gebaratarren menpekoa; baina hiribilduaren agintaritza XIV. mendetik bederen bere udalerriko Kontzejuaren esku egon zen, Alkatea buru zuela. Gebarako kondeak eskubide zibil eta militarrak bazituen eta honen eskumen eta jarduera zela-eta, behin eta berrizko gatazkak izaten ziren hiribilduko biztanleekin. Oñati, bandoen garaian, ermandadetatik kanpo geratu zen; Jaurerri hiribildua izaten jarraitu zuen, harik eta 1845ean behin betirako Gipuzkoako probintzian sartu zen arte.
Bidaurretako Monasterioa
aldatuAurreko atal batean aipatu dugu herriko seme batek, on Joan Lopez Lazarragakoak, Isabel Katolikoaren diruzaina izan zenak eraikia izan zela Bidaurretako monasterioa 1510ean, Gipuzkoako lehen moja monasterioa.[24]
Komentua eta eliza. Bai elizan eta bai komentuan gotiko estiloa da nagusi. Bere diseinua Kantabria aldeko maisu Juan de Ruesgak egina da, hark gidatu baitzituen lanak 1510ean hasi zirenetik 1520ra arte, bere ordezko Pedro Gartzia Olabekoak ordutik aurrera jarraitu zuelarik. Eraikuntza-lanak izugarri luzatu ziren, fundatzailearen ondasunetatik errentak ziurtatuak izanik ere, ez ziren aski izan, honek, erabateko soiltasunez eta handinahi guztiak alde batera utzita eraikitzekoa borondatea baldin bazuen ere.[25]
Moja klaratarrentzat bizitzeko behar ziren gelez aparte, egiturako osagaietan oso soila zen klaustro zabal bat eraiki zuten: zurez eta adreiluzko arkuez.
Erretaula. Hemen gehien axola zaigun pieza erretaula da. Zizelkatzen saiatu zirenean, jada iritsiak ziren errenazimenduko aireak. Eta fundatzaileak bere testamentuan ikonografiari buruz finkatu zituen arau zehatzei ez zitzaizkien lotu egileak. Orain berriki zaharberritu den lehendabiziko erretaula hori (beranduago, gaur egungo barroko estilokoa jarri zen bere ordez) gurutzaduraren eskuineko besoan azaltzen da.
Gipuzkoako lehen erretaula plateresko da. Oraintsu arte uste izan da, Joan Lopez Lazarragakoak bere testamentuan agindu zuenaren arabera, erretaula hori Busgosen landu zela (gaur egun ezezagunak diren eskuez) eta ondoren ekarri zela Oñatira. Oraintsu aurkitu berriak diren agiriengatik baiezta daiteke erretaularen egilea urte horietan (1532‑1533) Oñatiko San Migel parrokian Errukiaren kaperan ari zen Joan Martinez Olazarango oñatiarra izan zela.[26]
Bost kale eta bankua (edo predela) duen bi gorputz dituena da erretaularen egitura. Irudiak erliebean landuak dira, taila oso fin batean. Bankuan, lau multzotan (alde bakoitzean bitan) Apostoluen eginak kontatzen dira; lehenengo solairuan, Andre Mariaren historiaren lau eszena; hirugarren mailan Kreazioari eta Adan eta Evaren bekatuari buruzko beste lau eszena. Erretaula Kalbario eder batez amaitzen da.
Edergarritako osagaiek ederki baieztatzen dute plateresko estilo ausart eta garbiena: maskorrak, kalostrak, gruteskoak eta protoerrenazimentu espainiarreko beste osagai ugari.
Fundatzaileak alboetako kaperak eta erretaulak egin zitezela agindu zuen; baina, inoiz eginak izan baziren ere, gaur egun ez dira azaltzen. Arrosarioko kaperan ikus daiteke, soilik, Andres Urgoitiko eskulturagileak landutako XVI. mendeko Errukiaren multzo bat.
San Migel Parrokiako platereskoa
aldatuAurrez ikusia dugu Oñatiko San Migel parrokia XV. mendeko lehen urteetarako hasia zela eraikitzen. Baina, berari bukaera ematea lantegi luzea izan zen, azken gotikoaren aztarnak utziz joan zena; esaterako, klaustro ederrean Ubao ibaiaren gainean du balkoi korritu alai bat, On Rodrigo Mercado Zuazola gotzaina eta ongile eskuzabala zenaren bizkar, Pedro Lizarazukoa oñatiarrak XVI. mendearen bigarren herenean burutu zuen balkoia; aurreko atalean aipatu genuen lana.
San Migel parrokia-eliza Errenazimentuaren mendeko estilo aldaketaren erakusgai ederra da, izan ere, gotikoaren taupadak oraindik bizirik zeuden harri horien ondoan platereskoaren ale ederrak ikus daitezke.
Estilo berriaren zantzu batzuk, lotsati antzean, pulpituan ikus daitezke adibidez; platereskoak Espainiako hiri nagusietan ale ikusgarri ugari hedatzen zituenean, eta mende honen bigarren erdikoa zen Martin Iragorrikoa eskulturagile oñatiarrak, errenazimentuko sentiberatasuna erakutsi zuen. Pulpitu honek baditu apaingarri platereskoaren xehetasunak bere kalostrari eusten dioten zutabe txikietan. Alboko habeartearen eta klaustroaren arteko atean ikusten da, era berean, agian eliza honen errenazimentuko arkitekturaren lehenengo osagaia izan litekeena.[27]
Errukiaren kapera
aldatuBaina, estilo berria Errukiaren Kaperan sumatzen eta gozatzen da ongien, han mirets baitaitezke sortzaile izan zen gotzainaren gorpuzkiak dituen hil kutxan, erabateko soiltasunez landua denean ez bezala, kalitate handieneko eskultura-lanak. Hil kutxaren gainean on Rodrigo gotzainaren heriotza data irakur daiteke: 1548. Baina, kapera honetara datorren ikuslearen arreta hil-kutxan ez baino, beste hiru puntutan kokatzen da: erretaulan, burdin sarean eta sortzailearen mausoleoan.
Burdin saregintza. Kapera, aurrealdetik eta aldare aurrera ematen duen aldetik bereizten duen burdin sare bikoitza benetako harribitxia da alor horretan. Egilearen berririk ez da ezagutzen. Burdin sare hau nagusiaren nahierara landua izango zen –bizirik zen bitartean egina, inola ere–, idazkun batean data irakurri baitaiteke: 1535.
Aurrealdeak berak 7 m x 8 m neurtzen du gutxi gorabehera. Hiru espaziotan bereizitako bi gorputz horizontalez osatua da; ateak betetzen du erdikoa.
Ate gaina burdinazko benetako filigrana bat da. Hilobiratze Santuaren taldeak osatzen du, arku artistikoaren azpian eta muturretan kanpaitxoak dituzten kimu finez eta irudimenezko sugeez apainduriko plateresko bikaina. Guztia gailurreria handiz amaitzen da, eta zatirik garaienean Mercado gotzainaren armarria dago.
Mausoleoa. Baina, kaperaren gauzarik erakargarriena hil-kutxaren aurrean aurkitzen den mausoleoa da. Egileari buruzko agiri guztiz frogagarririk gorde ez bada ere, 1525‑1530 urteetan Mercado gotzaina eta Diego Siloekoarekin Granadan aldi berean tokatu izanak eta ikonoetako gaien zein egitura estilistikoen azterketak ikertzaile gehientsuenak eraman ditu ziurtasun honetara: egilea Diego Siloekoa da; urte haietan, Oñatin ibilia zela gauza jakina baita.[28] Inolako zalantzarik gabe, erretaula Granadan landu zen, Filabres mendilerroko marmolaz.
Mausoleoak errenazimentuko lan baten ezaugarri guztiak ditu. Erdiko zatia, erdi-puntuko hil-kutxa gotzainaren irudiak betetzen du, belaunikaturik eta atzean familiakoren bat duela, berau ere belaunikaturik eta bere ondoan santaren bat ala alegiazko irudia, babesle-jarreran.[29]
Erakarmen eta edertasun bereziko taldea da. Idulkia duen basamentu gainean dauden lau zutabe korintiarrez osatzen den antolaketa arkitektonikoa da; euren artean daude gotzainaren irudia estaltzen duen arkua eta horma-hobiak; behean, gotzainaren goraipamenezko hilartitza latinezko bost neurtitz bikoitzetan, hiru lehoi gainetan grabaturiko txartel batean, erdikoa aurrez aurre eta zeharkako jarreran, besteak.
Adan eta Evaren irudiak ikusten dira arkuarteetan eta arkuaren alde banatan, bata bestearen gaineko bi horma-hobi, lau ebanjelarien irudiak estaliz kalostrazko zutabeak alboetan dituztela.
Goieneko multzoan fundatzailearen armarria eta gainean Haurra duen Birjinaren irudi bat zizelatu ziren. Alde banatan San Pedro eta San Paulo; multzo osoari amaiera emanaz Jainko Aitaren irudia duen domina handi bat.
Alde guztietatik eta zerrendak, proportzio egokitako egitura honen zutabeak eta taulamenduak alaituz fruitu, mamu, aingeru eta dominak sortetan ikusten dira; sinbolo-irakurketa zaila duen xehetasunezko platereskoa.
Erretaula. Mariaren Errukiari eskainia dago. Gipuzkoan ikus daitekeen platereskoaren hoberenetakoa da estiloz. Baditu bost kale eta triangelu-formako frontoia duen atiko batez amaitzen diren hiru gorputz. Gaspar de Tordesillas Valladolideko eskulturagilearekin tratua egindakoa izan zen, eta bera arduratu zen muntaketaz eta edertzeaz.
Imajinagintzan, aldiz, bertako zenbait eskulturagile aritu zela ikusten da: Joan Aiarakoa, Gasteizkoa, Martin Iragorrikoa, Andres Mendigurengoa eta Joan Olazarangoa, Oñatikoa.[30]
Pierres Picart‑ek esku hartu izana ere litekeena da.[31] Weise eta Camon Aznarrek erretaularen apaintze-alderdia baino ez badiote uzten ere Tordesillasko honi, irudien plastikan zuzen-zuzeneko esku-hartzea, a priori behintzat, ez zaio ukatu behar; zeren eta, 1536an amaitutzat eman zuen Valladolideko ertilariaren trebezia bai baitauka honek eskulturan.
Erretaularen egiturak azken gotikora eramanarazten du pentsamendua, baina edergarrien eta irudien taila-lana (Birjinaren bizitzako eta Kristoren Nekaldiko eszenak) errenazimentu bete-betekoa da. Alde guztietan agintzen dute gruteskoek, marrazki benetako oparo eta ugarietan. Nahiz eta egia den gotikotasun bat badela Nekaldia kontatzen duten erliebeetan Aialako Joan II.aren oso tankerakoa den irudien eta karikaturatik gertuan dauden aurpegi batzuen nahasmenduan; hala ere, badira jakinduria eta fineza handiz tailaturiko irudiak ere, besteak beste, Nekaldiaren erdiko multzoa, oihalgintza bikaina eta oso ongi zainduarekin.
- * *
Eskulturak. San Migel parrokia berean, aldare barroko batean, zorionez badira lau eskultura, Bataiatzailea, San Jeronimo, San Frantzisko eta Santa Marinaren irudiak, eta inolako zalantzarik gabe XVI. mendearen lehen erdikoak dira. Gotikotik jasoa dute adierazpenean duten indarra, baina, giharren adierazpen zuzenak eta janzkera aske eta malguek Lehen Errenazimentuari ireki zaion eskulturagile baten eskua agertzen du.
Sancti Spiritus Unibertsitatea
aldatuHistoria eta egileak
aldatuOn Rodrigo Mercado Zuazolakoa gotzainak, bera jaioterriko hiribilduan kultur maila handitzeko nahiak bultzaturik erabaki zuen Unibertsitate hau sortzea, 1540ean, eta Aita Santuaren (Paulo III.aren) bulda batez onartu zen proiektua. Erakunde honek gorabehera ugari eta era askotakoak izan zituen. Dekretu bidez 1807an desagerrarazia izan zen, ondoren Karlistek berreraikia, baina 1842an berriro ezabatu eta Bigarren Mailako Institutu bihurtu zen. Eusko Ikaskuntzaren Lehen Biltzarraren agertoki izan zen 1920ko irailaren 1etik 8ra. Gaur egun eraikin honetan Gipuzkoako Protokolotako Agiriak gordetzen dira.
Eraikina oso ongi zaindu dago, zorionez, mendeetan zehar hainbat eginkizunek eragindako beharretara egokitzeko aldaketa batzuk nozitu baditu ere. Hispaniako Lehen Errenazimentuko ederrenetakotzat hartu behar da, ezaugarri tekniko eta estrukturalengatik penintsulako platereskoaren ikusmira zabalaren barruan berezia gertatzen delarik.
Eraikinaren plangintza egiterakoan, oso litekeena da Mercado Zuazolakoa sortzailea aritu izana aginduak ematen; zeren eta Zuzenbidean, Matematikan eta beste zientzietan ezagutza zabala zuen humanista handia izateaz gain, penintsulako[32] beste toki batzuetan ardura handiko lanetan aritu baitzen eta horrela beste unibertsitateetako (Santiago, Salamenca, Valladolid) ikastetxeak ezagutu ahal izan zituen, Oñatikoan oso garbi ikusten delarik beroien oinplano eta funtzioen banaketan bat datorrela. Baina, dokumenturik ez dagoenez, arkitekto diseinugilearen izena ezezaguna da oraindik ere, Diego Siloekoa eta Rodrigo Gil Hontañonen izenak iradoki badira ere.[33] Domingo Guerra maisua izan zen honen arduraduna orokorra, Errukiaren kaperan jada gotzainarentzat lanean aritua zen.
Deskribapena
aldatuOinplano zertxobait angeluzuzenekoa da eta 1.732 m karratu dituen eraikinak baditu bi solairu, klaustroko eskaileradunak, harrizkoak, kalostra xumeekin, baina mudejar kasetoidura bikaina, klaustro handia eta kapera dituena. Garai modernoetan beste eskailera bat eraiki zaio sarrerako sotoan, ate nagusiaren aurrez aurre.
Fatxada. Eraikinari izaera ematen diona Unibertsitatearen fatxada da, agian. Hiru gorputzez egituratua da. Erdikoak du ataria, oso ongi apaindurikoa. Hemen, tenplete modura apainduriko bi horma‑bular mardul agertzen dira, tradizio gotikoan bezala, zokalo dotoreen gainean, korintiar ordenako horma-hobia bi, gailur handiz bukatzen direlarik.
Gauza da litekeena dela Salamancako Santa Gurutze Ikastetxeak bideratzen laguntzea, izan ere, aurrealdean nabarmentzen diren horma‑bularrak ikusten baitira han eta Pierres Picart eskulturagilearekin tratua sinatzerakoan aipatu baitzuen on Rodrigok. Jaiotzez frantsesa zen eta Oñati hiribildukoa zen Elorduiko Katalinarekin ezkondu eta bertan kokaturik Euskal Herriko zenbait herritan lanean jardun zuen ertilari hau izango zen fatxada honen apainketa-lanaz arduratu zena.[34]
Aurrealdearen erdiko gorputzak altuera berean jarraitzen du, alde batera eta bestera, eraikinaren ertzetan, erdikoak baino oraindik ere dotoreagoak diren bi horma‑bular edo pilastratzar dituen dorre moduko bi gorputzekin elkartu arte. Chueca Goitiaren ustez, pilastratzar hauek (1545) eraikitzeko Pierres Picart‑ekin tratua egin zenerako egina zen ataria eta, egiturazkoak ez baino, apaingarritako soilak diren hauek eraikitzeko Valladolideko Santa Gurutze Ikastetxeko horma‑bularretan inspiratuak dirudite. Errenazimentuko ideia zuzenekin bat eginez, dorreek altueran proportzioa gorde zezaten eta gorpuzkien simetriazko araua salba zedin Pierres Picartek jarri zuen ardura agertzen duten dokumentuak gelditu zaizkigu.
Ekialdeko dorretzarrari ezarrita, gerora desagertu zen atarte bat eraiki zen ekaitzetik babesteko.
Multzoa klasikoa da, baina alboko dorreen kokapenean nahiz alde bateko eta besteko horma bularretan, beren liraintasun eta garaieragatik, gailurreria gotikoaren aztarnak ikus daitezke. Estilo klasikoaren aurka doan apainketa ugarian, estatuen mentsuletan, zutabeen fusteetan, zerrendetan eta gustu zoragarriko erremateetan, batez ere, eragin hori nabariagoa gertatzen da. Espazioa betetzen duten estatuak, gruteskoak eta erlaitzak ugari izanagatik egitura arkitektonikoa ez da ezkutatzen.
