– Eutifron[1]: «Ezer berririk gertatu al da, Sokrates, zuk, Lizeoko[2] elkarrizketak utzita, orain hemen erregearen arkupearen[3] inguruan denbora pasa dezazun? Zuk ez baitaukazu, seguruenik ere, prozesu bat errege-arkontearen aurrean, nik bezala.»
– Sokrates: «Atenastarrek nire honi ez diote prozesua deitzen, Eutifron, salaketa baizik.»
– Zer diozu? Norbaitek salaketa aurkeztu du zure aurka, antza denez; ez baitut pentsatuko zuk beste norbaiten aurka aurkeztu duzunik.
– Ez, noski.
– Beste batek zure aurka baizik. -Horixe hain zuzen ere, bai.
– Zein da hori?
– Nik neuk ere ez dut gizona oso ondo ezagutzen, Eutifron, gazte eta ezezaguna baita, antza; baina, uste dudanez, Meleto deitzen diote. Eta Piteo demosekoa da; Piteoko Meletoren bat ezagutzen baldin baduzu akaso, ile luzea, ez oso bizartsua eta sudur konkorrekoa.
– Ez zait bururatzen, Sokrates; baina, zer salaketa aurkeztu du zure aurka?
– Zer salaketa? Ez makala, nire ustez; ez baita gauza eskasa gazte izanik hain gai handia ulertzea. Izan ere, hark badaki, berak dioenez, gazteak zein modutan hondatuak izaten diren eta hauek hondatzen dituztenak nortzuk diren. Baliteke, gainera, jakintsuren bat izatea, eta nire ezjakintasuna ikusita, bere adinekoak hondatzen ditudalakoan, ni salatzera etortzea hiriaren aurrera ama baten aurrera bezala. Politikarien artean zuzen hasten den bakarra iruditzen zait; zuzena baita aurrenik gazteak ahalik eta onenak izan daitezen arduratzea, nekazari ona aurrenik landare gazteez arduratzea naturala den bezala, eta ondoren gainerakoez ere bai. Eta horrela, segur aski, Meletok aurrenik gu, berak dioenez gazteen ernamuinak hondatzen ditugunok, garbitzen gaitu; gero, horren ondoren, argi dago zaharragoez arduratuz hiriari ongi ugarienak eta handienak eragingo dizkiola, horrelako oinarrietatik abiatuta gertatuko dela pentsatzekoa denez.
– Horrelaxe nahiko nuke, Sokrates, baina beldur naiz ez ote den kontrakoa gertatuko; zuri bidegabekeria egiten saiatuz, etxeko onenetik hasten dela hiriari kalte egiten baiteritzot, besterik ez. Baina esaidazu, gazteei zer eginez hondatzen dituzula esaten du?
– Bitxikeriak, besterik gabe, miragarri hori. Hain zuzen ere, jainko-egilea naizela dio, eta jainko berriak sortzen ditudalakoan eta zaharretan sinesten ez dudalakoan, horrexegatik aurkeztu du salaketa, berak dioenez.
– Ulertzen dut, Sokrates: zuk batzuetan jainkozko zerbait gertatzen zaizula esaten baituzu. Beraz, jainkozko kontuen inguruan berriztapenak egiten dituzulakoan aurkeztu du salaketa zure aurka, eta zu kalumniatzera doa epaitegira, kontu horiek jendetzaren aurrean kalumniatzeko zein egokiak diren jakinik. Izan ere, neuri ere, bilkuran jainkozko gaiei buruz zerbait esaten dudanean, gertatuko direnak haiei iragarriz, barre egiten didate eroturik nagoelakoan; baina iragarri ditudanetatik egia ez den ezer ez dut esan. Halere, gu bezalako guztiei bekaizkeria digute. Baina ez dugu beraietaz batere arduratu behar, aurre egin baizik.
– Eutifron maitea, guri barre egitea ez da ezer, agian. Atenastarrei ez baitzaie asko axola, nik uste dudanez, norbait zerbaitetan trebea dela uste baldin badute, bere jakinduriaren irakasle ez den bitartean, behintzat; baina besteak ere eurek egiten dituzten bezalako gauzak egiten saiatzen direla pentsatzen baldin badute, haserretu egiten dira, bekaizkeriagatik, zuk diozunez, edo beste zerbaitegatik.
– Hortaz, ez dut batere jakin nahi horren inguruan nirekiko nola ote dauden.
– Izan ere, agian zuk zeure burua gutxitan aurkezten duzula iruditzen zaie eta ez duzula zeure jakinduria irakatsi nahi; baina ni beldur naiz ez ote zaien irudituko nire giza maitasunagatik daukadana edozein gizoni jario batean esaten diodala, ez bakarrik lansaririk gabe, baizik eta nik neuk gustura ordainduta ere bai, norbaitek entzun nahi baldin badit behintzat. Beraz, oraintxe nioena, niri barre egingo balidate, zuri egiten dizutela diozun bezala, ez litzateke batere desatsegina izango epaitegian txantxetan eta barrez denbora pasatzea; baina serio ari badira, hori jada ez dago argi nola aterako litzatekeen, zuentzat iragarleontzat izan ezik.
– Baina agian ez da ezer izango, Sokrates; zuk zure kasua zure ideiaren arabera borrokatuko duzu, eta nik nirea ere bai, uste dut.
– Eta zein da zure prozesua, Eutifron? Salatu zaituzte ala salatu duzu?
– Salatu dut.
– Nor?
– Pertsona hori salatzeagatik, eroturik nagoela emango du. Bada, hain zuzen ere horixe.
– Zer, bada? Hegan egiten duen norbait salatu al duzu?
– Ezta hurrik eman ere, oso zaharra da, hain zuzen ere.
– Zein da, bada, hori?
– Nire aita.
– Zurea, bikain hori?
– Nirea, bai.
– Zein da akusazioa eta zerena prozesua?
– Hilketarena, Sokrates.
