Garoa/Agerpenak

←XIV. Nai ta ezin

XV. Agerpenak

XVI. Ijiji ¡aiene!→

pages 281-295

XV.

AGERPENAK

Zabaletako baserria utzi baño len galdetu izan balio Josek, errez jakin eraziko zion aitonak nondik zetorren lengo usteak aldatzea. Gogoa bazuan.
Ain zuzen, gure umezurtza larrañean aurkeztu baño lenxeago, Joanesek eta Malentxok agerpen andiak egin ta esatekorik ezkutuenak esan zizkioten alkarri.
Arratsaldea zan alakoa, ezti, garbi, eder ta esnagarria, biotzean egoak ipiñi ta animari zerurañoko bide zabalak ireki erazteko arratsaldea. Eguzki epel indargetua, lurrik geienak kerizean utzurik, azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan, zarka-xortaka; egurats emea, illuntzeko aizetxoa, osto berrietan jolas egiñaz, belar luzeak zabulunduaz, aiton-illoben arpegiak igortzitzen aizan, bigun bigun, aingeru lumaz bezela; txori xe alaiak, tarin, burubeltx, karnaba, txantxangorriak, egun guztiko ibillera ta txio jotzez nekaturik, sasi-zugazti barruan zeuden, lumapean mokoa gordeta, tuntun jotzalleak bere txistua zorroan gordetzen duan irudira; saguzar itxusi baldarrak, enaiz-banaizko ega txepeletan, batera ta bestera zebiltzan eiztari, eltxo ta samorro billa; lenbiziko izar gozoak, ozkarbi urdin sakonean, agertu zuan bere argi atsegiña, urre ale biziaren gisa, ta osiñetako igeltxoak, klin klon, klin klon, asi zuten baserrietako gau soñu berdin ta iraunkorra.
Joanes ta Malentxo, ezpañik zabaldu gabe, izadiari begira gelditu ziran.
—Guri entzuten iñor balego... —mintzatu zan Joanes, bat batera.
—Eztaukazu zer esanik, Malentxo?
—Ez, ba.
—Aspaldietan goibel zabiltzala nago.
—Egia da.
—Zer dezu, enetxoa?
—Zer? Gauza bat, gogo bat, ioran bat...
—Ezin iritxi diteke?
—Iritxi bai, denok batera etorriko bagiña.
—Aitor zadazu.
—Min emango diot.
—Aitor zadazu: zu poztutzea da nere poza.
—Nik... mojatarako ustea darabilt.
—Neskato!
—Bai, antziñatik, oso antziñatik. Aldetan guztian Bidaurretako elizara nua; bertan, nere arrenak egiteko txoko jakiña daukat; eztitan bezela egoten naiz, barrukoen otoitzak entzuten; zerua deritzat aien artean bizi alizatea... ta gauza guztien gañetik orixe nai nuke.
—Au albistea!
—Txarra?
—Txarra ez, txarra ez... baño eznekian, eznuan uste, etzait bururatu... Bai aldaki bestek?
—Jaungoikoak eta Bidaurretakoak.
—Aditzen eman diezu beraz.
—Bai, jauna.
—Zer diote?
—Tokia badagola.
—Nik Joserentzat nai ziñuztan.
—Amonak ostera Martiñentzat.
—O, ez! Martiñentzat ez: eznion nere baimenik iñola emango.
—Baiña Jesusi bai, aitona; Jesusi bai, ezta?
—Jesusek berea zaitu... Alabatxoa; nere begi gandotuak, ia ezer ikusi ezin duten begi auek, ordua datorkitanean, laster, zeuk itxiko zeunztalata nengoan... Zu zera, ez bakarrik nere samiñen eztia, baita ere nere luzapena, Zabaletako zuaitz zarraren kimu berri maitea... Baño neuk ere, nere antzera, Jaungoikoari eskenita zauzkat eta Jaungoikoak ondo artu bear izan du nere oparia. Bere oldea egin bedi! ... Nai dezunean, bada, berbertatik joan zindezke. Ni ilda gero joango baziña, neuk utzitakoa emango nioke Jesusi, ta eznuke orrela nai: eztiot neuk utzitakoa eman bear; neuk daukatana, neuk lurrean geien geien maite detan izatea emango diot, naiz ta, zuk etxetik ertetzean, nere biotza zauriturik odola dariola gelditu... Ta Joserena? Jose gizagaixoa! Jaungoikozkoa da mutilla ta orri eskerrak. Etsiko aldu... Zoazkit, Malen, Martiñek alde auetatik iges egin dezan; zoazkit ainbat lasterren Jose gurea nolabait artetu dedin. Bera ta Manuel izango dira nere azken orduetako lagunak, zure ordez, zure izenean.