Idulkietako zokaloetan Herkulesen balentriazko gaiak dituen erliebeak ikus daitezke: Nemeako lehoia itotzen, suge itxuran giza burua daraman Aqueloorekin borrokan, Anteo garaituz. Atetik gertueneko erdiko zokaloan, Zentauro bat azaltzen da lepa gainean neska gazte bat daramala: Deyanira‑ren bahiketa.
Atarian, arkubarnerak kasetoiak dituen erdi‑puntuko arku handi baten azpian, on Rodrigo gotzainaren otoitz jarrerako irudia ikus daiteke. Eskultura multzoa, parrokiako Errukiaren kaperan dagoen mausoleokoaren oso antzekoa da, baina hemen, gotzainaren irudiaren ondoan han dagoen morroia ala familiartekoa falta da.
Arkuarte eta janbetako osagai apaingarriak, baita nitxoetan sarturik dauden eskultura irudiak ere edertasun handia erasten diote atari honi plateresko aldiko errenazimentu ukitu nabarmena emanaz. Ataria, goieneko aldean Karlos V.aren armarri handi batek errematatzen du.
Hormak harlanduxko zakarrekoak dira, harlandu aberats eta apaindutako zatiak eskulanean duen fintasunarekin kontrastatuz. Ikonografia. Hemengo horma-hobien barruan, beharrezkoa zen sinboloez ala martiritzako tresnez aurrealdearen pilastratzarrak apaintzen dituzten birjinen ala santen irudien ikerketa oso bat egitea. Mª Asun Arrazola, Ael eta beste ikertzaileek jada hasitako ikonografiazko lan hori Montserrat Fornell‑en eskutik ia guztiz osatu da oso modu sakonean.[35] Eguraldiarengatik irudiak higatuak dauden arren, gaur egun historiako lagun harietako batzuk ezagut daitezke, batzuengatik alegiazko irudiak ote direlako zalantza airean geratze bada ere. Maria Birjinaz gainera, Santa Barbara, Santa Ines, Santa Apolonia, Santa Katalina, Santa Maria Egiptoarra, Santa Maria Madalena, Santa Elena, Santa Urtsula, Santa Dorotea eta hauetaz gain, Itxaropenaren eta Karitatearen alegiak ezagutu dira.
Kaperako erretaulak ez du agian eliza kategoriarik merezi, Salamancako Fonseca‑ren modura, gurutzadura eta arku zorrotza duen habearte gotiko txiki eta soil bat baita; baina badu errenazimentuko erretaula aberats eta jori bat. Ez dago erretaula horren egileari buruzko dokumenturik, baina Weise eta beste ikerlari batzuen ustez, Pierres Picart‑ena da, azterketa estilistikoagatik eta dokumentuetan berea dela azaltzen den San Martin ermitako erretaularekin duen antzarengatik.[36]
Erretaulak badu predela eta bi mailatako atiko batean bukatzen diren hiru gorputz. Kaleak zazpi dira lehen bi gorputzetan, eta bost hirugarrenean eta atikoan. Irudi guztiak daude nolabait ere erdi aldeko kalera begirako joeran bideratuak.
Profeta irudiak ikusten dira bankuan. Erdiko hutsarteetan, San Migeli eskaini zaio lehenengo gorputzean, Mendekosteri bigarrenean eta Mariaren Jasokundeari hirugarrenean.
Lehenbiziko bi gorputzetako kaleak, erditik gertuen daudenak lau ebanjelarientzat gorde ziren eta gainerakoak hainbat santu eta gotzainentzat. Hirugarren solairuan Jasokundeko Birjinaren alboetan San Sebastian eta San Gabriel ikusten dira alde batean eta San Roke eta San Rafael bestean. Laugarren gorputzean, arkitekturaz egokitu ahal izateko oso neurri txikian eginikoak dira on Rodrigo Mercadoren armarria eta zenbait soin-enbor.
Azkenik, aparatu izugarri hau koroatuz, erdi-puntuko arkusolio handi batean Betiereko Aitaren irudia dago serafinez inguraturik.
Plateresko estiloak agintzen du erretaula osoan. Gruteskoetan, zutabeetan, kalostretan, dominatzarretan eta irudietan ikusgarria da edergarrien aberastasuna.
Alde guztietan azaltzen da on Rodrigo gotzainaren armarria, apaingarritako osagai izateaz gain, Unibertsitatean bere lanaren lekukotza egiten dute aldi berean. Armarria, urdin ilunezko zoru baten gainean urrezko zerrenda batez erdibituriko bi eguzkiz eta elezahar batez osatzen da: Ad iustitiae Xpo. Deus noster a solis ortu usque ad occasum.
Kanon ez oso liraina, gorpuzkera menderatze zuzena, keinuetan adierazpenerako joera eta gorputzen mugimendurako jarrera dira Picart‑en irudien ezaugarriak.
Klaustroa. Unibertsitateko ikastetxe honen ale eder bat klaustroa da.
Sarrerako ate gainean latinezko idazkun batek sortzaile izan zen gotzainaren izena gogorarazten digu berriro ere, titulurik gogokoenak zituen –Avilako Gotzaina, Nafarroako Erregeordea, Granadako Lehendakaria– eta lanaren amaiera data ondoan duela: 1548ko otsailaren 4a. Moldura finez apainduriko bere erdi-puntuko arkuak, kapitel klasikoak eta bere zutabeetako idulki atikoak, dominatzarretako soinak eta arkuarteak apaintzen dituzten armarriak, nahiz xurrutarriz koroatzen den hozkadurazko erlaitz zabalak klaustro hau Gipuzkoako errenazimentuko lanik onena bihurtzen dute.
Klaustroak bi solairu lotzen dituen eskailerak ditu. Xumea da barandaren kalostra eta berdin esan daiteke bi solairuen sabaietako apainduraz ere; beren kasetoien giltzarrietan Kristoren anagrama eta Gotzainaren armarriko eguzkia tartekatzen dira. Klaustroak egitura zertxobait angeluzuzeneko du; alderik estuenetan, sei arku ditu eta zazpi, besteetan. Arkuak eusten dituzten zutabeetan jakingarri bitxi hau ikusten da: zutabeetako bat bakarra dago bukatuta, sotoko atearen gertuko ilara paraleloan hirugarren zenbakia egiten duena; gainerako besteei azken ukitua falta zaie arkuarte eta fusteetan.
Klaustroa apaintzen duten biribilgu edo medailoiak 32 dira. Baina, buru guztiak ez dira ezagutu. Patioa edo aldabearen eraikuntza data gogoan izanik, oso erraz ezagut daitezke Karlos V.a enperadorea, Isabel enperatriza, Felipe II.a eta bere emaztea eta Portugaleko Maria. Mitologiako zenbait buruk ere ezaguna dirudi, hala nola, Herkules eta Deyanira, Ulises eta Penelope eta abar. Modelatu iaio eta urduri batez adierazia dagoen edertasun erdiragarria duen saila osatzen dute, Berruguete oroitarazten duen gaztelar eragina oso urrutian sumatraziz.
Oso deigarriak gertatzen dira Unibertsitateko kasetoidurak. Mudejar edergarriak dira. Dokumentatuak daude eta agidanean, jaiotzez Avilakoa zen Gibajak idatziz jasoarazi zuen 1552an on Rodrigo Mercado Zuazolakoak urrezko 1020 dukaten ordainetan eginarazi zizkiola Unibertsitateko kasetoidurak eta tratua egin zuen urte berean amaitu zituela lanak.
Pierres Picarten beste lan batzuk. Lehen esan bezala, Unibertsitateko lanen buru egin zen hargin-maisua Domingo Gerra izan zen arren, Oñatin bere izena hilezkor Pierres Picart bihurtu zuen.
Donostiako Santa Maria basilikako kapera batean gaur egun gurtzen den eta antzinako harresiaren horma‑hilobi batetik ekarritakoa dela ezagutzen den bake eta egonarriaren Kristoren egilea izan daitekeela ere askoren iritzia da.
Kristo honen beste oso antzeko bat da Oiartzungo San Esteban elizan dagoena.
Pierres Picart dokumentatu gabeko lan ugariren egilea izan zen bere bizialdi luzean, bai Gipuzkoan nahiz Nafarroan; ez eskulturagile modura soilik, baita burdin saregile eta brodatzaile gisa ere, aurrerago gogoratuko dugun bezala, garapen manierista erromanista alderako joeran. Hainbat arte ekimenetan ere esku hartu zuen, esaterako, lekuko, tasatzaile eta kontratista modura, Euskal Herrian erromanismoaren aurrelari handia izan zen Joan Antxietakoa hil zen urte berean, 1588an hil zen arte.
Beste erretaula plateresko batzuk Gipuzkoan
aldatuKronologiako irizpide bati jaramon eginez agian, Lehen Errenazimentutik inportaturiko (lehentasunez piktorikoak, beraz) erretaula batzuk aipatzetik hasi beharko genuke, Bergarako San Pedro parrokiako San Migeletik adibidez; baina, delako lan hauek beste atal batean biltzea nahiago dugu, eta hemen bertan burututako eskultura adin berekoekin hastea.
Bergarako San Pedro. Camon Aznarrek “luxuzko erretaula platereskoa” izena jarri zion eta parrokiako zaindariari izenburua ematen dion honek bost kale eta atiko bat duten hiru gorputz ditu. Bankuan, lau ebanjelarien imajinak daude beren idazmahaien aurrean eserita eta animalia sinbolikoak ondoan dituztela. Eseritako San Pedroren irudiak betetzen du lehen gorputzeko erdiko nitxoa. Alboetako kaleetan Apostoluak daude lehen gorputzean; beste santu batzuk bigarrenean; Nekaldiaren eszenak hirugarrenean; eta atikoan berriz Kalbarioa.
Estilo ugaritasuna. Imajinagintza, gutxienez bi aldi desberdinetan egin zela erakutsi dute dokumentuek.
Ia irudi guztietan gotikotasun argi bat nagusitzen da; Kalbarioan bai behintzat; baina, San Pedroren erdiko irudiak itxura zurrunegia, espresiorik gabeko aurpegia eta proportzio gutxiko gorputz atalak ditu. Bistan denez, XVI. mendeko lehen hereneko irudiak dira.
Ondorengoak eta errenazimentuko kutsu garbia dute predela apaintzen duten Ebanjelarien imajinak: beren jarreretan arinak dira, gehiegi izateagatik buruetan proportziorik ez badute ere, beren janzkeren tolesdura biziengatik ederrak dira. Biurrun, Weise eta Arrazolak harreman zuzena ikusi die Gastiain eta Portugaleteko erretauletako irudiekin, hori dela eta bigarren aldi batean agian, irudi hauen egiletzat Joan Aiala II.a har daiteke.
Gainerakoan, artearen kalitatezko ugaritasun honen barruan, erretaulak merezi du plateresko izena bere mazonerien apaingarri jori eta bereziengatik.
Itziarko Ama. Gipuzkoako platereskoaren beste ale zoragarri bat da. Gaur egun bere jatorrizko osotasunean miretsi ezin duguna, 1718an eta 1893an nozitu zituen suteetatik geratu zena besterik ez, alegia. A. Felix Lopez del Valladok gehiegitxo ere goraipatzen du, dioenean “Itziarkoan platereskoaren arte fina bere betera iristen da”. Bere ustez, “badira Berruguete ala Antxietaren hoberenak adinakoak” buruak.[37]
Baditu bankua eta gain erlaizduna, lau gorputz eta bost kale, baita Kalbarioa duen atikoa ere. Imajinaginek Kristoren eta Birjinaren bizitzako misterioak adierazten dituzte.
Mª Asunción Arrazolak erretaularen egileari buruz zenbait historialarik bota dituzten iritziak oso zorrozki aztertu ditu, eta bere epaia emanaz eta adierazita dauden eszenen osaketa egiteko bi modu desberdin bereiziz bukatzen du; azkenean, bi ertilari ala hainbat lantegietan burututakoak direla uste izatera iritsi zen: “bat bera baita estiloa eta konposaketa, Argantzunekoarekin bat datorrena (erliebezko taldeak) eta bestea bigarren gorputzeko taldeetakoa: Deikundea, Jaiotza, eta Erregeen Gurtza, beste ertilari bat islatzen dutena edo bestela dezentez beranduagoko aldi bat”.
Lehenengoa, Oñatiko lanarekin hainbatean bat datorrelako Joan Aialarena izan daiteke. Konposaketa aurreratuago bateko eszenek Andres Araozkoak esku hartu zuela pentsarazten digute.
Nolanahi ere, Itziarko erretaularen arkitektura begiz jo ondoren, kalostradun zutabetxoen apainketa joria, argimutil, buru eta gruteskoak dituela ikusirik, bat‑batean jasotako zirrara ahaztezina da. Ugaritasuna, harmonia eta formen, profilen eta bolumenen konposaketa zuzena nagusi den igeltsuzko mazoneria konplexu hori moldatu zuena maisu handi bat zen.
Altzagako San Migel. Gaur egun Altzagako parrokian aurkitzen den erretaulari Idiazabalgoa esan beharko litzaioke, zeren eta hiri horretatik ekarria baita, bere ordez erretaula barroko bat jarri zutenean. XVI. mendeko lehen erdikoa da.
Predela baten gainean baditu bi gorputz eta atikoa, hiru kaletan. Erdikoan, eki-santuaren nitxo gainean dago zaindariaren irudia, San Migel goiaingerua; eta bere gainean, Betiereko Aita atikoan. Alboetako etxeetan, badira Ebanjelariei eskainitako erliebeak bankuan eta besteetan berriz, Gargano Mendian San Migel agertu zeneko eszenak.
Gotikotasuna falta zaio estiloari, adierazpena baino gehiago formen edertasuna eta dotorezia bilatuz. Hala ere, errenazimentukoa da mazoneria: txirla azpiko eszenak, zutabetxo kalostradunak, kerubinak eta gruteskoak.
Garagartzako San Migel. Arrasateko lau elizateetako bat den Garagartzako San Migelen erretaulak estimazio zertxobait baikorragoa mereziko luke agian, bere egitura oso antzekoa bada ere: bankua, bi gorputz, hiru kale eta atikoa. Erdiko nitxoan zaindariaren estatua falta da, aldare nagusira eraman baitzen, haren ordez, Bataiatzailearena jarrita.
Erretaula txikia da, urreztatuetan eta apainketetan Altzagakoa baino zertxobait aberatsagoa, eta gruteskoetan zein aingeru buruen joritasun handiagoagatik platereskoagoa. Erliebeetako imajinak Luzia, Katalina eta Agata emakume santu martiriei eskainiak dira; eta Gargano Mendian San Migelen agertzeari.
Estilistikoki errenazimentuko artearen aurrerapen bat dirudi, irudien jarrera eta mugimenduetan kalitate handiagoko verismoa duela eta.
Ezkioko San Migel. Aurreko beste bien antzera, Ezkioko erretaula ere San Migeli eskainia da, eta beroriek bezala XVI. mendeko lehen hamarkadatakoa da. Baditu bankua, hiru gorputz, hiru kale eta hauts‑babesa. Erdiko kaleko hiru nitxoak San Migel, Birjina eta Kalbarioari eskainiak daude. Beste nitxoetan Kristoren Bizitza eta Nekaldiko eszenak ikus daitezke.
Era askotako kalitate duena da estiloa, beharbada hainbat esku tailagilerengatik. Eseririk, koroatua eta aingeruz inguratua dagoen Maria Birjinaren erdiko irudia tailatu zuena iaioagoa zen. Beronen ondoan, Nekaldiaren gertaldiko irudiak aldea dute, gorputz-atalek buruekiko duten proportziorik ezaren axolagabetasunak areagoturiko adierazkortasuna. Arkitektura, platereskoa da inolako zalantzarik gabe.
Triptikoak
aldatuNormalean erretaulei buruz dugun ideiari erantzuten ez badie ere, hemen aipatu beharko lirateke neurri txikiko triptikoak, zenbait familia nobleren onurarako otoitz egin ala Eukaristia ospatzen zeneko aldareak edo kaperak koroatzeko edo buruan jartzeko egiten zirenak. Gipuzkoakoei dagokienez, inportaziokoak esan litezkeen artelanak dira ez baitirudi bertako ertilariek eginak direnik. Talde horretakoak dira Oñatiko Rodrigo Mercado Zuazolako Gotzainaren triptikoa eta Albizturkoa.