– Ene Herakles! Benetan, Eutifron, jendetzak ez daki zer dagoen zuzen; ez baitut uste egokitzen zaion edozeinek egingo lukeenik hori, jakindurian jada oso aurreratua den batek ez bada.
– Oso aurreratua benetan, Sokrates, ala Zeus.
– Zure aitak hildakoa etxekoetako norbait da, ezta? Ez al da nabarmena? Ez baitzenuke kanpoko batengatik hilketa prozesu batekin aita jazarriko.
– Barregarria da, Sokrates, zuk uste izatea hildakoa kanpokoa edo etxekoa izatea zerbaitetan desberdin dela uste izatea zuk, eta ez pentsatzea hau bakarrik hartu behar dela kontuan, hots, hil zuenak justiziaz hil ote zuen ala ez; eta justiziaz hil bazuen, bere horretan utzi, baina hala ez bada, jazarri behar dela, hil zuena zure etxekoa eta mahaikidea baldin bada ere; izan ere, orbana bera baita horrelako batekin bizi baldin bazara jakinaren gainean eta zeure burua eta hura askatzen ez baldin badituzu prozesu batekin jazarriz. Hildakoa nire jornalari bat zen, eta Naksosen lurra lantzen ari ginenez, gurean ari zen han jornalaren truke lanean. Behin mozkortu eta gure zerbitzarietako batekin haserretu ondoren, lepoa moztu zion. Orduan, aitak, hankak eta eskuak lotu zizkion eta zulo batera bota ondoren, gizon bat bidali zuen hona lege interpretariari[4] zer egin behar zen galdetzeko. Baina dendora horretan lotuta zegoen jornalariaz gutxi arduratu zen eta utzita zeukan, gizahiltzaile zenez, hiltzen bazen ere ezer gertatuko ez zelakoan, eta horixe gertatu zitzaion hain zuzen ere; gosearen, hotzaren eta loturen eraginez hil baitzen, mezularia lege interpretariarenetik heldu baino lehen. Eta horregatik haserretu dira aita eta etxeko gainerakoak, nik gizahiltzaile batengatik hilketa prozesu batekin jazartzen dudalako aita, berak ez baitu jornalaria hil, haiek diotenez, eta hil balu ere, hildakoa gizahiltzailea zenez, horrelako batez ez dela arduratu behar; jainkoen legeen aurka baitoa seme batek aita hilketa prozesu batekin jazartzea. Erlijioaren eta erlijiogabearen inguruan jainkozkoa nola den oker dakite, ordea, Sokrates.
– Eta zuk, Eutifron, Zeusen izenean, jainkozkoak, bai erlijiozkoak eta baita erlijiogabeak ere, nolakoak diren horren zehatz dakizula uste al duzu, gertaera horiek guztiak zuk diozun bezala gertatuta, aitari prozesua eginez, zuk zeuk, aldi berean, ekintza erlijiogabea ausaz egiten ote duzun beldur ez izateko?
– Ez nuke ezertarako balioko, Sokrates, eta Eutifron ez litzateke gizaki gehienengandik ezertan bereiziko, horrelako guztiak zehatz jakingo ez banitu.
– Orduan, niretzat onena zure ikasle bihurtzea al da, Eutifron miragarria, eta Meletorekiko prozesua baino lehen hitz hauexekin desafiatzea, esanez batetik, nik neuk lehen ere jainkozkoak ezagutzea asko balioesten nuela, eta orain, jainkozko kontuei buruz arinkeriaz hitz eginez eta berriak asmatuz oker egiten dudala esaten duenean berak, zure ikasle bihurtu naizela? Eta bestetik, esango nioke: «Eutifron horrelakoetan jakintsua dela ados bazaude, Meleto, pentsa ezazu nik ere zuzen pentsatzen dudala eta ez nazazu prozesu batekin jazarri; bestela, ni baino lehen, irakaslea bera jazar ezazu prozesu batekin, zaharragoak, bere aita eta ni, hondatzen gaituelakoan, ni irakatsiz, hura errieta eginez eta zigortuz». Eta kasu egiten ez badit eta prozesua uzten ez badu, edo nire ordez zu salatzen ez bazaitu, desafiatuz esaten nizkion horiexek esango nizkioke epaitegian.
– Zeusen izenean, Sokrates, ni salatzen saiatuko balitz, aurkituko nukeela uste dut ahula non den, eta epaitegian askoz lehenago hitz egingo genuke hartaz nitaz baino.
– Eta nik, adiskide maitea, hori jakinda zure ikasle bihurtu nahi dut, badakidalako ez beste inork, eta Meleto horrek ere ez zaituela ikusi ere egiten; antza, ni, ordea, horren zorrotz eta erraz behatu nau, erlijiogabetasunaz salatzeraino. Orain, beraz, Zeusen izenean, esaidazu oraintxe argi dakizula berresten zenuena, zer diozu dela erlijozkoa eta erlijiogabea, bai hilketaren bai gainerakoen inguruan? Edo ez al da erlijiozkoa bera berez ekintza orotan gauza bera, eta erlijiogabea, aldiz, erlijiozkoaren guztiz aurkakoa, baina bere buruaren berdina eta erlijiogabetasunarekiko izaera bakarra edukiz, erlijiogabea izango den guztia?
– Erabat, noski, Sokrates.
– Esaidazu, zer diozu dela erlijiozkoa eta zer erlijiogabea?