Oñatiko triptikoa. Lehenengoak, Gotzainari bere kapera berezian Meza esateko balio izan zion. Erdiko tarteak, Jaiotzaren eszena dauka alabastrozko pieza biribil bat txertaturik, egurrezko karratu batean; ixteko hegaletan, bi mailatan, lau eszena: Gizakundea eta Erregeen Gurtza alde batean eta Ecce Homo eta Pizkundea beste aldean. Bistan denez, erretaulatxo hauek ez dute apaingarrietarako toki handirik. Triptiko horretan (gaur egun Elizbarrutiko Museoan) apainketa xumea da, baina errenazimentukoa da egiaz, irudiak eta beren sakonerak diren bezalaxe, non ikuspegia eta paisaiaren oharrak nabarian azaltzen diren.
Albizturko triptikoa. Bigarren triptiko aipagarri bat lehen Albizturko parrokian jasotzen bazen ere, gaur egun jabego berezikoa da. Haren gai nagusia, Kristo hilaren aurrean Birjinaren Negarra da, gurutzeko jaitsieran lagun zituen pertsonez inguraturik.
Gorputzeko neurrietan nolabaiteko proportziorik eza eta irudien modelatuan zakartasun puska bat ikusten bazaio ere, irudi nagusietako gorputzen perfekzioak eta eskortzoetako eta paisaiako ikuspegietako iaiotasunak errenazimentu aurreratua adierazten du. Horrela frogatutzat eman liteke XVI. mendearen erdialdeko data.
Platereskoa Bizkaian
aldatuBizkaiko lurretan ez da XVI. mendean eraikitako eraikinik errenazimentukoa dela esan daitekeenik, eliza kolumnarioak salbuesten badira; baina, jada eraikiak direnetan platereskoaren eragin garbiak ikus daitezke, zalantzarik gabe.
Platereskoaren eraginak
aldatuGuenesko Santa Mariaren ataria. Ez da Errenazimentua, Gotikoaren luzapena baizik, XVI. mendearen inguru haietan nabarmentzen dena, esaterako, Guenes‑eko Santa Maria elizan; beroni buruz hitz egiten du Sesmerok “erdia gotikoarena da beste erdia berriz errenazimentuarena” dioenean. Errenazimentu lotsati antzekoa da Martin Sanchez Olabeko hargin maisuak 1516an hasita eraiki zuen alboko atari ederra, garai horretan artean gotiko flamenko estilokotzat jo daitekeena.
Bilboko san Antonen ataria. San Anton elizak ere atari noble eta ongi konposaturikoa du, ertzeko atarte garai batez babesturik. Arku karpanel baten saihetsetan, zutabe korintiarren artean, San Pedro eta San Pauloretzat bi horma-hobi daude. Horma-hobi hauetako batek atearekin angelua osatzen du. Arkuaren zubi‑bularrean Rodrigo Gilentzat hain maiteak ziren hostoak ikusten dira. Erreskadak, moldurak eta xehetasunak arte onekoak eta ongi landuak dira, espiritu klasiko eta jantzi bat erakusten dutenak. Data giltzarrian landua dago: 1534.
San Anton elizako atari honekin alderatuz, Begoña santutegikoa, Gizakundeko komentukoa eta Albiako San Bizente elizakoa askoz gutxiago dira; Chueca Goitiak herriko maisu traketsen saioak direla epaitzen du; aldiz, Rodrigo Gilenek ereduak ezagutza gutxi eta inolako jeinurik gabe kopiaturikoak.
Begoñako santutegiaren ataria. Begoñakoa, 1519tik 1588ra berreraikia izan zen eliza, bere arku karpanela, hostozko ostikoa eta hegaldun atikoarekin Gaztelako maisuaren ereduetan leialagoa da, baina, Chueca Goitiaren ustez, proportzio gabezietan, trakeskerietan, irudigintza txikietan eta beste akatsetan nabaritzen dela maisu baten eta imitatzaile txar baten arteko desberdintasuna.
Gizakundeko komentuaren ataria. Atariko horma-hobian 1554ko urtea eta giltzarrian 1560koa daraman Gizakundeko komentuan, Salamancako San Estebanen fatxadako egitura eskematikoki antzeratzen saiatu ziren, baina ez da oso atsegina gertatzen atearen errenazimentuko traza eta markotarako balio dion arku zorrotz eta zaharkituaren arteko arrunkeria. Kanpai‑horma eta erremate barrokoak erantsi zitzaizkion XVII. mendean. Eliza honek burdin forjatuzko pulpitu plateresko bat zaindu du.
Beste batzuk. Sesmerok errenazimentuko ataritzat hartzen ditu:
- Areatzako San Bartolome elizarena,
- Morgako San Martin elizarena
- eta Zornotzako Santa Mariarena.
Ziortzako klaustroa. Platereskoaren harrizko arkitekturaren hondarretan eskas samarra da Jaurerriko gainerako lurretan. Ziortzako kolegio‑elizaren klaustroa nabarmentzen da; oinplano karratukoa, alde bakoitzean 13,05 m dituena, atikar oinarriak dituzten zutabetxo xumez lau tartetan zatitzen dena, lehen multzoan erdi-puntuko arkuak eta apalduan bigarrenean; harrizko kalostraz inguratua eta hozkadazko erlaitz batez amaitua dago. Migel Zengotitakoa eta Joan Beznongoa hasi ziren klaustroa eraikitzen 1530 aldera eta beste hargin batzuk bukatu zuten 1560 aldera.
Balmasedako kapera. Balmasedako parrokia-eliza ederrean, tronpa gaineko oktogonozko izar-gangaz estalia zuen kapera eraiki zuen on Joan Urrutikoak, bere erdian lan kalatua daramana, non badirudien Burgos aldeko kaperen ezaugarria denaren zerbait kopiatzen duela. Horrela bada, XVI. mendean eraikitakoak bezala baditu errenazimentuko xehetasunak eta hozkadura erromatarrak.
Erretaulak
aldatuPieza arkitektonikoetan bezainbat ala argiago distiratzen du Bizkaitar platereskoak, Lehen Errenazimentu izeneko erretaula batzuetan: Markinan ala Galdakaon esate baterako.
Markina‑Xemeingo erretaula. Markina‑Xemeinen, txirla gotiko berantiarrak eta garai hari zegozkion edergarriak, pitxer handiak, irudimenezko animaliak, haurrak eta kerubinak falta ez diren erretaula nagusi galanta mendearen bigarren ala hirugarren hamarkadan hasiko ziren eraikitzen; multzo oso honetan, badirudi Joan Aiala zaharrak esku hartu zuela. Baina erretaula horren zati handi bateko plastikotasunak beranduagoko data behar du (1540‑1545), ezaugarri espresibisten arabera.
Gauza bera esan daiteke Galdakaoko erretaula nagusiaz, bere etxeetan eskulturak eta erliebeak ditu, Birjinaren bizitzari buruzkoak gehienak. Oso korapilatsua da estilistikoki erretaula hau, gotiko berantiarretik barrokora arterainoko lanak baititu. Bertan, hiru maisuren eskua ikusi da.[38] Oraindik ere gotikoaren oso aldekoa bakarren bat. Platereskoa oso era deigarrian ikusten da, etxetxo bakoitzaren barrunbe guztia betetzen duten hamar txirla erakutsiz.
Erretaula flamenkoak. Ez da ahaztu behar Bizkaian ere gainontzeko probintzietan bezala, artelan flamenkoak inportaziokoak zirela mendearen lehen erdialde horretan. Adibide soil modura, gogora dezagun Portugaleteko Santa Mariaren sakristian jasorik dagoen triptiko ederra, ohol gainean olioz margoturiko hiru panel ditu: Mariaren Jasokundea, Koroatzea eta Jaunaren Igokundea. Menling‑en ohitura txarrak dituela dirudien estiloa da, Koroatzearen eszenan bederen. Irudietan, fintasun manierista bat azaleratzen dela egia da, baina italiar ukituaren airea duela bere baitan.
Lehen errenazimentua Nafarroan
aldatuArtelanetan bereziki oparoa izan zen Nafarroa XVI. mendean. Aldi horretan gainerako euskal probintziek maila batean zuten garapenean ekonomiko eta kulturalagatik, jakina.
Iruñeko eskualdean eta batez ere Lizarrako lurretan eta merindadetan Donejakue alderako erromesaldiek ekarri zuten artearen distira berezien egokiera izanak, dinastien arteko borroken amaierak eta Gaztelan sartzeak mendearen hasieran kultura humanistikoaren eta arte jardueraren gorakada berri bat ekarri zuten.
Iratxeko monasterioan Ikastegi Nagusi bat bazen 1534tik; Lizarran XVI. mende horretan bertan jardun zuen Udal Ikastegi batek merezitako sona iritsi zuen irakasle batzuen bikaintasunagatik. Lizarran berehala (1546) ireki zen Egia[39] sendiaren inprenta, besteak beste, Nebrijaren Gramatika eta Erasmoren zenbait lan argitaratuz.
Tuteran, 1512ko hitzarmena egin ondoren eta Nafarroa Hispaniako erresumetara bildu ondoren, kultur mailan gorakada nabaria eman zen. Bere Estudio de Gramatica‑k humanistikako ideiei aurrerapen-bultzada eman zien eta Kolegio‑elizako batzar‑burua eta Erroman Julio II.aren etxezaina izan zen on Pedro de Villalon‑engan errenazimentuaren mezenas sutsu bat izan zuen.
Lehen Errenazimentuko formak hedatuz zihoazen XVI. mendearen bigarren herenean, askotan egitura platereskoaren osagai batzuk neurriz onartuta, elizen edergarrietan eransten diren, mendea jada oso aurreratua izanik ere. Hori dela eta, arkitekturazko estiloaren ikuspuntutik ez da erraza gertatzen errenazimenduko artearen une desberdinen arteko mugak gardentasunez bereizten, eskulturak azaltzen dituen hainba alditan eman ohi den bezala. Ikonografiazko alor honetan, Nafarroan jasotzen diren eraginez ohartzea errazagoa izan ohi da, gainera. Erribera aldean, adibidez, arte plastikoek nahiko agerian uzten dute Aragoi aldeko ertilarien eta lantegien eragina; beste sakanetan, aldiz, gertuago dagoen Errioxa aldeko arrastoak hobeto antzematen dira, baita Gaztelakoak ere.
Arkitektura Platereskoa Nafarroan
aldatuAldi horretan eraiki ziren parrokia-eliza berri batzuk, baina handitu eta eraldatu egin ziren batez ere aurreko mendeetatik jada badirenak.
Handitze honek Nafar erresumako sakan guztietan oso orokorra den eliza mota ekarri zuen:
- oso luzea ez den gurutzadura eta habearte bakarreko oinplanoa,
- eta poligonozko burualdea.
- paramentua harlandu onekoa izan ohi zen, Ebroren Erribera inguruan izan ezik, arruntena adreilua erabiltzea baitzen.
Santiago eliza Iruñean. Iruñean garai honetako eraikinik adierazgarriena Domingotar Ordenakoen Santiago eliza da, 1529an Bergarako Pedro Etxabururekin tratua egin ondoren eraikitzen hasi zena eta 1543ra arte amaitutzat eman ez zena; baina komentu eta klaustroaren eraikuntza are urte batzuk gehiago luzatu zen.
Honetan, Donostiako San Telmon bezala, oso litekeena da Aita Martin Santiagok esku hartu izana.
Eliza, domingotarren elizen tipologia berekoa da:
- habearte zabala, horma‑bularren tartetan beren artean komunikatzen diren kaperak dituena,
- gurutzadura irtena
- eta bi kapera karraturen arteko burualde pentagonala.[40]
San Agustinen eliza. Iruñean izen bereko komenturako jaso zena 1525 eta 1530 artean eraiki zen. Deigarria da bere habeartearen sei tarteak osatzen dituzten erdi-puntuko arkuen zabalerengatik, Erdi Aroko elizaren hondarra dirudien burualdeko estutasunaren aldean. Saihetsetan kaperak ditu, hiru alde bakoitzean, beren arteko komunikaziorik gabeak. Baina habearte handiaren errenazimentuaren adina ondorengo aldakuntza askoren artean ilundurik gelditu da.
Gure Ama Errukiorraren ospitalea. Hiriburu berean eraiki zen Ama Errukiorraren Ospitalea (gaur egun Nafarroako Museoan) garai horretan bertan, mendearen laugarren hamarkadan on Remiro Goñi elizbarrutiko diruzain eta bikario nagusiak sortua.
Ataria, aldiz, 1556ko data duena, gotzaindegiko lanen begirale zen Joan de Villarrealek egina zen, Serlioren idatzietan inspiraturiko egitasmoa manieristaren arabera, dirudienez. Bertan, giza itxurako estipiteak erabiltzen ditu garaipen arku baten saihetsetan. Toulouseko eskolako eraginen bat aipatzeak ez gaitu harritu behar, izan ere, bertako Unibertsitatean irakatsi zuen aipatutako Remiro Goñik, delako lan horren sustatzaileak.
Santiago eliza. Garesen XVI. mendean eraiki zen Rua Mayor‑eko Santiago eliza aipatzea ezinbestekoa da. Martin Oiartzabal gipuzkoar harginarekin tratua egindakoa da 1543an. Hau hil zenean, Albizturko Lazaro Iriartek jarraitu zuen eraikuntza-lanarekin, 1554an amaitu zuen arte.
Habearte nagusia antzinako horma erromanikoetan finkaturik dago, baina gurutzaduraz, burualdeaz eta horma‑bularren arteko kaperez zabaldu egin zen espazioa. Errenazimentukoak diren eraikin hauetan guztietan ohikoa denez, sabaiak izar itxurako gangak dira eta nerbioak, garaiari dagokion moldurak dituztela, hostotzadun zirkuluerdi-formako mentsuletan kokatuak daude. Elizaren oinetan dagoen korua 1575ean egin zen.
Vianako Santa Maria Eliza. Oso egoki aipatu izan da, Euskal Herrian mendeak iraungo duen tradizio baten arabera, euskal maisuek barrenagotik heltzen diotela eraikinaren sendotasunari apainketari baino.
Arau horren salbuespen distiratsua Vianako Santa Maria eliza izan daiteke, bereziki nabarmen ikusten baita platereskoaren zaletasuna, Gaztelarekiko loturengatik ziur asko. Katedral tamainako eliza hori dagokion toki kronologikoan kokatzea ez da erraza gertatzen historialariarentzat, izan ere, bai baititu garai desberdinetakoak diren maisutasunezko lanak.
Eliza. Gotorleku izaera duen Erdi Aroko lana da sorreratik, hiru habearte ditu, bakoitza lau tartetakoa, horma‑bularren artean kokaturiko beste bi kaperadunak alboetan, alde bakoitzean bina eta gurutzadurarik gabe. Harritu egiten du bere handitasunak; erdiko habearteak 22,25 m altueran eta 14,35 m albokoetan, modu berean harritu ere, inguruko hormetan zehar doan trazeria gotiko berantiarra duen triforio ederrak, ipar aldekoak itsuturik daudelarik.
Vianak eta batez ere bere elizak mende horretan ezagutu zuen garapen ekonomiko izugarriak, hamarrenen zergek aberasturik, eta une hartako errenazimentuak pozturik erantsi zitzaizkion eraikinari, besteak beste, kaperez inguraturiko girola zabala, kapitulu aretoa eta sakristia bikaina. Bai kapera nagusian nahiz saihetsetako kaperetan erretaula barroko ikusgarriak jarriz joan ziren, gehientsuenak XVII. mendearen azken herenean eta XVIII.aren lehen erdian.
Ataria. Baina, errenazimentuaren sarrerak funtsean kanpoko itxurari eragin zion, eta bereziki hegoaldeko bere atariari. Lanak, 1549an hasi ziren, Burgosen prestaturiko ertilaria zen Joan Goiaz maisuaren zuzendaritzapean eta bera hil zenean (1556) Oñatiko Unibertsitatearen platereskoak tasatzen jardun zuenean ziur asko ukitua geratu zen hargin bizkaitar Joan Otxoa Arranotegi maisuak jarraitu zituen. Vianako eraikina astiro eraiki zen eta 1567a baino lehenago ez zen bukatu.
Ataria. Atari bikain hau da kanpoaldeari izaera ematen diona, Bramanteko erromatar Belvederearen “nichione” famatuan inspiraturikoa dirudiena esedra egituragatik eta, Chueca Goitiaren ustez, Hispaniako errenazimentuan ale bakarra den hau gure eskualdean geroagoko hainbat elizatan kopiatu zen: Logroño, Sorladan eta Donostian. Horretaz gain, zutabe konposatu dotoreak dituen horma‑hilobi handia bere garaipen arkuaz aberasturik gelditzen da. “Goieneko zatietan arkitekturazko indar gabeziak eta friso eta enkoadratzeetan apaingarriak parrastatzeak oraindik ere platereskoaren zordunago egiten du egitasmo hau”.[41]
Arasko Santa Maria. Joan Goiaz maisuak eta Vienako bere ondorengoek lehen errenazimentuko beren ukitua utzi zuten, orduko hartan Vianaren menpeko hiribildua zen Arasko Santa Marian eliza handitu zenean.
Erdi Aroko elizatik zati txiki bat besterik ez zen gelditu, gurutzadura eta burualdearekin batera, XVI. mendean eraiki zen habeartearen oinetan. Tertzeletezko bi ganga berriak eta burualdeko ganga galloidunak nerbio-egitura dute eta platereskoaren joeraren arabera, kerubinez eta kiribildura bikoitzez hozkatu eta ederturiko mentsula zilindrikoetan finkatuak.
Barbaringo eliza. Pedro Mendizabal eta Frantzisko Alzaga harginek XVI. mendearen erdialdera handitu zuten Barbaringo San Joan Ebanjelaria parrokiaz antzeko zerbait esan daiteke.
Los Arcos. Vianakoaren pareko lana egin zen Los Arcosko parrokian. Aurreko eliza lehen gotikoaren eraldaketa bat izan zen, Zaragozako Maestranza jauregian jada esku hartu zuten Martin eta Joan Landerrain hargin gipuzkoar sonatuei agindu zitzaiena; hori horrela izanik, Chueca Goitiak atari honetan “Gaztela aldeko dotorezia duen Aragoi aldeko indar plastikoaren” laburbiltze bat sumatzen du.
Hori baino lehenago ordea, Los Arcos elizaren ataria, garaipen arkuari dagokionean, Vianakoan inspiratzen da. Alde bakoitzean, fuste ildaskatuak dituzten lau zutabe agertzen dira, horma-atalak San Pedro eta San Pauloren irudientzat diren horma‑hobietan erabiliz. Tinpano zuzen baten azpian Birjina duen edikulo batez amaitzen da antolaketa. Arku txaranbelduaren gainaldean lau kasetoi sail antolatzen dira, lore gaiak, kerubinak, apostolu eta profeten soinak, Betiereko Aita buru dutela.
Zenbait xehetasun plateresko aurki badaiteke ere, Los Arcosko klaustroa, gotiko berantiarreko egituratzat hartu behar da. Viana eta Los Arcos, XVI. mendearen hasieran, errenazimentuko Nafar arkitekturak ibilitako bidearen erakusle on dira.
Errenazimentuko apaingarriak
aldatuIratxeko klaustroa. Apaingarrietan aberastasun nabaria duen beste eredua Iratxeko Monasterioko klaustroan aurki dezakegu. Martin Oiartzabal Gipuzkoako harginarekin 1540an egindako tratua dokumentuetan dago; baina 1545ean bere laguntzailea zen Juan Agirrek ordezkatu zuen lanaren arduran, eta honek klaustroa elizarekin elkartu zuen eta “apaingarri eta irudi maskal eta dotoreenak” agertzen dituen Ate Ederraren egiletza eman behar zaio.[42] Beste maisu batzuk sartu ziren eraikina bukatzera.
Klaustro hau da egitura gotikoak artean irauten zueneko platereskoaren adibide jatorra, “erromatar eratik” ateratakoak bizikide dituelarik. Funtsean ikusleari zirrara eragiten diona kapiteletan, mentsuletan eta giltzarrietan dauden gai apaingarriak dira, zuhurtasunezkoak, erromanismoa aldarrikatzaile diruditenak.[43]
Korua eta Burdin sarea Kolegio‑elizan. Errenazimentuko mugimenduak Tuteran on Pedro de Villalon deana ideien sustatzaile eraginkorra izan zuen.[44] Kolegio‑elizako korua eta burdin sarea egiteko Esteban Obray etorri izana berari zor zaio, horrela eman zitzaiolarik hasiera Nafarroan errenazimentuko edergarriei.
Plateresko osagaiak elizetan. Erribera aldean oraingoan areto‑oinplanoa duten hiru habeartetako eliza batzuk azaldu dira; baina arruntenak eta ohikoenak jada deskribaturik dauden, besteak beste, Balterra (1532‑1548) eta Argetasko (mendearen bigarren erdiakoak) monumentu-elizekin, bereziki adierazitakoen motakoak dira:
- bi tartetako habearte bakarra,
- gurutzadura,
- pentagonozko burualdea
- eta koru garaia oinetan,
- lerro nahasizko nerbioak dituzten izar-gangaz estalia.
Argetaskoa plateresko edergarrien ugaritasunagatik da nabarmena: kerubinak, txoriak, burezurrak eta abar.
Argetasko parrokia-eliza bere alboko atariagatik ezagutzen da, pilastren arteko garaipen arku modura erdi-puntuz osatua dena, arkuarteetan bustoen tondoak, bukaera emanaz serafinen erlaitzpe bat eta Betiereko Aitaren irudia duen triangeluzko frontoia dituelarik. Eskualde bereko eliza batzuetan ez da gurutzadura markatzen, adibidez, Tuterako (1568‑1572) Graziazko Santa Marian eta Cascanteko (1587) Victorian.
Handitzeak eta aldaketak
aldatuHoni guztiari erantsi diezaiogun Nafarroako zistertar elizetan garaiko zaletasun eta joerei amore emandako eliza eta klaustroetan egin ziren handitzeak eta aldaketak.
Tafallako Santa Marian antzinako habearte gotikoaren hormak baliatu ziren eraldaketa sakon baterako, izan ere, estalkia berritu egin zitzaion eta habearte bakar gisa eraldaturik gelditu zen, oinplano gurutze latindarra, hiru tartetakoa, beso luzeetako gurutzadura irtena eta pentagonozko burualdea zituelarik.
Tafallako San Pedro eliza antzera handitze zen, errenazimentu joeraren arabera, nahiz eta Errege Katolikoen estiloko hainbat apaingarriri eutsi egin zitzaien.
Mendea aurrera zihoan heinean, zenbait elizetako eraldakuntzetan beren plateresko arrastoak galdu egin ziren; adibidez, Diego Eraso Maisuarena dela uste den Mendigorriako San Pedrorenean; Barasoaingo Jasokundekoan;[45] eta Larragako San Migelenean.
Larragako San Migelena XVI. mendearen bigarren erdian hazi eta zabaldu zen, habeartearen bi aldeetan kapera sail bat bitarteko, bere burualdean guztiz errenazimentuko garbia den irtenbide bat eman zitzaiolarik. Lehendabizi, 1571n gurutzadura berria eraiki zen bere kapera nagusiarekin, garai hartan fama handiko arkitektoa eta Iruñeko gotzaindegiko begiralea zen Juan Villarreal maisuaren planoaren arabera; lana, berriz, Anton Anoetako harginak egin zuen lehenik eta Joan Agirrek gerora; baina 1617an, antzinako burualdea bota zen arte ez zen amaiturik gelditu; hala ere, haren kapera batean isabeldar estiloaren arrastoren batzuk geratu dira.
Ipar‑ekialdeko Nafarroan. Eskualde honetan aipatzekoa litzateke Otsagiko San Joan Ebanjelaria parrokia-elizan eraiki zen habearte zabala; hain zuzen ere, hiru habeartetakoa da, izar-gangako egituraz estalia; gurutzadura modura kapera eta pentagonozko burualdea du.
Zirraragarriagoa da, hala ere, Izabako San Ziprianoren eliza garai eta zabala, lau tarte eta bere pentagonozko burualdea eta hainbat puntutan apaingarri gruteskoak gorde dituelarik, XVI. mendean bukatua zenaren lekukotasuna emanaz.
Lerro nahasizko lokerak dituen gotiko berantiarreko ganga korapilatsuaz estalia dagoen Kasedako parrokiak ere badu handitasunik. Eraikinaren lanak 1532an hasi ziren eta ohiko eskemari jarraitzen zaio, habearte bakarra, gurutzadura txikia eta poligonozko burualdea; Epistola aldean errenazimentu soil estiloko ataria azaltzen zaio, plateresko eranskinik gabea.
Estuagoa eta halako handitasunik gabea, baina eredu berari leial zaion Agoitzeko San Migel eliza Joan Oses harginak eraiki zuen, mendearen azken aldera jada.
Oibarko eliza erromanikoan XVI. mendean eginiko handitzean lehengo bere burualdearen aldaketa ekarri zuen beste angeluzuzen batez ordezkatu zena eta eraikin osoaren gorputzarentzat handiegia zen gurutzadura erantsi zitzaion. Lazaro maisu famatua aritu zen lanean eraikin horretan eta berari zor zaio hegoaldeko errenazimentuko atari ederra.
XVI. mendeko elizak. Eraikinetan XVI. lehen erdialdekoak direnen artean aipatzea merezi duten elizak dira:
- Erronkariko San Esteban, gotiko berantiarreko XVI. mende erdialdeko eraikin dotorea;
- Burgiko San Pedro, oinplano gurutze latindarra, hiru tarte, gurutzadura nabarmena eta trapeziozko burualdea duena;
- Uztarrozeko Santa Garazirena, lerro nahasien diseinu ederrezko gangarekin;
- Urzainkiko San Martin
- eta Eslabako San Migel, data oso desberdineko osagai nahasketa ikusten zaio, hasi erromanikotik eta XVII. mendera arterainokoak.
Arkitektura zibila
aldatuEuskal Herriko arte historian, Nafarroako XVI. mende hasierako arkitektura zibila bereziki deigarria gertatzen da. Garai horretan, Hispaniako gainerako erresumetako beste lurraldeetan bezala, noblezia hiri-giroan behin betirako kokatu zen aldia da. Jauregiez ari gatzaizkizue, Errege Katolikoen eta Karlos Enperadorearen giroa arnasten dela diruditen jauregiez. Arte ikuspegitik dotoreenak aipatzen saiatuko gara.
Lizarra oso aberatsa da delako eraikuntzetan. San Kristobal Jauregia da denetan deigarriena, Lizarrako Aita Diego ere deitzen zaiona, Ruako erdienean dago kokatua. Balkoi kalostradun oso aberatsak eta une hartako giro humanistari zegozkion sinboloen balioa duten mitologiako irudiez apainduriko frisoak ditu erakusten. Aurrealdea kiribildura deigarriez apainduriko hegalkin moduko egurrezko teilatu-hegal batez bukatzen da. Apainketa aberatseko patio bat bada barruan, Lizarrako platereskoaren gailurra adierazten duena.
Tutera. Adreiluzko eraikuntza gailentzen da, paramentu mudejarrak, joko ederretarako ahalbideak, eskaintzen dituelarik. On Pedro Villalon Deanaren jauregiaren fatxadak aipamena merezi du, zeren eta Julio II.aren ganbarazain zela Pontifizetzako armarria erabili zuen fatxadaren edergarritarako. Honek, behealdeko adreiluzko gorputz bat badu erdi-puntuko arkuan sarraldia duena, plateresko estiloko angeluzuzenezko bao handi bat duen oinplano nagusi bat, barru-bide jarraikia, eskulan mudejarrak dituen egurrezko teilatu-hegalak bermatzen direneko arku apalduak dituena. Friso eta pilastretan zehar apainketa grutesko pasatzen da.
Beranduagoko errenazimentukoak dira jauregiok:
- adreiluz eraikitakoa eta soiltasun klasikoa eta errenazimentuko patio bikaina duen San Adriango Markesarena,
- Almirantearen adreiluzkoa eta hiru gorputzetako multzo bikaina, agian Tuterako antzinako kaskoan eraikinik erakargarriena. Tafalla arkitektura zibileko artelanetan beste hiri aberats bat da. Bere etxe handirik entzutetsuena, Nafarroako Mariskalen jauregia da, fatxadako baranda edo erlaitzari edergarritarako balio dion frantziskotarren lokarri lodiagatik “Kordoi‑Etxea” deritzona. Ongi txertatutako harlanduak dituen sekulako multzoa da eraikina, bi gorputz lirain eta atikoa dituena.
Olite. Errenazimentu berantiarreko ale bikaina da Radako Markesaren jauregi ikusgarria. Deigarria da bere harlanduen handitasun eta neurriengatik eta putti biluzi eta fatxadako armarri deigarri baten arteko maskaroidun gruteskoen friso baten gainean bermatzen den egurrezko teilatu-hegalarengatik.
Jauretxeak. Errenazimentuko mendearen bigarren aldi eta azken aldekoak dira Zangozan eta beste lekuetan ikus daitezkeen hainbeste jauretxe. Adibide bat besterik ez aipatze arren, gogora dezagun Barasoaingo Azpilikueta jauregia.
Errenazimentuko lehen eskultoreak Nafarroan
aldatuEsteban Obray‑koa
aldatuAipatua dugu jada, Tuterako errenazimentuko humanismoaren sustapena Pedro de Villalon deanari zor zaiola, hein handi batean. Pedro hau izan zen Esteban Obray‑koa, Saint‑Thomas‑en (Ruán) jaiotako frantsesa, Tuterako kolegio‑elizan 1519tik lan egitera ekarri zuena, harlandu berrien arduradun jarriz. Nafarroan lan egin eta gainera, harremanak izan zituen Esteban Obray‑koak besteak beste, Aragoi aldeko lantegietan prestatu ziren eskultore batzuekin, sendi arteko eta lanbidezko Aragoiko Errenazimentuko ertilariekin, eta beren lanetako batzuk ezagutu ere egin zituen, zuzenago esanda Jaka, Zaragoza eta Tarazonan florentziar eskulturagile porrokatua izan zen Juan de Moretok burutu zituenak; harekin ahaidetasunera iritsi eta 1542‑1548 urteetan Zaragozako Pilareko harlanduetan lagunduko zuen, izan ere, berau zen penintsulako platereskoaren lantegirik garrantzizkoena.[46]
Tuterako harlanduak. Baina, Esteban Obray‑koaren Tuterako harlanduetarako estiloa, 20 urte lehenago, funtsez gotiko‑flamigeroa zen eta errenazimentuko apaingarri batzuk baino ez ziren sortu. Era berean, platereskoa guztiz nagusi den esparru hau ixten duen burdin sareaz ere Obray arduratu zen.
Cintruénigoko erretaula. Ertilariak 1525ean Cintruénigoko parrokiako erretaula nagusiaren tratua egin zuen. Erretaula eder honek hainbat gorputz ditu, jarlekua, kalostra eta oso oparo apainduriko zutabez bereizitako horma-hobiekin, eta Aragoi aldeko maisuen gertutasuna sumatzen zaio. Imajinagintza, frantses Gotzain Guillen‑ena dela esaten da, eta honi Obrayk eskualdatu zion agidanean igeltserotzako tratua.[47] Espresibsmoaren joeran Forment‑en eragina sumatzen zaio eta agian, Joly‑rena, halaber.
Burlatako erretaula. Cintruénigon zuen erantzukizunetik askaturik, Obray Burlatako (1529) San Joan Bataiatzailearen erretaulako igeltsero-lanaz arduratu zen, (gaur egun Nafarroako Museoan) eta agian, Juan del Bosque‑k margoturiko oholengatik axola zaigu gehienbat.
Iruñeko Katedraleko Aulkiteria. Urte batzuk beranduxeago, arte-heldutasunera iritsi zenean, Obrayk bere lanik garrantzizkoaren tratua egin zuen 1549ko abuztuan: Iruñeko katedralaren koruko aulkiteria egitekoa. Oraingoan lanbide honen sustatzailea katedraleko priorea zen Cascanteko on Sancho Miguel Garces (1517‑1549) zen. Obrayren begiradapean, koruko lanak nafar zurgin talde batek eta arrotzen batzuk eginak izan ziren.[48] Katedralean duela gutxi egindako zaharberritzean, korua aldare aurrera ekarria zen.
Bi mailatan jarritako bi aulki sail ditu, aulki bakoitzak banku eraisgarria, “errukia”, besokoa eta sorbalda dituelarik. Goreneko aulkiteriaren gainean bankudun ohol bat, pilastradun kalostrak, kontra‑pilastrak eta frisoak jasotzen dira. Badirudi oholetako erliebeak Holandako Guillenen eta ordurako Calahorrako koru aulkiterian lan egina zen bere tailagile taldearen ardurapeko lana izan zela.