– Erlijiozkoa orain egiten ari naizena dela diot, bada, hilketetan, tenpluen lapurretetan edo horrelako beste zerbaitetan oker eginez bidegabekeria egiten duena jazartzea, aita, ama edo beste edonor izatea egokitzen bada ere, eta erlijiogabea, berriz, ez jazartzea dela; eta ikus ezazu, Sokrates, legea horrela dela zein froga handia esango dizudan –besteei ere jada esan diedana, horiek horrela gertatuz gero zuzen egongo liratekeela – : erlijiogabeari egiten ez uztea, edozein dela ere. Izan ere, Zeus jainkoetan onena eta bidezkoena dela uste duten gizon berberek aitortzen dute Zeusek bere aita lotu zuela, semeak bidegabe irensten zituelako, eta Zeusen aitak, aldi berean, bere aita mutilatu zuela horrelako beste arrazoiengatik; eta nirekin haserretu egiten dira bidegabekeria egin duen nire aita jazartzen dudalako, eta horrela beren buruaren kontrakoak esaten dituzte jainkoei eta niri buruz.
– Akaso horregatik salatzen al naute, Eutifron, baten batek jainkoei buruz horrelakoak esaten dituenean, gogo txarrez hartzen ditudalako? Horregatik, antza denez, oker egiten dudala esango du norbaitek. Orain, beraz, zu ere, horrelako gaiez ondo dakizuna, horietan ados baldin bazaude, nahitaezkoa da guk ere onartzea, antza denez. Izan ere, zer esango dugu horiei buruz ezer ez dakigula aitortzen dugunok? Baina esaidazu, laguntasunaren jainkoaren izenean, zuk benetan uste duzu horiek horrela gertatu zirela?
– Eta horiek baino askoz harrigarriagoak ere bai, Sokrates, gehienek ez dakizkitenak.
– Hortaz, jainkoen artean benetan elkarren aurkako gerra dagoela uste duzu, eta etsaitasun izugarriak eta borrokak eta horrelako beste asko, poetek esaten dituztenak eta margolariek tenpluetan kolore askoz margotu dizkigutenak, eta Panatenea handietan[5] horrelako brodatuez beteriko peploa akropolisera igotzen dela? Horiek egia direla esango dugu, Eutifron?
– Eta ez hori bakarrik, Sokrates, oraintxe nioena ere bai; jainkozkoen inguruko beste asko ere azalduko dizkizut, nahi baduzu, eta ondotxo dakit hauek entzutean aztoratuko zarela.
– Ez nintzateke harrituko. Baina horiek beste noizbait azalduko dizkidazu astia dugunean; orain, berriz, saia zaitez oraintxe galdetzen nizuna argiago esaten. Izan ere, lehenago erlijiozkoa zer ote den galdetu dizudanean ez didazu nahikoa azaldu; horren ordez, aita hilketa prozesu batekin jazarriz orain egiten ari zaren hori dela erlijiozkoa, hain zuzen ere, esan didazu.
– Eta egia nioen, Sokrates.
– Agian. Baina beste gauza asko ere erlijiozkoak direla diozu, Eutifron.
– Eta hala dira.
– Gogoan al duzu, bada, ez nizula hori eskatzen, alegia erlijiozko gauza ugarietatik bat edo bi azaltzea, baizik eta erlijiozko gauza guztiak berez erlijiozkoak izateko izaera bera eskatzen nizula? Izan ere, zuk esaten zenuen izaera baten bidez direla erlijiogabeak erlijiogabe eta erlijiozkoak erlijiozko; edo ez al zara gogoratzen?
– Bai, gogoratzen naiz.
– Azal iezadazu, bada, izaera hori zein den, horri begira eta bera eredu bezala erabiliz, zuk edo beste norbaitek egiten dituenetatik horrelakoa erlijiozkoa dela esan dezadan, eta horrelakoa ez dena, ez dela erlijiozkoa esan dezadan.
– Bada horrela nahi baduzu, Sokrates, horrelaxe esango dizut.
– Hala nahi dut, bada.
– Jainkoentzat maitagarria dena da, bada, erlijiozkoa, eta maitagarria ez dena, berriz, erlijiogabea.
– Guztiz ederki, Eutifron, eta zuk erantzutea nahi nuen bezala erantzun duzu orain. Baina egia ote den, hori oraindik ez dakit, baina argi dago esaten dituzunak egia direla irakatsiko didazula zuk.
– Guztiz, bai.
– Ea, bada, azter dezagun zer diogun. Jainkoentzat maitagarriak diren ekintza eta gizakia erlijiozkoak dira, jainkoentzat gorrotagarriak diren ekintza eta gizakia, berriz, erlijiogabeak; erlijiozkoa eta erlijiogabea ez dira gauza bera, erabat kontrakoak baizik; ez al da horrela?
– Horrela, bai.
– Eta ondo esan dugula iruditzen al zaizu?
– Nik baietz deritzot, Sokrates. Horrela esan baitugu.
– Eta jainkoak elkarren aurka altxatzen direla, eta beraien artean elkarrekiko desadostasunak eta etsaitasunak dauzkatela ere ez al da esan, Eutifron?
– Esan da, bai.
– Zein konturen inguruko desadostasunak eragiten ditu etsaitasuna eta haserrea, bikain hori? Azter dezagun honela. Zu eta ni bi zenbakien artean handiagoa zein den ados ez bagina egongo, horren inguruko desadostasunak etsai bihurtuko al gintuzke eta elkarrekin haserrarazi, edo kalkulura jo ondoren azkar jarriko ginateke ados horrelakoen inguruan?
– Guztiz, bai.
– Baita handiagoaren eta txikiagoaren inguruan ados egongo ez bagina ere, neurtzera jo ondoren azkar utziko genioke desadostasunari, ezta?
– Hori da.
– Eta pisatzera jo ondoren, nik uste dudanez, astunaren eta arinaren inguruan erabakiko genuke?
– Nola ez, bada?
– Zer gairen inguruan ez genuke ados egon beharko eta zein erabakitara ezingo genuke heldu elkarren etsai izateko eta haserretzeko? Agian ez zaizu bururatzen, baina azter ezazu, nik esandakoan, gai horiek bidezkoa eta bidegabea, ederra eta itsusia, ona eta txarra diren. Akaso ez al dira horiek, beraien inguruan ados ez egonda eta erabaki egoki batera heldu ezinda, elkarren etsai bihurtzen gaituztenak, bihurtzen garenean, bai ni, bai zu eta bai gainerako gizaki guztiak ere?
– Hori da, ordea, desadostasuna, Sokrates, eta horien ingurukoa.
– Eta jainkoak zer, Eutifron? Zerbaiten inguruan ados ez badaude, ez al lirateke horiexen inguruan egongo?
– Nahitaez.
– Orduan, zure argudiaketaren arabera, Eutifron noblea, jainkoek beraien artean ere gauza desberdinak jotzen dituzte bidezkotzat, edertzat, itsusitzat eta txartzat; ez bailirateke elkarren aurka altxatuko, horien inguruan ados egongo balira. Ez al da hala?
– Zuzen diozu.
– Hortaz, beraietako bakoitzak ez al ditu eder, on eta bidezkotzat jotzen dituen horiexek maitatzen, eta horien kontrakoak, berriz, gorrotatzen?
– Erabat, bai.
– Eta gauza berberak, zuk diozunez, jotzen dituzte batzuek bidezkotzat, besteek, berriz, bidegabetzat; eta horiei buruz eztabaidatzean elkarren aurka altxatu eta elkarrekin borrokatzen dute. Ez al da horrela?
– Horrelaxe da.
– Orduan, antza denez, jainkoek gauza berberak gorrotatu eta maitatzen dituzte, eta berberak izango lirateke jainkoentzat gorrotagarriak eta maitagarriak.
– Halaxe dirudi.
– Eta, argudiaketa horren arabera, gauza berberak izango lirateke erlijiogabeak eta erlijiozkoak, Eutifron.
– Baliteke.
– Orduan, ez duzu erantzun galdetzen nizuna, harrigarri horrek. Ez bainizun hori galdetzen, aldi berean erlijiozkoa eta erlijiogabea zer den; dirudienez, jainkoentzat maitagarria dena gorrotagarria ere bada. Ondorioz, zu aita zigortuz orain egiten ari zarena, ez da batere harrigarria hori Zeusentzat zerbait maitagarria izatea, baina gorrotagarria Kronos eta Uranorentzat, eta gustukoa Hefestorentzat, baina Herarentzat gorrotagarria, eta jainkoetako beste bi horren inguruan elkarrekin ados ez baldin badaude, haiek ere egoera berean egongo dira.
– Baina uste dut, Sokrates, jainkoetako inor ez dagoela beste batekin desados horren inguruan, norbait bidegabe hil duen hark ez duela zigorra bete behar esanez.
– Eta zer? Gizakietako norbait entzun al duzu noizbait eztabaidatzen, Eutifron, bidegabe hil duenak edo beste edozer bidegabe egiten duenak ez duela zigorra bete behar esanez?
– Hori eztabaidatzeari ez diote, bada, uzten inon eta bereziki epaitegietan; izan ere, bidegabekeria izugarri asko eginda ere, edozer egin eta esaten dute zigorrari ihes egiteagatik.
– Bidegabekeria egin izana aitortu ere egiten al dute, Eutifron, eta aitortuta ere, halere beraiek ez dutela zigorra bete behar esaten al dute?
– Hori inola ere ez.
– Orduan, ez dute edozer egiten eta esaten; ez baitira ausartzen, nik uste, hori esatera ezta eztabaidatzera ere, alegia bidegabekeria egiten baldin badute ez dutela zigorra bete behar; esatekotan, ez dutela bidegabekeriarik egin esaten dute, nik uste. Ez al da hala?
– Egia diozu.
– Orduan, ez dute hau eztabaidatzen, alegia bidegabekeria egiten duenak zigorra ez duela bete behar, baizik eta hauxe, bidegabekeria egiten duena zein den, zer eginez eta noiz.
– Egia diozu.
– Jainkoei ere ez al zaie horixe bera gertatzen, bidezkoen eta bidegabeen inguruan elkarren aurka borrokatzen baldin badute behintzat, zuk esandakoaren arabera, eta batzuek elkarri kalte egiten diotela diote, eta besteek, berriz, ezetz? Izan ere, ez jainkoetako ez gizakietako inor ez baita ausartzen, noski, miragarri hori, hau esatera, alegia bidegabekeria egiten duenak ez duela zigorra bete behar.
– Bai, hori egia diozu, Sokrates, oinarrizkoena behintzat.
– Aitzitik, nire ustez, eztabaidatzen dutenek egindakoetako bakoitza eztabaidatzen dute, bai gizakiek eta baita jainkoek ere, jainkoek eztabaidatzen baldin badute behintzat. Ekintza baten inguruan ados ez egonda, batzuek justiziaz egin dela diote, besteek, berriz, modu bidegabean; ez al da horrela?
– Erabat, bai.
– Ea, bada, Eutifron maitea, irakats iezadazu niri ere, jakintsuago bihur nadin. Zer froga duzu jainko guztiek hura bidegabe hil zela uste izateko, hura jornalari lanean ari zelarik gizahiltzaile bihurtu bazen, eta hildakoaren nagusiak jornalari hura lotu bazuen eta lege interpretariengandik hari buruz egin behar zenaren berri jaso baino lehen, jornalari hura loturen ondorioz garaiz aurretik hil bazen; eta zer froga duzu horrelako batengatik semeak aita jazarri eta hilketaz salatzea zuzen egoteko? Aurrera, horien inguruan saia zaitez niri argi frogatzen jainko guztiek uste dutela zalantzarik gabe ekintza hori zuzen dagoela; eta niri nahiko frogatzen baldin badidazu, ez diot inoiz zu jakinduriagatik goresteari utziko.
– Baina agian ez da lan txikia, Sokrates; halere, erabat argi frogatu ahal izango nizuke.
– Ulertzen dut; epaileak baino ikasle baldarragoa naizela iruditzen zaizu, nabarmena baita haiei behintzat frogatuko diezula ekintza horiek bidegabeak direla eta jainko guztiek horrelakoak gorrotatzen dituztela.