Oholetako irudi tailatuak (Profetak, Apostoluak eta Santuak) bakarti azaltzen dira, inolako sakonera paisaiadunik gabe. Gorputz egituretan zehaztasuna eta ugaritasuna erakusten dute. Denak ere geldi egoneko jarreran azaltzen dira, nahiz eta jarrera desberdinetan, Vigarny‑ren estilo paregabe eta baketsua, Berrugueteren zoroaldi eta manierista baino gehiago gogoraraziz; biak ere maisu handi ziren hauek lehentsuago (1538‑1543) Toledoko aulkigintza zoragarrian utzi berria zuten, beren sormen izaera desberdinaren adierazgarri. Weisek ere irudi batzuetan, lehenago Calahorrako katedralaren aulkigintzan lan egina zen “tradizioaren iraunkortasuna Holandako Guillenen erakoa” ikusten du.[49]
Aulkiteria hau osatzen duten friso, trenkada, lauki eta ohol horizontaletan ugari dira errenazimentu humanistikoaren gaiak, hala nola, antzinateko jentilen jainkoen eta heroien irudiak eta balentriazko ekintzak, nahitako sinboloen helburua dutenak ziur asko, eskuragarrienak diren zatiak, aldiz, plateresko apaingarriz josiak daude: fruitu-saskiak, lore-sortak, pitxarrak, kalizak, txoriak, kerubinak, haurrak, argimutilak eta abar.
Iruñeko aulkigintza erabakitzailea izan zen, mendearen lehen erdialdera jada, inguruko elizei erretaulak egin zizkien lantegi baten ala zenbaiten prestakuntzarako. Erreinuko hiriburua eskulturaren fokua zen, berpizten ari zen artea erromanismoaren azken alderantz joanaraziko zuten maisu bikainak lan egingo zuten hiriburua izanik.
Zizur Nagusiko Erretaula. Ez da armarrikoa, lehen errenazimentuko eskulturari, zalantzarik gabe, gogokoen zaion esparrua erretaulagintza da. Zorionez ongi gorde den Zizur Nagusiko erretaularen igeltserotza 1538an bukatu zen. Pilastra gruteskoz, kiribildurazko friso eta domina burudun handiz koroaturiko banku artikulatu batek osatua da. Bankuaren gainean bost kaletan antolaturiko bi gorputz, alboetako kaleetan etxeak, saihesten dituzten kalostraz bereizitakoak daude eta horma-hobiak erdikoan. Hegaltzarren arteko hiruko atiko batek koroatzen du igeltserotza lana, frontoi triangeluar batek estaltzen duelarik dena. Erretaula berezi honen ikonografiazko edukia, bai erdiko kalea betetzen duten eskulturazko hiru taldeak, bai margoturiko oholak espresibismo aldekoak direnez beste atal batean aipatuko ditugu.
Legardako Erretaula Nagusia. Zizurko erretaularen antzekoa eta geroagokoa da Legardako erretaula nagusia, deigarriagoa eta handiagoa bada ere. Joan Iturmendi tailagileak 1552an tratua egindako honek arkitektura korapilatsua du: lau pilastra gainetan kokaturiko banku txiki bat, bost kaletan zatituriko hiru gorputz, hegal handien arteko atiko bat eta amaiera triangeluarra duen frontoia. Kaleak, hainbat eratako zutabez uztaiturik bat datozen horma-hobietan erabakitzen dira: kalostradunak batzuk eta ildaskatuak besteak.
Mendearen bigarren erdiko erretaula batean oraindik ere, garrantzizkoa da gruteskoz, kerubinez, maskaroiez, pitxarrez eta abarrez, friso, horma‑hobiak eta taulamenduak estaltzen dituen plateresko egitura gordetzen dela ikustea.
Ikonografia era askotarikoa da: bankuan San Pedro eta San Paulo, kultura humanista barneratzearen lekukoak diren eszena itsastar eta bakotarrak azaltzen diren panelez bereiziak; lehen gorputzean lau ebanjelariak daude irudikatuak, eserita eta idazmahaietan jardunean; santuen eskulturei (denak ez dira errenazimentu garai berekoak) eskainia da bigarren gorputza; hirugarrenean, aldiz, Gizakundearen, Jaiotzaren eta Magoen Gurtzaren eszenak adierazten dira; atikoan, gurutziltzaturiko Kristoren irudia eta gainean, frontoi triangeluar batean, Betiereko Aita. Hirugarren gorputzaren erdian horma‑hilobiaren erakustokian XVI.go San Sebastian bat bizi da.
Erretaula honek bere igeltsuzko lanaren handitasunagatik eta bere urreztatzaileak eman zion distira eta polikromiagatik lilura sor dezake; baina eskulturazko artelana oso maila kaskarrean aurkitzen da; irudi potxoloegiak eta adierazpenik gabeko aurpegiek esku herrikoi baten berri ematen dute, teknikoki iaioa den norbaitena baino gehiago.
Tuterako Santa Maria madalena. Esteban Obrayren irudiaren atzetik Domingo Segurakoarena kokatu behar da; berau izan baitzen, 1551n enkantean jarria, 1556an amaitua eta Aragoi aldekoen erakoa izanik plateresko oso aurreratu bati dagokion Tuterako Santa Maria Madalenaren erretaula nagusiaz arduratu zena. Bankuak lau gorputz eta atikoa ditu. Frisoak eta zutabeetako fusteak plateresko apaingarri jatorrez jantzirik azaltzen dira, baina nolabaiteko gartxutasunez jada. Bere ikonografiaren estiloan gero oroituko dugun espresibismo eder bat azaltzen da.
Oliteko Santa Maria. Eskulturako lantegirik izan ez badu ere, errenazimentuko plastika nabarmendu egiten da. Bere diseinua gotikoa da, baina kalostradun idulki edo zutoi platereskoa eta soinez apainduriko sei tondo dituen bankua du. Erretaulak bost gorputz ditu, pinakuluz zatituriko zazpi kale eta amaieran atiko zuzena dituena. Erretaulari amaiera ematen dien Kalbarioko hiru irudien edertasuna aipa dezagun. Badirudi Ugert Maisuaren eskutik 1514rako bukatuak zeudela. Beste irudi batzuk hispaniar‑flamenkoaren adierazle dira, batez ere, pinturazko oholetan gehien ematen den estiloa dena gainera, berehala gogoratuko dugun bezala.
Arrosarioko kaperan Maria Birjinaren estatuatxo zoragarri bat gurtzen da, tolestura txokodunez jantzia eta buru-estalki oso bitxia duena, bere jarreran eta gorputz finean inspirazio klasikoa erakutsiz.
Zangotzako Santa Maria. Aragoi aldeko errenazimentuaren eragina Zangozako (1540) Santa Mariaren erretaula nagusian sumatzen da, lehenago Jorge Flandesena zela aipatzen zen, lantokia hemen zuelako 1552 eta 1586 bitartean hiri honetan bizi zenarena.[50] Inondik ere, lantegi honetatik eta Aragoi inguruan lanean zebiltzan beste batzuen eskuetatik sortuak izango ziren Lehen Errenazimentuko erretaula batzuk.
Zangozako erretaulako Ebanjelarien irudiak Georg Weisek, Espainia iparraldeko eskulturagileen aldetik (Uharte eta Elkanoko erretauletan, adibidez), errenazimentuko ereduen hasierako gorakada objektibo eta pasiboa ematen ari deneko pixkanakako trantsizioaren adibidetzat jartzen ditu, “janzkeretako prestaketa mugikorragoa eta jarrera eta adierazpenetan tentsio handiago baterantz” doana.[51] Mendabiako San Joan. Gaztela aldekoen eragina, eta zehatzago esateko Errioxar platereskoarena, oso nabarmentzen da, esate baterako, Mendabiako San Joan elizako beste erretauletan: bere neurrien handitasunagatik eta, 1546.ean Mendabian bizi ziren “Maese Metelin irudigilea” eta Jaques Tomas‑ek tailaturiko Bataiatzailearen bizitzako eszenak adierazten dituelako.
Horrez gainera, Weisek erasten du, Frantzisko Ximenez errioxar eskulturagilearen esku-hartzea litekeena dela, igeltsuzko gotiko‑plateresko izaerako eskultura-lanek Juan Balmasedaren estiloarekin duten antza eta irudi batzuen gotiko berantiarrekoak izatea azpimarratzen du.[52]
Izabako erretaula. Izabako erretaula galantan ere platereskoa da nagusi. Migel Garrizekoak egin zuen 1555ean tratua eta mendearen bukaeran urreztatu eta margo anitzez jantzi zen. Bankukuan, Nekaldiaren eszenak tailatu ziren; lehenengo gorputza San Zipriano zaindariarentzat gorde zen, San Pedro eta beste santu batzuekin; bigarrenean Birjinaren bizitzako eszenak ikusten dira; atikoan, berriz, andre nahiz gizon santuen irudi gehiago daude.
Tabarreko erretaula. Tabarreko erretaula nagusi hunkigarria XVI. mende erdialdekoa da, Pedro Pontrubelek egina dela esaten da, igeltsuzko lanak (oholak, frisoak eta zutabeen beheko herenak) platereskoaren gai apaingarriei eusten jarraitzen duelarik.
Induraingo erretaula. Mendearen erdialdekoa den Induraingo erretaulaz ere antzeko zerbait esan daiteke, banku garaia, bost kale eta ohiko amaiera duten bi gorputz eta arte kalitate urriko ikonografia duela, alegia; guztia ere gruteskoz eta platereskoak berezkoak dituen gaiez ederturikoa.
Hemen Nafarroako beste erretaula batzuk ditugu aipatzeko, kalitate bikainekoak gainera batzuen batzuk: Uxanbilla eta Lapoblación eta Garesko lantegietatik sortuak. Irten ziren bezalakoak, mendearen bigarren herenean eginak eta oraindik ere hainbat ezaugarri plateresko dituztenak dira; baina, manierismo errenazimentukoa denez aurrerago aterako dugu.
Lehen errenazimentuko pinturak
aldatuErrenazimentuko pinturaren ezaugarriak sobera ezagunak dira eta aurrez aipatu ditugun ideologia eta kulturazko irizpideei –errealismo arrazionalista, antropozentrismoa, indibidualtasuna eta abar– edo oinarriei dagozkienak dira:
- egitura naturalekiko arreta handiagoa,
- pertsonaien gorputz-egiturekiko begirunea,
- historiaz gaindiko sinbolismoarentzat baino zaletasun gehiago kontakizunerako,
- perspektibaren legeekiko leialtasuna,
- paisaiaren aldera haziz doan zaletasuna,
- konposaketaren argitasun eta harmoniaren zentzu handiagoa, egiazko espazio-iradokitzailaren barruan, eta abar.
Nafarroan
aldatuBerehala sumatzen da Nafarroan ohol margotuak erretauletako laukietan jartzeko erakarmen berezi bat, eskulturak eta erliebeak ordezkatuz edo baita beroien artean tartekatuz ere. Badira Nafarroan dokumentuak dituzten lantegi batzuk, XVI. mendearen lehen hamarkadetan erretauletarako pinturak hornitzen zituztenak: Iruñean, Zizur Nagusian, Lizarran.
Nafarroako Museoan badira jasoan ohol margotu batzuk, oso kalitate onekoak ez badira ere, Barbarinen Santa Katalinari eskainia dagoen erretaula txikitik ekarritakoak.
Oliteko erretaula. Badirudi errenazimentu nahiko goiztiarrak direla Oliteko Santa Mariako erretaula nagusiko pinturak, igeltsuzko lanak eta tailak Oliteko zen “imajinagintzako Ugert Maisuari” ordaindu zitzaizkiolarik.
Pinturetan, Ebanjelioaren araberako Kristo eta Birjinaren bizitzako gertakariak adierazten dira. Atikoan, lau ebanjelariak, Kalbarioagatik etenda.
Azterketa estilistikoak litekeena dela dio Pedro Aponte eta bere lantegiak esku hartu izana. Ertilari honek bere lan dokumentatuetan azaltzen duen polikromia gogorrak, kontraste alderako osagarrien zaletasunarekin batera, Germaniar pinturan hain arrunt den edertasunaren aldera baino adierazkortasun alderako joeran, keinuka ari diren aurpegiak nahiago ditu, ia‑ia karikatura iristen direnak.
Los Arcosko Santa Maria. Los Arcosko Santa Maria parrokian gorde den Ikustaldiaren erretaula txikia ere bereziki interesagarria iruditzen zaigu. Egitura plastikoa nahiz hauts‑babes edo babesgarria eta pinturak koroatzen dituen baldakinoak gotiko aldeko egitura dute.
Gorputz bakarra du, hiru kaletakoa, sei paneletako predela edo banku garai baten gainean. Erdiko kalean, zaindaritzako taldea –Maria eta Elixabete– hispaniar‑flamenko estiloko adierazpena duen taila ederra. Gainontzeko ikonografiak Mariaren bizitzako eszenak kontatzen dituzten ohol margotuak dira, Pedro Diaz de Oviedo gogorarazten duten estiloan, aurpegietan adierazpen keinu oso nabarmenak eta polikromia dardaratiak multzo osoan. San Blasen eseritako irudiak agintzen du erdiko kalearen antolamendu osoan. Bankuko paneletan beren filakterietatik ezagut daitezkeen aitalehen eta profeten sei irudi margotu ziren.
Multzo honek, pintura-lan batzuen hondoan dituen urrezko distira eta uztaitzen dituzten marko gotikoen aberastasunez harridura sortzen du; pintura lanaren estiloak, bestalde, Juan Borgoñaren pintura iradokitzen du.
Artaxoako erretaula. Artaxoako San Saturninoren erretaula nagusian ere azaltzen dela dirudi Diaz de Oviedoren pintura garaikideen talka. Los Arcoskoaren antzera, 1505ean tratua egindako lan hau diseinu gotikoa duena da, baina hanpurutsuagoa, aulki garai baten gainean bost kaletako hiru gorputz azaltzen baitzaizkio; erdikoa delarik bata bestearen gainean dauden eta tailak sartzeko horma-hobi, hauek dira tailak: eseritako San Saturnino, Haurra duen Birjina (gotikoa) eta Kalbarioa. Alde banatan bana dituen gainerako kaleetan zaindariaren bizitza, Birjinarena eta Kristoren Nekaldiko eszenekin daude ohol margotuak. Babesgarriak ere margotu dira santu eta profeten irudiak ere.
Aparteko erretaula honen dokumentuek 1505era igortzen gaituzte, tratua egin zen Tafallako “Maese Francisco pintor” delako batengana.
Antolaketa hau, zalantzarik gabe, edergarri urreztatuen eta balio estilistiko aberatsagatik da erakargarria; izan ere, bere irudiak oso dira errealismo handikoak, hispaniar‑flamenko motakoen antzera “keinu garbi eta adierazkorrekin”, era berean tolesdura hezurtsu ugari duten jantzi astunen itxura gogor eta kartoizkoak ere, kontrajarritako argi ikerketak sortzen dituztelarik.[53]
Beharrezkoa da esatea erretaula honetan Gizakundeko eszenaren ondoan, Guztiz Garbiaren adierazpenik zaharrenetariko bat azaltzen dela, zutik dagoen “Tota pulchra” irudi modura, otoitzeko jarreran letanien sinboloez inguraturik, gerora Espainiako Errenazimentuko ertilariek adierazi zuten bezala: Juan Juanes eta beste zenbaitek.
Probintzietan
aldatuEuskal probintzietan Lehen Errenazimentuko pinturak paregabeak dira nola kalitatez hala kantitatez Nafarroakoekin. Ertilari flamenkoen lanak inportatzetik eta italiar margolarien grabatuen ezagutzatik hasi zela esan daiteke.
Inportazio horietatik Bizkaian eta Gipuzkoan gorde dena oso urria da eta bertako ertilariengan izan zezakeen eragina oso berandukoa izan zen, horregatik, XVI. mendearen bigarren erdiko arteari eskainiko diogun atalean aipatuko dugu.
Dena dela, Portugaleteko Santa Maria elizako Gorostizatarren kaperako triptiko flamenkoa agian hemen aipatzea komeniko litzateke, Bizkaiko Errenazimentuari buruzko bere lan monografikoan Sesmerok egiten duen moduan.
Margolanak Araban
aldatuAraban gorde denak deigarriagoa dirudi, zeren eta bertako museoan XV. mendeko benetako ale batzuk edo aurrelari flamenko handien kopiak bai baitira gaur egun.
Flandesekin etengabe izandako merkataritzak erraztu zuen delako inportazioa eta Anberesetik barna Gasteiz eta euskal probintzietako beste lekuetara Peter Coeck (1502-1550) eta bere suhi Jan van Dornicke‑ren lantegiarekin lotu izan diren hainbat triptiko iristen hasi ziren.[54] Berauetan flamenko (Van Orley) eta italiar (Rafael) eragin bikoitz bat sumatzen da, kontakizunerako, zehaztasunerako eta margoen bikaintasunerako zentzua dutelarik ezaugarri.