– Erabat argi gainera, Sokrates, hitz egiten dudanean entzuten badidate.
– Entzungo dizute, ordea. Ondo hitz egiten duzula baderitzote, behintzat. Baina hitz egiten ari zinen bitartean, honako hau bururatu zait eta nire artean hausnartzen aritu naiz: «Eutifronek ahalik eta ondoen irakatsiko balit jainko guztiek horrelako heriotza bidegabea dela pentsatzen dutela, zertan ikasiko nuke nik gehiago Eutifronengandik erlijiozkoa eta erlijiogabea zer den? Izan ere, ekintza hori jainkoentzat gorrotagarria izango litzateke, antza denez. Baina erlijiozkoa eta erlijiogabea ez daudela horren bidez mugatuta agertu zaigu lehentxeago, jainkoentzat gorrotagarria dena jainkoentzat maitagarria ere agertu baitzaigu». Ondorioz, frogaketa horretatik libratzen zaitut, Eutifron; jo dezatela jainko guztiek hori bidegabetzat eta guztiek gorrota dezatela, nahi baduzu. Baina argudiaketan egiten dugun zuzenketa horrekin –jainko guztiek gorrotatzen dutena erlijiogabea dela, maitatzen dutena erlijiozkoa dela, eta batzuek maitatu eta besteek, berriz, gorrotatzen dutena, ez dela ez bata ez bestea edo biak batera dela – akaso horrela, orain, erlijiozkoa eta erlijiogabearen inguruan muga guk ezartzea nahi al duzu?
– Zerk eragozten du, bada, Sokrates?
– Niri ezerk ez, Eutifron, baina zuk zeurea azter ezazu, hipotesi hori onartuta, agindu didazuna horren erraz irakatsiko ote didazun.
– Nik esango nuke hau dela erlijiozkoa, alegia jainko guztiek maitatzen dutena, eta kontrakoa, jainko guztiek gorrotatzen dutena, erlijiogabea.
– Ez al dugu aztertuko, Eutifron, hori ondo esanda ote dagoen, edo horrela utziko al dugu? Eta geure buruarengandik eta besteengandik horrela onartuko al dugu, norbaitek zerbait horrela dela esaten baldin badu, horrela dela onartuz? Edo esaten duenak zer esaten duen aztertu behar al da?
– Aztertu behar da; hala ere, nik uste dut oraingo hori ederki esanda dagoela.
– Laster jakingo dugu hobeto, lagun. Izan ere, hausnar ezazu honako hau: jainkoek erlijiozkoa erlijiozkoa delako maite dute, ala maite dutelako da erlijiozkoa?
– Ez dakit zer diozun, Sokrates.
– Saiatuko naiz, hortaz, argiago azaltzen. Zerbaiti esaten al diogu eramana eta eramaten duena, gidatua eta gidatzen duena, ikusia eta ikusten duena? Eta ulertzen al duzu horrelako guztiak elkarren desberdinak direla eta zertan diren desberdinak?
– Ulertzen dudala uste dut.
– Ez al da maitatua gauza bat eta horren desberdina maitatzen duena?
– Nola ez, bada?
– Esaidazu, beraz: eramana eramana delako da eramana, ala beste zerbaitengatik?
– Ez, horregatik baizik.
– Eta gidatua dena gidatua delako, eta ikusia dena ikusia delako?
– Erabat, bai.
– Orduan, ikusia delako, ez da horregatik ikusten, kontrakoa baizik, ikusten delako, horregatik da ikusia; eta gidatua delako ere, ez da horregatik gidatzen, baizik eta gidatzen delako, horregatik da gidatua; ezta eramana delako ere eramaten da, baizik eta eramaten delako da eramana. Argi eta garbi al dago, Eutifron, esan nahi dudana? Honako hau esan nahi dut: zerbait gertatu edo jasaten denean, ez da gertatzen gertatua delako, baizik eta gertatzen delako da gertatua; eta ez da jasaten jasana delako, baizik eta jasaten delako da jasana. Edo ez al zaude horretan ados?
– Bai, banago.
– Orduan, maitatua dena gertatzen den zerbait da edo norbaiten eraginez jasaten den zerbait?
– Zalantzarik gabe.
– Orduan, hau ere aurrekoak bezalakoa da: maitatzen dutenek ez dute maitatzen maitatua delako, baizik eta maitatzen dutelako da maitatua.
– Nahitaez.
– Zer diogu, bada, erlijiozkoari buruz, Eutifron? Ez al dute jainko guztiek maitatzen, zuk esandakoaren arabera?
– Bai.
– Akaso horregatik, erlijiozkoa delako, ala beste zerbaitengatik?
– Ez, horregatik baizik.
– Orduan, erlijiozkoa delako da maitatua, eta ez maitatua delako, horregatik erlijiozkoa?
– Hala dirudi.
– Baina jainkoek maite dutelako da maitatua eta jainkoentzat maitagarria.
– Nola ez, bada?
– Orduan, jainkoentzako maitagarria ez da erlijiozkoa, Eutifron, ezta erlijiozkoa jainkoentzako maitagarria ere, zuk diozun bezala; bata bestearengandik desberdinak dira.
– Nola, bada, Sokrates?
– Ados gaudelako erlijiozkoa horregatik dela maitatua, erlijiozkoa delako, baina ez maitatua delako dela erlijiozkoa; ez al da hala?
– Bai.
– Eta jainkoentzako maitagarria jainkoek maitatzen dutelako, maitatua izate horrexen bidez dela jainkoentzako maitagarria, baina ez jainkoentzako maitagarria delako, horregatik dela maitatua.
– Egia diozu.
– Hortaz, jainkoentzako maitagarria eta erlijiozkoa gauza bera izango lirateke, Eutifron maitea, erlijiozkoa erlijiozkoa izateagatik izango balitz maitatua eta, jainkoentzako maitagarria ere jainkoentzako maitagarria izateagatik izango litzateke maitatua, edo jainkoentzako maitagarria jainkoek maitatzeagatik izango balitz jainkoentzako maitagarria, erlijiozkoa ere maitatua izateagatik izango litzateke erlijiozkoa; orain ikusten duzu zeharo kontrakoak direla, elkarren desberdinak direlako erabat. Bata maitatua delako da maitatua izateko modukoa; bestea, berriz, maitatua izateko modukoa delako, horregatik da maitatua. Eta baliteke, Eutifron, erlijiozkoa zer den galdetu dizudanean, beraren izaera niri erakutsi nahi ez izatea zuk, eta horren ordez berak jasandako zerbait esaten didazu, erlijiozko horrek jainko guztiek maitatzea jasaten duela; baina zer den, ez didazu oraindik esan. Beraz, gustuko baduzu, ez zaitez nigandik ezkutatu, baizik eta atzera hasieratik esaidazu erlijiozkoa zer den, bai jainkoek maitatzen badute bai edozer jasaten badu ere –ez baitugu horretaz eztabaidatuko – baina esaidazu gogo onez zer den erlijiozkoa eta erlijiogabea.
– Baina, Sokrates, ez dakit pentsatzen dudana zuri nola esan; proposatzen duguna etengabe gure inguruan biraka baitabil nolabait eta ez du ezartzen dugun tokian gelditu nahi.
– Zuk diozuna gure arbaso Dedalorena dela dirudi, Eutifron. Nik horiek esan eta ezarri banitu, iseka egingo zenidakeen agian, esanez niri ere, harekiko ahaidetasunagatik, hitzezko lanek ihes egiten didatela eta batek ezartzen dituen tokian ez dutela gelditu nahi; baina hipotesiak zureak dira, bada. Beste iseka bat behar da; izan ere, ez baitute zuk ezarritako tokian gelditu nahi, zerorri ere iruditu zaizun bezala.
– Niri, ordea, esandakoek iseka hori bera behar dutela iruditzen zait, Sokrates; ni ez bainaiz biraka ibiltze eta toki berean ez egote hori sartu diena, baizik eta zu zarela Dedalo iruditzen zait niri, niregatik horiek beren lekuan geldituko bailirateke.
– Baliteke, orduan, adiskide, ni oraindik ere gizon hura baino trebeagoa izatea, hark bere lanak bakarrik bihurtzen baitzituen mugikor, eta nik, berriz, nireez gain, besteenak ere bai, dirudienez. Eta benetan nire artearen finena hau da, nahi gabe naizela trebea. Izan ere, nahiagoko nuke nire argudioak geldirik eta mugitu gabe ezarrita egotea, Dedaloren arteaz gain Tantaloren.[6] ondasunak edukitzea baino. Baina nahikoa dugu horietatik. Nagikeriaz ari zarela iruditzen zaidanez, ni neu saiatuko naiz zuri erakusten erlijiozkoari buruz nola irakatsi behar didazun. Eta ez ezazu garaiz aurretik amore eman; azter ezazu ez ote zaizun nahitaezkoa iruditzen erlijiozko oro bidezkoa izatea.
– Niri hala iruditzen zait, bai.
– Orduan, bidezko oro ere erlijiozkoa al da? Edo erlijiozko oro bidezkoa da, baina bidezko oro ez da erlijiozkoa, baizik eta bere zati bat bai, eta bestea, berriz, beste zerbait?
– Ez ditut zuk esandakoak jarraitzen, Sokrates.
– Baina ni baino gazteagoa zara, eta are jakintsuagoa hein handiagoan. Diodana da nagikeriaz ari zarela zure jakinduriaren aberastasunagatik. Baina, zorioneko hori, saia zaitez; diodana ez baita batere zaila ulertzen. Izan ere, honako hau moldatu zuen poetaren[7] kontrakoa diot: Ez iezaiozu Zeusi, hauek guztiak egin eta sortu zituenari,errieta egin nahi; beldurra dagoen tokian, errespetua ere bai baitago. Ni poeta horrekin ez nago ados, bada. Zertan esango al dizut?
– Noski, bai.
– Ez zait iruditzen «beldurra dagoen tokian, errespetua ere badagoela»; izan ere, gaixotasunen, pobrezien eta horrelako beste askoren beldur diren askok beldur dietela iruditzen zait, baina beldur dituzten horiek ez dituztela batere errespetatzen; ez al zaizu iruditzen zuri ere?
– Erabat, bai.
– Baina errespetua dagoen tokian beldurra ere badagoela, bai; izan ere, ba al dago norbait zerbait errespetatu eta horren aurrean lotsatuz izutu ez denik eta, aldi berean, gaiztakeriaren ospearen beldur ez denik?
– Beldur da, bai.
– Orduan, ez da zuzena esatea: «izan ere, beldurra dagoen tokian errespetua ere badago», baizik eta errespetua dagoen tokian beldurra ere badago. Izan ere, beldurra dagoen guztietan ez dago errespetua; beldurra errespetua baino zabalagoa baita, nik uste. Errespetua beldurraren zatia baita, bakoitia zenbakiarena bezala; horrela, zenbakia dagoen tokian ez dago bakoitia, baina bakoitia dagoen tokian zenbakia ere badago. Jarraitzen al didazu orain?
– Guztiz, bai.
– Horrelako zerbait galdetzen nizun, bada, lehen ere: bidezkoa dagoen tokian erlijiozkoa ere ba al dago? Edo erlijiozkoa dagoen tokian bidezkoa ere badago, baina bidezkoa dagoen guztietan dena ez da erlijiozkoa, hori bidezkoaren zati bat delako? Horrela esango dugu edo beste modu batean iruditzen zaizu zuri?
– Ez, horrela baizik. Zuzen esaten ari zarela baiteritzot.