Hauetako batzuk, esan dugunez, gaur egun Gasteizko Arte Ederretako Museoan distiratzen dute. Eskola flamenkoko margolaririk sonatuenen lan orijinalak ala kopiak dira, hala nola: Hugo van der Goes, Gerard David eta Quentin Mechys.
Gasteizko Museoko aleen artean data eta dokumentu onak dituzten batzuk gailentzen dira, Peter Coeck‑en lantegiko Agerkundearen triptikoa eta Birjinaren Negarra, 1540ko data duena, Jaitsiera eta Piztueraren eszenak atearen paneletan dituelarik.
Pintura flamenkoak erretauletako margolanetan badu eraginik zalantzarik gabe, hispaniar‑flamenkoa izena egiaztatzen duen eskola osatuz.
Labrantzako San Migelen erretaula. mendearen lehen hamarkadatako zenbait margolan “bertako” eskola horrek eginak dira, agidanean, Labranzako San Migelen antzinako erretaula nagusitik datozenak.
Erdiko oholek Gargamo mendian Goiaingeruaren eszena kontatzen dute; predelakoak izan daitezkeen beste seietan, binakako taldeetan, beren sinbolo jakinetatik ezagut daitezkeen Apostoluak adierazten dituzte. Estiloz, “horror vacui” moduko baten kontakizuneko xehetasunen, oinarrizko margoen dramatismo sakonen eta urrea hainbat tartetan, argi koroetan, zerrendetan eta zenbait hondotan erabiltze horren bitartez finkatzen da.[55]
Olanoko San Bartolomeren erretaula. Arreta berezia merezi du Olanoko (Araba) San Bartolomeren erretaula nagusi mistoak ere. Honek bankuan eta atikoan Apostoluen eta zenbait santen erliebeak, eta erdiko hiru etxeetan, goitik beherako zentzuan, zaindari santuaren, Maria Koroatzearen eta Kalbarioko eskulturak daude, eta alde bakoitzean bina dauden alboko kaleetan San Bartolomeren bizitza, Kristoren Haurtzaro eta Nekaldia kontatzen da sei ohol margotuetan.
Kronologikoki 1520 inguruan kokatzen da. Denboraz higatua eta XVIII. mendeko birmargotzeak direla-eta duela gutxi zaharberritze bat egina duenez erretaula hau XVI. mendeko lehen herenean Arabakoan artean estimagarriena bihurtu da.
Otobarrengo San Bizente. Aldi honetan margoturiko erretauletan baliotsuena eta adierazgarriena Otobarrengo (c.1530) San Bizente parrokiako San Blasen erretaula da.
Olioz margoturiko zortzi ohol ditu aterpetxoen azpian, San Blas gotzainaren irudi soltea inguratuz. Bankuaren zamauan, Kristo egonarritsua nabarmen da eta alboetan hirunaka eta “sacra conversazione” jarreran dauden zenbait Apostoluen gorputz erdien irudiak, erretaularen bigarren solairuan azaltzen diren beste bi eszenetan bezala; San Joanen irudiak irudikatzen dira alde batean eta Santa Katalina eta San Lorentzorena bestean. Erretaularen lehen gorputzean zaindariaren bizitza eta martiritzako eszenak.
Multzo hau da Lehen Errenazimentua urrats sendoz aurrera doanaren ikuskizuna Arabako erretaulagintzako pinturan 1540 eta 1570 bitartean, harrigarria da benetan giza gorputza nolako iaiotasunez adierazten den, mugimenduan dabilen gorputz jarrera batzuen naturaltasuna, “ukimenezko balioenganako” arreta, eta formak zehazten dituen marrazketa sendoa ukatu gabe, lehen mailako koloreen nagusitasunezko polikromia harmoniatsua.
Bertako egileak. Zuzen esan izan da, Kantabria aldeko beste bi probintzien aldean, honako hau une garrantzizkoa dela Arabako margogintzan eta Errenazimentu klasiko baterantz eginiko aurrerapena erakusten duela: irudiak gero eta estilizatuagoak eta klasikoagoak bihurtuz eta erabilitako paletaren margoetan ñabardura hotzak agintzen hasi ziren.[56]
Bertako egile batzuk ezagunak dira jada eta besteak beste, Gasteizen erroturiko ertilarien dinastia baten fundatzaile Martin Oñatekoa nabarmentzen da; hark eginak dira pintzelezko oholak eta Domaikia eta Morillasko (1554) erretaula nagusiko taila urreztatuak.
Bigarren erretaulan, bere seme Tomas eta bere suhi Pedro Lopez Marietak bukatu zuten honetan argi ikusten da bankuko Apostoluetan bere lan egiteko modua, pertsonaiak hirunaka jartze horretan, erretaularen lehen taldean ikusten ditugun San Pedroren bizitzari eskainitako oholak eta bigarren taldean kokaturik Birjinari buruzkoak.
Erretaulen galeria. Luzuriagako elizako sakristian gorderik da antzinako erretaula nagusiaren bankua (1556‑57); delako bankuan, oholetan aingeru arteko Kristoren irudiaren saihetsetan idazten ari diren lau ebanjelariak dauden irudikaturik, bada hauetan nolabaiteko hispaniar-flamenko estiloko zerbait baina, adierazpen handirik gabea.
Subilana de Morillaseko Jasokundeko parrokian 1571 baino lehenago bukaturiko erretaula misto bat aurki daiteke, han aipatzen direlarik Joan Zaraitzuko nafarra eta Tomas Oñatikoa eta Andres Miñaoko gasteiztarra. Lehenengoari zor zaizkio multzo osoko alerik ederrenak, bankuan kokaturikoei, Ama Birjinaren Ikustaldiari, Jaiotzari, Erdainkuntzari eta Agerkundeari eskainitakoak.
Mesantzako Jasokundeko erretaula anonimoak (c. 1550) ere aurreko gai horiez gain, Kristo hilaren gaineko Negar Saminarena jasotzen du; lehen aipaturiko besteetan bezala grabatuetan inspiraturikoak dira eta oso lerrozkoa da pintura.
Arabako margogintzaren historiarako une garrantzitsu horretako ale bat Gaubeako parrokiako erretaula da. Alde honetan bertan bada, gaur egun Gasteizko Arte Ederretako Museoan Ribera de Valderejoko (1548) San Estebanena den deigarri bat. Igeltsu-lan plateresko oso apainduan laukiturik dagoen erretaula honek lau oholezko predela bat du Apostoluei eskainitakoa, zaindariaren martiritza kontatuz daude lau lehen gorputzean eta Birjinaren bizitzari buruzko beste lau bigarren gorputzean. Idazkun batek data ematen du: 1548; baina harrezkero asko kaskatu da eta birmargotze gehiegi nozitu ditu.[57]
Azkenik, margolanak dituzten erretaulak hain gutxi izanik, aipagarriak dira:
- Añuan Otazutarren kaperako San Sebastianen triptikoaren ateak, 1560 aldekoak dira, santuaren Bizitzako eszenak dituena,
- eta beste ohol solte batzuk, halaber, Kexaako San Joanen komentuko Agerkundeko oholen antzera, Rafaelen artelanak gogorarazten dituztenak.
Bizkaia
aldatuZeanuriko erretaula. Beste euskal bi probintziei dagokionez, ondorengo atal batean aipatuko ditugun erretaula eta margolan inportatuen ondoan, ezin ahantziko dugu lehenago gotiko berantiarreko alea bezala gogoratu dugun Zeanuriko erretaularen aipamena. Haatik, bere irudien handitasunagatik leporatzen zaion data izan dezaketelako (c. 1520), nahiko gorputz egokiak dituelako, ukituzko balioen arreta eta perspektibako oharrengatik ale hauek ez daude lekuz kanpo hemen, Lehen Errenazimentuko aleen ondoan.
Urregintza
aldatuNafarroako zilargintza
aldatu“Txikiagoak” esaten zaion artearen barruan oso teknika ezberdineko lanez hitz egin beharko genuke, baina laburpen honi ezarritako mugek behartzen gaituzte zilargintzari heltzera.
Frantzian landuriko zilargintzako ale ederrak Nafarroako erresumara inportatzeak, aurrekoa atalean ikusi dugun bezala, liturgiako eskulangintzarekiko zaletasuna eragin zuen, zalantzarik gabe, eta bertako lantegien sorrera eta garapena ekarri zituen. Arte hau XVI. mende hasieran zehar hedatuz joan zen eta gorakada izugarria izan zuen nola kalitatez hala kantitatez, Nafarroan eta Araban batez ere.
Zilargintzako lantegiak XVI. mendean zehar, agirietan azaltzen direnetik ehun bat izan daitezke Nafarroan lanean ari zirenak. Ermandadeetan eta gremioetan bildurik, beren zaindari santuak hautatu, estatutuak idatzi, araudiak aldarrikatu, eta beren lantegietako ikurrak sortu zituzten, zilarraren gainean ikusgai izango direlarik, metalezko puntzoien bitartez landuak.
Zilargileen gune nagusiak Iruñean, Lizarran eta Zangozan kokatu ziren. Astiro‑astiro azken gotikoaren ereduei lekua hartu zieten errenazimentuko egiturek eta teknikak, Aragoi eta Gaztelako zilarginen harremanetatik inportaturik. Apainketan, gruteskoak eta argimutilak hedatu ziren, azken gotikoak bereak zituen landareki gaien ordezko.[58] Aurrerapen hau berantiar samarra da eta guztiz errenazimentukoak diren ereduak bai Iruñeko, bai Lizarrako eta bai Zangozako lantegietan ez ziren azaldu XVI. mende erdialdera arte.
Iruñeko katedraleko eki-santua. Lan hauetako bat, agian deigarriena, Iruñeko katedraleko Eki‑santua da, 84 cm ditu altueran eta 42/37 cm oinarrian. Gingil anitz duen oina, oso barrokoz jantzitako heldulekua eta gainean hexagonozkoa dirudien tenpletea osatzen dute erdiko esparru karratuak eta bi aldeetan triangeluarrak. Apaingarri plateresko ugariz eta Bibliako irudiz estalia dago. Iruñeko ikurra darama eta Pedro de Mercadorena (c.1550) eta Aragoiko zilargintzarekin zerikusia baduela dirudi.
Santa Urtsularen erlikiontzia. Beste ale bikaina Pedro Otxobiren (1538‑48) lantegitik ateratako Santa Urtsularen soin‑erlikiontzia da. Baditu 78 cm altueran. Soina zati batzuetan bederen urreztatua eta ebaki platereskoz apaindurik dago, burua eta eskuak berriz koloreanitzeko haragi kolorezkoak ditu.
San Nikolasen parrokiak ere, lehen errenazimentuaren geroztik eginiko liturgia ostilamenduetan oso aberatsa denak, badu erlikiontzi‑eskultura berezi bat, San Markos ebanjelariari eskainitakoa, kontraposto apur batekin osoko irudian adierazia, sinbolozko lehoia oinetan duelarik. Bai estiloagatik eta bai podiumean zizelaturiko plateresko apainketa osagaiengatik, XVI. mendearen bigarren hereneko data izan dezake.
Ebanjelio-liburua. Nafarroako hiriburuko altxorrean, jada aipatuak ditugun lanen artetik ere nabarmenduz, ale bitxitzat hartzen dena aipatu beharrezkoa da ebanjelio‑liburuaren estalkia, urre koloreko zilarrezkoa zurezko arima gainean zizelaturikoa. Neurriz, 28 cm x 18 cm ditu eta Pedro de Mercadoren ikurra dauka.
Estalkietan, alde batean irudikatua du Kristo piztua eta tronuratua, Ebanjelarien sinboloen artean eta, bestean, berriz, Gurutziltzatzea. Bi eszena hauek ertzetan eta hondoetan kiribilez, landarekiz eta beste zenbait apaingarri platereskoz jantzirik daude.
Parrokietako kalizak eta gurutzeak
aldatuErrenazimentuaren lehen aldi honetan liturgiako ostilamenduko alerik gehienak parrokietako kalizak eta gurutzeak dira eta ugaritasunagatik garapena estilistikoa egoki jarrai daiteke.
Edontzi sagaratuak. Kalizei dagokienez, aldiz, zenbait kalitatezko ale, Fiteroko Santa Klararen kaliza esate baterako, trantsizioko lan modura har daiteke.
Ohiz kanpoko aletzat har daiteke Lizarrako San Migel elizako kaliza, berpizkunde estilo oso soilekoa eta arrasto platereskorik ere ez duena eta 1500 aldera kokatuz, Cruz Valdivinos‑en ustez, Toulouseko Pierre zilarginarena dena.
Nafarroako sakristietan ikusten diren gurutze, kaliza eta eki‑santu asko Errenazimentuaren azken hamarkadetan kokatu behar diren aleak dira eta arte espresibista eta manieristaren atalean aipatu beharrekoak lirateke. Nolanahi ere, zera ikusten da, XVI. mendea aurrera doan heinean gotikotasuna murrizten ari dela, kalizen oinetara mugatuz.
Kalizen ezaugarriak. Hona hemen nolakoak izan ohi diren hauek:
- gingil anizdunak
- heldulekua zilindroz artikulaturiko kalostraduna azaldu ohi da,
- eta koparen azpia kalatua duen kopa, plateresko apaingarriak kerubinez eta abarrez.
Erronkari eta Otsagiko kaliza ederretan jarraitu ohi den eredua da. Oliteko San Pedrokoak (1552) koparen biribileko dominetan gorputz osoko erliebe figuratiboak ditu.
Gurutzeak. Gurutzetan, berriz, XV.go ereduak jarraitzen du XVI. mendearen erdira arte,
- zitori horizko besoak
- gurutzadura karratuak,
- baina apaingarri platereskoez estaliak daudenak.
Halakoxea da, batez ere, Lizarrako San Migelen gurutzea, eta halakoxeak Iruñeko lantegietatik irtendako beste batzuk: urregintzako benetako bitxi bat da Alkotzeko gurutzea, gurutzadura karratua, erdi parean zabalguneak dituzten beso zuzenak eta zitori horizko amaieraren eskema jarraitzen duena.[59]
Gurutzearen eskema gotikoak ez ditu moteltzen berpizten ari diren irudiak, formak eta osagaiak ezartzen duten berritasun estilistikoaren inpresioa.
Gauza bera esan daiteke Leitza, Baraibar, Tirapu, Ameskoako San Martin eta abarretako prozesioetako gurutzeez ere, denak XVI. mende erdialdekoak ziur asko.
Mendearen bigarren herenean joera ezberdineko egiturak nahasian jartzen dituzten gurutzeak garatzen dira:
- beso kalostradun lauak, apaingarri platereskoez,
- eta irudikatze espresibistaz estaliak.
Euskal probintzietako urregintza
aldatuZilargintzaren Urrezko Aroa Araban
aldatuNafarroak bezainbeste lantegi eta hark bezainbeste zilargintzako emaitza iritsi ez bazuen ere, Arabak eta zehatzago esanda Gasteizek liturgiako zilargintzan garapen harrigarri bat ezagutu zuen. Zilargintzako lantegien bizitza eta jarduera, beren ikur eta puntzoiaz eta euskal zilarginez eta batez ere Araba aldekoez gaur egun jakin daitekeen guztia sakonki aztertu zuen Rosa Martin Vaquerok Errenazimentua, euskal zilargintzaren “Urrezko Aro”tzat dauka.[60]
Lehen aldia gotikoak bizirauten duelako bereizten da.
'Gurutze, kaliza eta kopoietan':
- oinak, gingil ugaridunak dira;
- heldulekuak, poligonalak,
- eta korapiloak berriz egitura biribiletara jotzen dute.
Edontzi sagaratuak. Aipagarriak dira Heredia eta Markizeko kalizak.
Egitura soila dutenak baina ebaketa plateresko politak dituztenak dira Andolluko kaliza eta Argomaizko zilarrezko kopoia.
Gurutzeak. Baina inolako zalantzarik gabe, Gasteizko elizbarrutiak dituen plateresko aldi honetako bi alerik ederrenak zilar zizelaturiko prozesioetako bi gurutze dira:
- Ehariko (c.1540) Donemiliagako gurutzea
- eta Samaniegokoa gurutzea (c.1550), Naiarako ikurra eta Juan Alonso Butronen puntzoia duena, gaur egun Gasteizko Katedral Zaharrean gorderik da.
Bietan ere, Gurutziltzatuaren irudi inguruan, bai kimu sortan bai kalostradun eskulekuan eta bai zitori horizko besoetan, grutesko, soin‑enbor eta “a candelieri” apainketa-gai ugariren ondoan eszena ikonografikoen aberastasun sinestezin bat hedatzen da.