– Horren ondoren, begira ezazu hori. Izan ere, erlijiozkoa bidezkoaren zati bat baldin bada, guk, dirudienez, erlijiozkoa bidezkoaren zein zati den aurkitu behar dugu. Beraz, zuk lehentxeagoko horietakoren bat galdetuko bazenit, bikoitia zenbakiaren zein zati den eta zenbaki hori zein den hain zuzen ere, bakoitia ez dena eta bi zenbaki berdinetan zatigarria dena dela esango nizuke nik. Ala ez al zaizu zuri iruditzen?
– Niri bai.
– Saia zaitez, bada, zu ere erlijiozkoa bidezkoaren zein zati den niri horrela irakasten, Meletori ere esan diezaiogun guri jada bidegabekeriarik ez egiteko eta erlijiogabetasunagatik ere ez salatzeko, zugandik dagoeneko nahiko ikasi ditugulako jainkozaleak eta erlijiozkoak direnak eta ez direnak.
– Jainkozalea eta erlijiozkoa bidezkoaren zati hau direla deritzot, bada, nik, Sokrates, alegia jainkoen zainketaren ingurukoa, eta gizakien zainketaren ingurukoa dela bidezkoaren gainerako zatia.
– Eta ederki esaten duzula deritzot nik, Eutifron. Baina oraindik pixka bat gehiago behar dut; oraindik ez baitut ulertzen zainketa zeri deitzen diozun. Ez baituzu esaten, noski, beste gauzen inguruko zainketa bezalakoa dela jainkoen ingurukoa ere. Izan ere, hitz hori erabiltzen dugu, adibidez, «edonork ez daki zaldiak zaintzen, zaldizainak baizik» esaten dugunean. Ez al da hala?
– Guztiz, bai.
– Hortaz, zaldiketa zaldien zainketa da.
– Bai.
– Eta txakurrak zaintzen ere ez daki edonork, ehiztariak baizik.
– Horrela da.
– Orduan, ehiza txakurren zainketa da.
– Bai.
– Eta abeltzaintza, abereena.
– Erabat, bai.
– Eta erlijiotasuna eta jainkozaletasuna, jainkoena, Eutifron? Horrela al diozu?
– Bai.
– Orduan, zainketa orok gauza bera burutzen du? Horrelako zerbait zaindua denaren onerako eta onurarako da, zaldiketak zaindutako zaldiek onura jasotzen dutela eta hobeak bihurtzen direla ikusten duzun bezala. Ez al zaizu hala iruditzen?
– Niri bai.
– Eta ehizak zaindutako txakurrak, eta abeltzaintzak zaindutako abereak, eta gainerako guztiak ere horrela; edo zainketa zaindua denaren kalterako dela uste al duzu?
– Zeusarren, nik ez.
– Onurarako baizik?
– Nola ez, bada?
– Orduan, erlijiotasuna ere, jainkoen zainketa izanik, jainkoentzako onura da eta jainkoak hobeak bihurtzen ditu? Zuk hau onartuko al zenuke, erlijiozko zerbait egiten duzunean, jainkoren bat hobea bihurtzen duzula?
– Zeusarren, nik ez.
– Nik ere ez dut uste, bada, zuk hori diozunik, Eutifron, ezta hurrik eman ere, baina horrexegatik galdetzen nizun jainkoen zainketa zeri esaten ote zenion, ez nuelako uste zuk horrelakorik esaten zenuenik.
– Eta zuzen uste zenuen, Sokrates, ez baitut horrelakorik esaten.
– Ederki; orduan, erlijiotasuna jainkoen zein zainketa izango litzateke?
– Esklaboek euren nagusiak zainduaz egiten dutena, Sokrates.
– Ulertzen dut; jainkoentzako zerbitzu bat izango litzateke, dirudienez.
– Erabat, bai.
– Orduan, esan al zeniezadake sendagileentzako zerbitzua zer lan ekoizteko zerbitzua den? Ez al duzu uste osasuna ekoizteko dela?
– Nik bai.
– Eta itsasontzi egileentzako zerbitzua? Zer lan ekoizteko zerbitzua da?
– Argi dago, Sokrates, itsasontzia ekoizteko dela.
– Eta etxegileentzako zerbitzua etxeak ekoizteko, noski?
– Bai.
– Esaidazu, bikain hori; jainkoentzako zerbitzua zer lan ekoizteko izango litzateke? Argi baitago zuk badakizula, jainkozkoak edozein gizakik baino askoz hobeto ezagutzen dituzula diozunez.
– Eta egia diot, Sokrates.
– Esaidazu, bada, Zeusen izenean, zein da jainkoek, gu zerbitzari erabiliz, ekoizten duten lan guztiz eder hori?
– Ugari eta ederrak, Sokrates.
– Armada buruzagiek ere egiten dituzte, maitea; baina, halere, lan horietan garrantzitsuena erraz esango zenuke, hau da, gerran garaipena ekoizten dutela; ala ez?
– Nola ez, bada?
– Nekazariek ere lan ugari eta ederrak ekoizten dituzte, nik uste; baina horietan nagusia lurretik ekoizten duten jakia da.
– Erabat, bai.
– Eta zein da jainkoek ekoizten dituzten lan ugari eta ederretako nagusia? Zer da ekoizpenaren produktu nagusia?
– Lehentxeago ere esan dizut, Sokrates, horiek guztiak nola diren zehatz ikasteko lan luzeagoa behar duela; halere, hau esaten dizut modu sinplean: batek jainkoentzako atseginak esaten eta egiten baldin badaki, otoitzak eta eskaintzak eginez, horiek dira erlijiozkoak, eta horrelakoek zaintzen dituzte etxe partikularrak eta hirien gauza komunak; eta atseginen kontrakoak erlijiogabeak dira, gauza guztiak hankaz gora jarri eta suntsitzen dituztenak.