Ekora, Santa Koloma edo Aretxabaletakoak bezalako gurutze berantiarrak manierista estiloan sartzen gaituzte jada.
Gipuzkoa eta Bizkaia
aldatuGipuzkoan. Gorde direnak eta XVI. mendean kokatu beharko liratekeen liturgia zerbitzurako aleak ez dira asko. Ia denak Elizbarrutiko Museoan daude jasota. Urre koloreko zilarrez daude zizelaturik gehientsuenak.
Eki‑santuak. Zenbait eki‑santuk aztarna platereskoak gorde ditu, Bergarako Oxirondoko Santa Mariatik ekarriak eta Arrasateko parrokiak dituen biak, esaterako. Berauen artean denetan garaiena (0,96 m) bereziki ederra da, gruteskoz apainduriko hexagonozko oina, tenplete moduko korapiloa eta Kristo, San Pedro eta Tetramorfosa biltzen dituen gotiko orratzak dituela.
Gurutzeak. Segidakoak, pizkundeko arrasto oso argiak dituztenak dira Billabona, Amasa, Albistur, Goiaz, Zumarraga, Usurbil eta abarretik sorturiko prozesioetako gurutze batzuk, baita Errezil, Berastegi, Hernani eta Urnietako zilarrezko intsentsu‑ontzi zenbait ere.
Kalizak, hauetako batzuk sinaturik daudenak, besteak beste, Arrasate eta Urretxukoa; baita “Erromako erara zizelaturiko” bakarren bat ere, on Rodrigo Mercadok bere San Migelen kaperarako opariz eman zuena.
Agian edertasunik handiena eki‑santuetan bilatu beharko litzateke, kalostrazko zutabetxo eta apaingarri platereskoentzat egokiak direlako.
Bizkaian. 1500 inguruan Bilbon eta ia beste inon bizi ez ziren egile eta lantegi ugariren agiriak badira. Galduak dira lanetako asko, baina XVI. mendeari eman beharrezko kalitatezko ale batzuk gelditzen dira:
- kalizak, Plentzia, Ondarroa eta Elorrion, Etxebarriko San Agustinen, adibidez;
- zenbait kopoi, Sopela, Santurtzi eta Ondarroakoak;
- hainbat eki‑santu bikain, beren apainketa ugari eta dotoreagatik deigarriak direnak, besteak beste, Axpe‑Busturiako Santa Mariakoa.
Prozesioetako gurutzeak dira lapurretei, honda-zalekeriari eta denboraren irabaziei hobeto gogor egingo balie bezala, gehien gorde direnak. Besteak beste nabarmendu dezagun:
- Kortezubiko Santa Mariakoa, hain baita ongi zizelatua,
- Busturiako Axpen ere, Ebanjelarien irudiak dituena, arkitekturazko osagaiak eta apaingarri plateresko ugari dituenez;
- Mundakakoa, bere irudietako batzuetan aurrekoaren antza duena, baina apainketaz xumeagoa dena;
- Urdulizkoa, berriz, kontrako aldean Tetramorfoa grabaturik duena;
- eta beste zenbait Arrieta, Arantzazu, Galdakao eta Mañarian.
Hauetako ale batzuen egituretan gotikotasunak jarraitzen duela eta pizkundekoa dena apaingarrietan azaltzen dela suma daiteke. Ez da ahantzi behar inportaturiko ale dezente ere gorde dela, hala nola:
- Markina‑Xemeingo Jasokundeko eki‑santua, Castillo izeneko zilargile sevillar batek landua eta parrokiari erregalatu zitzaiona.
- Maskurua Sendiaren Triptikoa ere Espainiako gorteetatik ekarria dela ziurta daiteke, tradizioa denez, Felipe II.ak bere idazkarietako bati opariz emana.
Bilboko Arte Ederretako Museoan 1986an, Bizkaiko antzinako zilarrezkoen erakusketa bat zela-eta, erakusgai zen guztiaren argazkiak zituen katalogo eder bat argitaratu zen, eta erantsirik zuen berrehun bat zilarginen izenak zituen Hiztegia.[61]
Laburpena
aldatuPlatereskoa. lehen errenazimentua: inportaturiko estiloa. Kapitulua izendatzeko erabili dugun inportazioa izena ongi frogatua dela erakutsi digu Baskoniako Errenazimentuaren azterketa sakonaren emaitzak.
Georg Weise historialariari ez zitzaion oharretan jartzea ahaztu gure penintsulako iparraldeko probintzietan “erromatarren” hizkera berria onartzeko erabili ziren itzulinguru eta atzerapenak. Estilo hau onartu zuen eskualde honek, baina oso beranduan eta nolabaiteko gotiko espresibistaren loturetatik erabat askatu gabe. “Italiarren oinarri estilistikoak eta arte idealak beretzat hartze soilaren hasierako jarrera geldi eta lotsati batetik, norbanako bereziaren adierazpen gero eta indartsuago eta subjektibismo espresionistaren estasiraino” oso poliki igarotzen zen –dio Weisek.[62]
Espainia Iparraldeko lehen errenazimentuari buruz alemaniar ikertzailearen aipamen arrunt horretatik Euskal Herriko gure alor berezira etorriz, italiartasun inbaditzaileari gogor egite inkontzientea adierazpen zorrotzagoz baieztatu beharko dugu, Chueca Goitiak egin ohi duen moduan, alegia “platereskoa ez zela euskal azal gogorra biguntzera iritsi”.[63]
Platereskoaren sarrera Euskal lurraldean
aldatuEragin hori gaztelartu zen elite baten bitartez hasi zen: Arabako noblezia jaiotzen ari zen Hispaniako monarkian sartzean, ikusi dugun bezala, hark hegoaldetik zetorren joeraren arabera eraikitzen zituen jauregiak.
Oñatin, halaber, “hiribildu plateresko” izendapena erantsi diogun lekua izanik, estilo berriaren aztarnak saihestea ezinezkoa izan zen. Oñatiko konde Iñigo Gebara eta Erregearen idazkari Juan Lopez Lazarraga –Nafarroako Erregeorde eta Gaztelako Kontseiluko Lehendakari–, on Rodrigo Mercado Zuazolakoaren antzera, Gaztela aldera hain irekirik zeuden gizonen eraginez, azken berrikuntzei ixteko euskal joera bera onartu beharra daukagu, eraikin sendo, egituren halakoxe xumetasunari, harlanduxko zakarraren teknikari eta apainketa antiklasikoari zaion leialtasunak ezarritako mugen barruan.
Bat‑batean eta laster platereskoaren jai-giro iskanbilatsura irekitzea baino joera nabarmenagoa duen xumetasun alderako eraikuntza publikoen tradizioari zitzaion leialtasuna da. “Esaten ari garenaren ispilurik onena –idazten du Chueca Goitiak– Oñatiko Unibertsitatean dago, hain justu, herri baten estiloaren aurkako tinkotasunean, bere langintzen barruan honek azaltzen duen zorroztasunean”.[64] Nafarroan Lehen Errenazimentua ez zen sartu harik eta goi-mailako pertsonaia batzuk, beren Humanismoko Eskolaren bitartez, Lizarran, Iratxen, Tuteran, eta abarretan, soroa ongi prestatu zuten arte.
Orokorrean esan daiteke, eragile berezi eta elitisten esku hartzea erabakigarria izan zeneko (Oñati eta San Telmo) puntu jakin horietatik kanpo, estilo berria ez zela onartua osoki Gipuzkoa eta Bizkaia barrualdean aspalditik euskaldunak ziren lekuetan, baizik eta muga aldetan (Viana, Tutera, Otsagabia) Gaztela eta Aragoiko iragazpenak errazkien ematen ziren lekuetan, hain zuzen ere. Azkenik leku hauetan ere lortu zuen sartzea estilo berriak, hala nola Bizkaian: Begoñako Gure Ama elizan, Bilboko San Bizenten... Hala ere, historialariak hauxe ziurtatzen du: estilo bat barneratzea baino gehiago dira, hispaniar maisu handien imitatze kaskarrak.
Erretaula eta honen esanahia
aldatuAtal honen amaieran bada berretsi beharreko beste gai bat, elizetan erretaulek dagoeneko lortua duten garrantzia, alegia. Erretaulen jatorria nahikoa ezaguna izanagatik, historialariek ederki egingo lukete arrazoi sozio‑erlijiozkoek eragin duten makinaria honen garapen izugarria sakonetik aztertzen balute, hau da, eliz barruko bizitzaren arrazoiak eta hartzen dituen forma ugariak eta kristau-elizen multzoa Europa guztiko museoetako aberastasun guztia baino handiagoa den 20 mendetako artearen ondare ikononikoaren erakusleiho bihurtzeko.
Elizak, Kristoren lekuko heroiko izateagatik, eukaristiaren aldarean jarri behar ziren martirien erlikiaz ezin horniturik gelditu zirenean, beren ikonoez baliatu ziren; eta horrela jaioa da predela. Ondoren, handik, aurreko kapituluetan hitz egin dugun triptiko txikira igaro zen.
Triptikoak bikoiztu egin ziren, biderkatu egin ziren eta bere neurriak hazten eta itxura denez aldare gainean ezartzera iritsi zen, aldare honek kristau liturgiaren misterioaren erdigune den aldetik duen garrantzi itzela ilunduz; aldi berean liturgia ofiziala apezgoak bahituta geldituko zen presbiterioa absidearen hondoraino eramanaz, sinestedun laikoarentzat ulergaitza zen hizkuntza liturgikoari eutsiz eta herri leialarentzat barneratzen zailak ziren sinbolo eta alegiazko egitura batzuek erabiliz.
Elizaren zentzua eta artearen presentzia
aldatuLehen Errenazimentuko arte kristauak, batetik, arkitekturan gotiko berantiarraren neurri itzelak gaitzesten bazituen, humanismoaren eta idealen zuhurtasunez, orekatsu eta neurritsu izatearekiko leialtasunez, eta, bestetik, bere elizen barruan, Eliza beraren bizitzagatik baino ulertzen ez diren arrazoiak zirela-eta, aurretik sumatu ezin zitezkeen aldaketak gertatu ziren: misterioaren erdigunea zena katekesi-gela bilakatu zen; isiltasun mistagogikoaren bizitokia zena fedearen jauregi bikain bat izaten hasia zen, hala nola, elkarte otoizlariaren bizileku xume izanaz hasi zena, gurtza-leku baten partekatu bat izan ordez, museo baten antza handiagoa zuen leku bilakatuz.
Platereskoa, gainerako Espainia aldeko eskualdeetan bezala, Euskal Herrian ere, mende gotikoetan noraezean abiatua zenaren lekukoa izaten hasi zen. Eta Baskonian Lehen Errenazimentuaren arte kapituluak ematen dizkigun lekukoetan adibideak eskaintzen dizkigu, meza-emailea den gotzainaren (on Rodrigo Mercado Zuazolakoa) begietara eskaintzen den jauregiko kapera batean dagoen triptiko xume batetik hasi, eta, besteak beste, Oñati, Bergara, Altzaga eta Garagartzako eliztarren arreta erakartzen hasi ziren erretauletatik igaroz, Cintruénigo, Izaba eta Mendabiako elizatara zihoazen nekazari leialak harritzeko bai, ez berotzeko ordea, aldarea gainezka jartzen eta absidea estaltzen duten sekulako aparatura artekoak; heterodoxiaren berrikuntzen aurkako erantzun moduan, Kontrarreformak Barrokoaren gehiegikeria guztiak harrapa ditzan arte.
Bibliografia
aldatuARRAZOLA ECHEVERRIA, Mª Asunción: El Renacimiento en Guipúzcoa. Donostia, 2. argit. 1988, 2 libk.
AZCARATE RISTORI, José Mª: La influencia miguelangelesca en la cultura española. Goya, 74‑75. aleak, 1966, 104‑121. or.
BARAÑANO Kosme Mª, GONZALEZ DE DURANA J., JUARISTI I.: Arte en el País Vasco. (Madril, 1987), 95‑122. or.
BARRIO LOZA, J.A.: Los Beaugrant. (Bilbo) 1984.
BIURRUN Y SOTIL, Tomas: La Escultura Religiosa y Bellas Artes en Navarra, durante la época del Renacimiento (Iruñea, 1936).
CAMON AZNAR, J.: La arquitectura plateresca en España. 2 ale. (Madril, 1945).
CAMON AZNAR, J.: La escultura y la rejería españolas del siglo XVI. S.A. XVIII.ean, (Madril, 1961).
CASTRO, J.R.: Cuadernos de Arte Navarro. (Iruñea, 1949).
CHECA CREMADES, F.: Pintura y Escultura del Renacimiento en España, 1450‑1600 (Madril, 1983).
CHUECA GOITIA, Fernando: Arquitectura del siglo XVI. A.H.n, (Madril,1963).
CHUECA GOITIA, Fernando: El plateresco. Imagen de una España en tensión. (Madril, 1998).
CONDE, P.J.: Historia de Santo Domingo de Pamplona. P.V.n, 1977, 513‑563. or.
ECHEVERRIA GOÑI, Pedro L. eta FERNANDEZ GARCIA, Ricardo: Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. Esteban de Obray y Jorge de Flandes. P.V.n, 168. znb., 1983ko abendua, 29‑60. or.
ECHEVERRIA GOÑI, Pedro Luis eta FERNANDEZ GARCIA, Ricardo: Arquitectura religiosa en Navarra durante los siglos XVI‑XIX. “Ibaiak eta Haranak”, 8. libk., Donostia, 1991.
ECHEVERRIA GOÑI, P. L. eta beste batzuk: Erretauloak. Retablos. 2 ale, Eusko Jaurlar. (Gasteiz, 2001).
FORNELLS ANGELATS, Montserrat:La Universidad de Oñate y el Renacimiento. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1995.
GARCIA GAINZA, Mª Concepción: La escultura navarra del Renacimiento. “Historia del Arte Hispánico”, III. libk., 1980.
GARCIA GAINZA, Mª C.: (Zuzendaritzapean), Catálogo Monumental de Navarra (C.M.N.) 9 libk. (Iruñea, 1980‑1997).
GONZALEZ DE ZATARE, J. M.: La literatura en las Artes. Iconografía e Iconología en las Artes en el País Vasco. (Donostia,1987).
ITURGAIZ, Domingo: Iglesia de Santiago. Convento de Santo Domingo. Padres Dominicos. (Iruñea, 1994).
MARTIN VAQUERO, Rosa: La Platería en la diócesis de Vitoria (1350‑1650). (Gasteiz, 1997).
MARTIN MIGUEL, Mª Anjeles: Arte y Cultura en Vitoria durante el siglo XVI. (Gasteiz, 1998).
SAGREDO, Diego de: Medidas del Romano (Madril, 1986), 1549ko Faksimilea Argit.).
TARIFA CASTILLA, Mª Josefa: Juan de Villarreal: tradicción e innovación en la arquitectura navarra del siglo XVI. P.V.n, 221. znb., 2000ko irail‑abendua, 617‑654. or.
SEBASTIAN, Santiago: En torno al Primer Renacimiento. P.V.n, 10. eranskina, (1991), 103‑107. or.
SEBASTIAN S., GARCIA GAINZA, M.C. eta BUENDIA, R.: El Renacimiento. Historia del Arte Hispánico, III.ean, (Madril, 1980)
URANGA GALDEANO J. E.: Retablos navarros del Renacimiento. (Iruñea, 1947).
V. V., Monumentos Nacionales de Euskadi, 3 libk. (Bilbo, 1985).
V. V., El País Vasco y la Rioja durante el siglo XVI. L. D. 31.ean, 1985.
V. V., Damian Forment, escultor renacentista. (Donostia, 1995).
WEISE, Georg: Spaniche Plastik aus sieben Jahrhunderten. (Reutlingen, 1927).
WEISE, G.: Die Plastik der Renaissance und des Frühbarock in nördlichen spanien. 2 libk. (Tübingen, 1959).
WEISE, G.: La Plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional. Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja. Aleman idazkiaren I.go eta II. aleen laburpen bat. (Tübingen, d/g).
ZORROZUA SANTISTEBAN, Julen: Errenazimentuko Artea Araban. El Arte del Renacimiento en Alava. (Gasteiz, 1999).
Erreferentziak eta oharrak
aldatu- ↑ “Gaztela Zaharrean bere lurren jabe ziren nekazariak %30a ez zuten pasatzen, eta Gaztela Berrian, berriz, %20a; gainerakoak jabego‑lurrak ziren, erregearenak ala Elizarenak”. F. CHUECA GOITIA, El plateresco. Imagen de una España en tensión. (Avila, 1998), 10. or.
- ↑ F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. A.H. XI.ean, 343. or.; G.WEISE, La Plástica del Renacimiento y del Barroco en la España septentrional. Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja. Alemanezko testuaren laburpen bat, I. eta II.go liburukiena. Tübingen. 10. or.
- ↑ F. MARIAS, El Renacimiento “a la castellana” en el País Vasco: concesiones locales y resistencia “a lo antigüo”. Errenazimentuko Artearen berrikusketa. Ondare 17, A.P.M. (Donostia, 1998), 17‑31. or.
- ↑ Mª Anjeles MARTIN MIGUEL, Arte y Cultura en Vitoria durante el siglo XVI. Gasteizko Udala (Gasteiz, 1998), 513. or.
- ↑ Baskonia honetan Errenazimentu latindarra astiro egokitzeari buruz onartu behar da Chueca Goitiak adierazten zituen ohar lirikoetan badela egiarik, non “oraindik lur arkaiko eta amatiarraren usaina gordetzen duen, eta muga menditsu honetara mundu modernoaren distirak XVI. mendean iritsi orduko, are sarkorragoa izango zen. Matriarkatutik hurbil zebilen jatorrizko eta oinarrizko bizimoduan murgildurik, gizabanakoaren arimak sentitzen dituen forma eta lerrozko, proportzio eta erritmozko nahimen zehatz horiek, ez ziren iristen edo ez ziren sentitzen ibar estu eta hezeen hondoenean, zeinetatik, lurraren elikagai den humusak irakiten duen ukuiluetako lurruna behereneko zeruak ukitzera arte igotzen dela dirudielarik”. Arquitectura del siglo XVI. A.H. XI.ean, 342. or.
- ↑ Sona handikoak dira Espainiako eki-santuak, eta beroiekin oso loturik dago Arfe‑tarren izena: Toledo, Avila, Granada, Cuenca eta abarretako katedraletako eki-santuak. Haren De varia conmesuratione liburu sonatuan ohartarazten zuen “antiguamente no avía diferencia de los Artífices que aora llamamos Escultores y Architectos a los que aora son plateros; por lo cual es cosa cierta que los preceptos de los unos son necesarios a los otros”.
- ↑ Ikus, CHUECA GOITIA, El plateresco...28‑30. or.
- ↑ Badirudi delako kimu hauek italiar monumentu askotan ikusten zirela, era guztietako osagai arkitektonikoetan landuak, eta baita “Napoliko eta Erromako antzinako eraikuntzetan, lurpean, haitzuloetan edo italiarrek grote esaten zaien gangetan margotuak ere, handik atera zutelarik groteskoa”. Felipe de GUEVARA, Comentario de la pintura (c.560), 68. or.
- ↑ F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. H.A., XI.ean, 343. or.
- ↑ J. ZORROZUA, El arte del renacimiento en Alaba. (Gasteiz, 1989), 40. or.
- ↑ Pertsonaia honi buruz ikusi, Julio César SANTOYO, El doctor Escoriaza en Inglaterra y otros ensayos británicos. (Gasteiz, 1973); Juan VIDAL ABARCA, Linajes alaveses: los Escoriaza. B.I.S.S.n, 1977.
- ↑ Gasteizko etxea aztertzerakoan, Alcala de Henaresko San Ildenfonso Ikastetxeari egin zaizkion aipamen jada klasikoak, langintza horretako arkitekto bezala Luis de Vegaren partaidetza protagonista kontutan hartuz gero, izendatze horretan bertan aurkituko zuten oinarririk logikoena, Arabako Rodrigo Gil eta Aita Martin de Santiagori arabarren lana lotzeaz baliatzearen aurrean. F. Marias, O.c., 22. or.
- ↑ JO. ZORROZUA, O.c., 19. or. eta hur.
- ↑ M. PORTILLA, C.M.V. (Gasteiz, 1992), V. libk., 96. or.
- ↑ Eraikuntza-lanaren tratua bizkaitar Sancho Martinez Arego maisuarekin eta bere seme Pedrorekin egin zen, baina ez da tailagileen izenik ematen.
- ↑ “Koru honen programa ikonografikoa, ideologia Erasmo zalearen eragin handia zuen bururen batek sortua izango zen, inperioko duintasunaren aintza handiagotzeko. Hortxe bildu ziren oso goiztiarrak ziren Karlos V.aren pertsonarenganako gorespen topiko guztiak, hots, gerrari heroia, bertutetsua, garailea, bakegilea eta Erromako antzinatean sustraituriko dinastiaren ideia”. Ana Isabel UGALDE GOROSTIZA, El coro de la parrokia de Santa Maria de Salvatierra. Una loa al Emperador. Revisión del Arte del Renacimiento, ONDARE 17. A.P.M. (Donostia, 1990), 363. or.
- ↑ J. ZORROZUA, O.c., 21‑23. orriak; ikusi, halaber, J.A. BARRIO LOZA, Los canteros vizcaínos (1500‑1800). Diccionario biográfico. Kobie 1981.
- ↑ C.M.V., IV, 142. or. eta hur.
- ↑ J. PLAZAOLA, Historia y Sentido del Arte Cristiano. BAC Maior, 1996, 682. or. eta hur.
- ↑ Askoren iritziz, errenazimentuko garbiak diren Mendoza Kardinalaren hilobiko formak, Diego de Sagredoren Medidas del Romanoren (1526) emaitza izan zirela; baina, Fernando Marias‑ekin batera “lan horretatik isurtzen diren arauak askoz gainditzen dituztela” ere onar daiteke. Ikusi, 1986ko edizio faksimilaren sarrera.
- ↑ Lehendabizi G. MANSO DE ZUÑIGAk kontatu eta dokumentatu egin zen, Historia del monasterio de San Telmo lanean (Donostia, 1951); eta gerora Tarsicio de AZCONAk, Fundación y construcción de San Telmo de San Sebastián (Donostia, 1972).
- ↑ Mª Asunción ARRAZOLA, El Renacimiento en Guipúzcoa. (2. argit.) (Donostia, 1988), I, 106‑114. or.
- ↑ F. MARIAS, O.c., 17‑31. or.
- ↑ Lurperatzea San Migel parrokian egiteko nahiaren eskakizuna luzatu zitzaionean, Oñatiko Kondeak ezetz erantzutearen ondorioz etorri zen monasterio hau eraikitzeko erabakia.
- ↑ Ikusi Bidaurretako komentuari buruz Mª Jose LANZAGORTA eta Mª Anjeles MOLEROren lan monografiko dokumentatua, Los Lazárraga y el convento de Bidaurreta (siglos XVI‑XVIII). Un linaje en la historia de Oñate. Eusko Ikaskuntza 1999.
- ↑ Mª J. LANZAGORTA eta Mª A. MOLERO, O.c., 64. or.
- ↑ Ikusi, Montserrat FORNELLS, La Universidad de Oñate y el Renacimiento. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1995, 60. or. San Migel parrokiaren eraikuntzari buruz, ikusi Mª Asunción ARRAZOLA, Oñate (Donostia, 1973); Ignacio ZUMALDE, Historia de Oñate (Donostia, 1957), 470. or. eta hur.
- ↑ Egilea Siloe izan daitekeenari buruz, ikusi Manuel eta Mª Elena GOMEZ MORENO, El sepulcro de Don Rodrigo Mercado de Zuazola en Oñate. Oñate aldizkarian, 1950, 40‑46. or.; Mª A. ARRAZOLA, O.c., II. libk. 1988, 87. or.; J. M. GONZALEZ DE ZARATE eta M. RUIZ DE AEL, Humanismo y arte en la Universidad de Oñate. Ephialte Argit. (Gasteiz, 1989), 56‑57. or.; Montserrat FORNELLS, O.c., 67. or.
- ↑ “Jakinduriaren alegia bat izan beharko du, atzean Espiritu Santuaren irudia azaltzen baita”. M. FORNELLS, O.c., 65. or.
- ↑ M. A. ARRAZOLA, O.c., 35. or. Ikusi, halaber, J. LATORRE ZUBIRI, Retablo de la Piedad (Oñate). Restauración. Gipuzkoako Foru Aldundia 1999.
- ↑ G. Weise litekeena bezala jotzen du. Die Plastik der Renaissance in Spanien. I. libk. (Tübingen, 1957, 83. or.
- ↑ “Avilan gotzain aulkia berea izan zuen bitartean, 1530 eta 1540an, bere kezka nagusia izan zen bere jaioterrian Sancti Spiritus Ikastetxea sortzea eta eraikitzea, horretarako bere heriotza baino lau urte lehenago Valladoliden testamentuan bere ondasun guztiak emanaz zin egin zuelarik.” M. FORMELLS, O.c., 83. or.
- ↑ F. Mariasek, Rodrigo Gil de Hontañonen aldera erabaki du; O.c., 24‑25. or.
- ↑ Unibertsitateko kaperako erretaularen egilea ere baden Pierres Picart‑en estiloak “Gaztelako eskulturan eta zehatzago esanda, Valladolidekoaren ingurumarian guztiz lekuturiko ertilari bat erakusten du”. M. FORMELLS, O.c., 99. or.; Mª Elena GOMEZ MORENO, O.c.
- ↑ M. FORMELLS, O.c., 110‑137. or.
- ↑ Azkarateren hitzetan, gruteskoek eta elegiazko osagaiek “Gaspar de Torresillasen tailagintzako aberastasuna gogorarazten badute ere, Burgos aldeko Siloe eta Forment‑en lantegien sorburukoekin loturik azaltzen dira eta Picart frantsesak ere esku hartu izana ere oso litekeena da”. La escultura... A.H.n, IX. libk., 205. or. Echeverria Goñik ere, inolako duda‑mugarik gabe frantses eskulturagilearena dela irizten du. Erretauloak. Retablos. Eusko Jaurlaritza 2001, II. libk., 594‑600. or.
- ↑ Felix LÓPEZ DEL VALLADO, Crónica del Primer Congreso de Estudios Vascos, 755. or.; ikusi, halaber, Arqueología. Provincias Vascongadas. Geografia General den Pueblo Vasco: Provincias Vascongadas‑en, 936. or.
- ↑ P. L. ECHEVERRIA GONI, eta beste: Erretauloak. Retablos II. libk., 564. or.
- ↑ Delako inprimategiaren lan humanistiko garrantzizkoari buruz, ikusi J. GOÑI, El impresor Miguel de Eguía, procesado por la Inquisición. H.S. I.libk., 1948, 35‑88. or.
- ↑ C.M.N., V. libk., 3, 229. or.
- ↑ Ikusi, Juan Cruz LABEAGAren monografia polita, Santa Maria de Viana, joya del Camino de Santiago (Iruñea, 2001); era berean, C.M.N., II. libk., 1, Lizarrako Merindadea, 1, XXVIII.
- ↑ F. CHUECA GOITIA, Arquitectura del siglo XVI. A.H., IX, 352. or. Egile honek imajinagile izan zen Hernando Maisuaren izena idazten du, berea izan daitekeelarik “apurra ez den apainketa honen aintza”.
- ↑ Manierista da jada klaustro gaina, platereskoaren inolako arrastorik ez duena. C.M.N., II, 1, XXX.
- ↑ Mª C. GARCIA GAINZA, El mecenazgo artístico de don Pedro de Villalón de Calcena, Deán de Tudela. Seminario de Arte Aragonés, XXIII, 113‑120. or.
- ↑ Martin Agirre hartu zuten lanerako 1561ean gurutzadura eta burualdea handitzeko; lana hau ez zen hurrengo mendera arte bukatu. C.M.N. III, 33. or.
- ↑ “Agirietako datek eta eraikuntza-lanen azterketek emaitzok uzten dituzte –idatzi du Garcia Gainzak– Gabriel Joly eta Juan de Morenoren giroa dela eraginik handiena duena”. Revisión del Arte del Renacimiento. ONDARE 17, A.P.M., (Donostia, 1998), 59. or.
- ↑ Esteban Obray‑aren izaerari eta lanari buruzkoak, ikusi: J. R. CASTRO, La escultura en Navarra en el siglo XVI (Donostia, 1936); Idem, Cuadernos de Arte Navarro. Escultura (Iruñea, 1949), 18‑23. or.; M. C. GARCIA GAINZA (zuzd.) C.M.N., I, 72. or.; J.GOÑI GAZTANBIDE, El coro de la Catedral de Pamplona. P.V.n, 1966, 381. or. eta hur.; P. ECHEBERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GARCIA, Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. P.V., 168. alea, 1983ko urtarrila, 29‑60. or.
- ↑ P. ECHEVERRIA GOÑI, La Catedral de Pamplona (Iruñea, 1994), II. libk., 6‑18. or.
- ↑ “Iruñean, Guillen de Olandaren ezaugarriak zituen buru-motak irauten zuen, bere marra gogorren xehetasuna, gotikoaren argaltasuna eta aurpegien luzetasunaz, gogo bilduaren seriotasun, aszetiko eta tinko jarreran”. G.WEISE, La Plástica del Renacimiento y del Prebarroco en España septentrional: Aragón, Navarra, las provincias vascas y la Rioja. Alemanezko idatziaren laburpen bat. (Tübingen) 25. or.
- ↑ J. ECHEVERRIA GOÑI eta R. FERNANDEZ GARCIA, Precisiones sobre el Primer Renacimiento escultórico en Navarra. Esteban de Obray y Jorge de Flandes. P.V. 1983, 49. or.; J. C. LABEAGA MENDIOLA, Noticias de algunos retablos aragoneses del taller de Sangüesa (Navarra). El Arte Barroco en Aragón. Actas del III Coloquio de Arte Aragonés (Huesca, 1983), 207‑221. or.
- ↑ G. WEISE, La Plástica del Renacimiento y del prebarroco en España septentrional... Laburpen bat...17. or.
- ↑ Die Plastik der Renaissance und des Frühbarok... (Tübingen, 1957), 39. or.
- ↑ “San Saturnino eta Nekaldiaren historiak konposaketa trinko moduan daude antolaturik, aldiz, Mariaren eszenak lasaiago azaltzen dira, baina betiere pertsonaiak, espaziozko eta perspektibazko efektuak baino lehenago jarriz, nahiz eta errenazimentua ulertzera egiten duten”. C.M.N. III, 9. or.
- ↑ Gairik adierazgarrienak alde batetik, Haurra duen Birjinarena, Familia Santua eta Jaunaren Agerkundearenak dira, eta bestetik, Kalbariokoak eta Kristo hilaren gaineko negarrena”. J. ZORROZUA, El Arte del Renacimiento en Alava, 81. or. eta hur.
- ↑ Labrazan harritzekoa ez den arduraz hartu izan da erretaularen barruko taula batean erretaulatxo margotu bat azaltzea. Raquel SAENZ PASCUAL, El dualismo pictórico en la primera mitad del siglo XVI. V.V.n, Erretauloak. Retablos I, 166‑177. or.
- ↑ J. ZORROZUA, O.c., 84. or.; C.M.N. IV, 450‑451. or.
- ↑ Erretaula honen azterketa ikonografikoaren xehetasunak, ikusi, Raquel SAENZ PASCUAL, En torno al retablo de Ribera de Valderejo. Revisión del Arte del Renacimiento. Ondare 17, A.P.M.n (Donostia, 1998), 423‑433. or.
- ↑ Maria del Carmen HEREDIA, Plateria del Renacimiento. El Arte en Navarra sailean, 24. alea Nafarroako Foru Aldundia (Iruñea,1994), 374. or.
- ↑ C.M.N., V, 2, 628. or.: “A candelieri” kokapena jarraitzen duten zizelaturiko landaredi gaien apainketaz estalia du gainalde guztia, gurutzearen profil guztia zeharkatzen duen hosto eta lore handizko gailurreria batez osatua delarik”. Aurrealdeko gurutzaduran Kalbarioa dago irudikaturik, atzealdekoan berriz San Esteban eta Tetramorfoaren sinboloak.
- ↑ R. MARTIN VAQUERO, Artes decorativas en el Renacimiento Vasco: la Edad de Oro de la Plateria. Revisión del Arte del Renacimiento. ONDARE 17, 115‑151. or. Ikusi egile berberaren doktorego-tesia: La platería en la diócesis de Vitoria (1350‑1650). (Gasteiz, 1997).
- ↑ J.A.BARRIO LOZA eta J. R.VALVERDE, Platería antigüa en Vizkaya. Bilboko Arte Ederretako Museoa, 1986. Ikusi, halaber, F. SESMERO, El arte del Renacimiento en Vizcaya (Bilbo, 1954), 143‑145. or.
- ↑ G. WEISE, La Plástica... Laburpen bat. 50‑ 51. or.
- ↑ F.CHUECA GOITIA, Arquitectura.... A.H. XI, 343. or.
- ↑ Ibidem.