– Hitz askoz laburragoen bidez esan zeniezadakeen galdetzen nuenaren nagusia, nahi izan bazenu, Eutifron; baina ez daukazu niri irakasteko gogorik, argi dago. Izan ere, orain egiteko zorian zeundela, atzera egin duzu, eta erantzun bazenu, jada nahiko ikasiko nukeen zugandik erlijiotasuna zer den. Baina, orain –maitaleak maiteari honek gidatzen duen tokira jarraitu behar baitio –zer diozu dela erlijiozkoa eta erlijiotasuna? Ez al da eskaintzak eta otoitzak egitearen zientzia bat?
– Bai.
– Eskaintzak egitea ez al da jainkoei opariak egitea, eta otoitz egitea jainkoei eskaerak egitea?
– Bai, horixe, Sokrates.
– Argudiaketa horren arabera, erlijiotasuna jainkoei eskatzearen eta ematearen zientzia izango litzateke.
– Esan dudana guztiz ederki ulertu duzu, Sokrates.
– Zure jakinduria desiratzen dudalako, maitea, eta arreta jartzen diodalako, diozun ezer lurrera eror ez dadin. Baina esaidazu jainkoei egiten zaien zerbitzu hori zer den. Beraiei eskatzea eta haiei ematea dela diozu?
– Hala diot nik, bai.
– Zuzen eskatzea ez al litzateke, bada, haiengandik behar ditugun horiek haiei eskatzea?
– Zer bestela?
– Eta zuzen ematea, berriz, haiek gugandik behar dituzten horiek haiei ordainetan oparitzea? Izan ere, ez bailitzateke trebea izango, norbaiti batere behar ez dituen horiek emanez opari egitea.
– Egia diozu, Sokrates.
– Orduan, Eutifron, erlijiotasuna jainko eta gizakientzat elkarrengandiko merkataritza teknika bat izango litzateke.
– Merkataritza teknika bat, horrela deitzea gehiago gustatzen bazaizu.
– Ez zait niri inola ere gehiago gustatzen, egia ez baldin bada. Baina azal iezadazu, zer onura etortzen zaie jainkoei gugandik jasotzen dituzten oparietatik? Haiek ematen dituztenak argi baitaude edonorentzat; izan ere, guk ez daukagu ezer onik haiek ematen ez dutenik. Baina gugandik jasotzen dituztenei zer onura ateratzen diete? Edo merkataritzan beraiek baino askoz hobeak al gara, beraiengandik ongi guztiak jasotzeraino, eta haiek gugandik ezer ez?
– Baina jainkoek gugandik jasotzen dituzten horietatik onura ateratzen dutela uste al duzu, Sokrates?
– Baina zer dira, ordea, azken finean, guk jainkoei egiten dizkiegun opari horiek, Eutifron?
– Begirunea, omenaldia eta, oraintxe nik nioena, atsegin ematea baino besterik zer dela uste duzu, bada?
– Erlijiozkoa jainkoei atsegina zaiena da orduan, Eutifron, eta ez onuragarria ezta maitea zaiena ere?
– Hain zuzen ere, ezer baino gehiago maite dutena dela uste dut nik.
– Orduan, dirudienez, hori da, berriro, erlijiozkoa, jainkoek maite dutena.
– Horixe bera.
– Hori esanez harritzen zara, bada, zure argudiaketak, geldirik egon beharrean, badabiltzala iruditzen bazaizu? Eta niri egotziko didazu errua, Dedalok bezala ibilarazten ditudalakoan, zu zeu Dedalo baino askoz trebeagoa izanik, biribilean biraka ibilarazten dituzunean? Edo ez al zara konturatzen gure argudiaketa, bira eman eta gero, atzera lehengo berera heldu dela? Izan ere, gogora zaitez aurrekoan erlijiozkoa eta jainkoentzako maitagarria ez zaizkigula gauza bera bezala agertu, elkarren desberdinak baizik. Edo ez al zara gogoratzen?
– Bai.
– Eta ez zara konturatzen jainkoek maite dutena erlijiozkoa dela diozula orain? Hori jainkoentzat maitagarria dena baino beste zerbait al da? Ala ez?
– Gauza bera da, erabat.
– Beraz, edo lehentxeago ez dugu ondo adostu, edo, bestela, ondo adostu badugu, orain ez gara definizio zuzena ezartzen ari.
– Hala dirudi.
– Orduan, hasieratik aztertu behar dugu atzera erlijiozkoa zer den, ni ez bainaiz gogo onez kikilduko zer den jakin arte. Ez iezadazu erdeinurik egin, ordea, eta, edozein modutara ere, adimena ahalik eta gehien horretan jarrita, esaidazu orain egia. Izan ere, gizakiren batek baldin badaki, zuk dakizu hori, eta ez zaizu esan baino lehen joaten utzi behar, Proteori[8] bezala. Ezinezkoa baita, erlijiozkoa eta erlijiogabea garbi ezagutuko ez bazenitu, zu inoiz zure aita zaharra hilketagatik salatzen saiatzea jornalari baten alde, baizik eta jainkoen beldur izango zinatekeen hori zuzen ez egitera arriskatzeagatik, eta gizakien aurrean lotsatuko zinatekeen. Baina ondotxo dakit erlijiozkoa eta erlijiogabea garbi ezagutzen dituzula uste duzula. Esaidazu, bada, Eutifron bikaina, eta ez ezkutatu zer pentsatzen duzun dela.
– Beste batean, Sokrates, orain presaka bainabil, eta joateko garaia dut.
– Zer-nolakoak egiten dituzun, adiskide! Neukan itxaropen handitik ni eraitsi ondoren alde egiten duzu, zugandik erlijiozkoak eta erlijiogabeak ikasi ondoren, Meletoren salaketaz libratuko nintzela uste bainuen, erakutsiz jada jainkozko gaietan jakintsu bihurtu naizela eta jada ez dudala ezjakintasunagatik horien inguruan ez arinkeriaz hitz egiten ez berriztapenak egiten ere, zugandik ikasi ondoren, eta, bereziki, hemendik aurrerako bizitzan hobeto biziko naizela.