—O zein ona dan nere aitagoia! Ederki esaten du. Jaungoikoari guretzat geien opa deguna eskeñi bear zaio, ta gerorako utzi gabe, biar edo etzirako luzatu gabe. Berak ordainduko du gaur berorrek egiten dion oparia. Nik, besterik ezin dezaket, baña egunoro otoitz egingo det berorren alde.
—Bai, egin otoitz nigatik, zure aideakgatik, Euskalerri guztiagatik.
—Baño ta nork esango dio amonari nere asmoa?
—Neuk: nere gain utzi zazu.
Onetan zeudela igaro zan mutillen borroka, ta bereala Jose aitonagana aurkeztutzea. Etzan beta egokia.
Burua norbere gauzaz betea dagoanean, iñoren eztabaidetan sartzeko gogorik ezta izaten.
Malentxok gau artan lo gozo gozoa egin zuan. Lo gozoa ta amesik ederrena. Aingeru zuriz inguraturik Bidaurretako elizgoian zegoala iruditu zitzaion, etxe on artako beste emakume garbien aldamenean, zerutar lore tartean bezela, ta Jesusek ongietorri zintzo bat emanaz, Jaungoikoaren izkera leun zoragarrian, itz auek esan zizkiola: «Zai nengoan, Malen, bada neretzat sortua zera Anima zalea naiz, animen egarria daukat, eta luzaroan egon naiz zurearen atarian, luzaroan egon naiz zuri deiezka: "Banator, banator", esaten zirazun, baño etziñan agiri. Noizbaiten ere Zabaletako lokarriak urratu dituzu, zure aideak nigatik utzi dituzu, nik zugatik zeruak utzi nituan tankeraz. Sarituko zaitut. Gaurtik geiago zu ta ni alkarrekin izango gera. Ementxen egongo naiz beti zurekin ta zure aizpatxoakin; ementxen aseko zera nere maitasunez; bertan apainduko zaitut zeruko doaiz; bertatik ikusiko dezu, Aloñatik baño urrerago nere betiko jauregi ederra. Nerea da, baño zuri eman nai dizut, errege naiz ta erregiña egin nai zaitut, dena dezaket eta eskatzen dezun guztia iritxiko dezu». Ta Malentxok, belauniko jarrita, jarleku berezia eskatu zion Jesusi aitonarentzat, berarizko laguntasuna etxeko danentzat.
Joanesek etzuan orrelako lo ederrik egin. Gau guztia begirik itxi gabe igaro zitzaion, gañera zetorkion bakartade itzala neurtzen, bere burua oso minberatzen, itz batzuk bakarrik esaten: «Jauna, Jauna, asko zor dizut, baña ematen dizutana baño gauza oberik eztaukat; nere oparia, Zuk badakizu, nik aldezaketanik andien andiena da!»
Jaiki zanean, etxekoandre zarrarekin naikoa itz eginda gero, Joseri deitu zion.
—Datorrela Jose.
—Eztakigu non dan.
—Billatu zak, Manuel: arrekin egon bearra zeukat.
Kataliñek:
—Norabaitera joan ezpazaigu. Jaiegunetako jantzirik eztauka gelan.
Malenek:
—Egingo nuke, amandrearen atzoko garrazkeriakatik.
Manuelek:
—Etzuan orrelakorik egingo. Neri aitzen eman gabe?
Malenek:
—Ezkenduan ezertxo dendatu. Egia, ni eznengoan ezertarako... Baño Josek badaki, jakin bear luke amandrea nola dan ta gu zer geran.
Ana Josepa:
—Auxen dek auxe! Batak moja dijoala, ta besteak, norbere berotasunean zerbait esan zaiolata, etxetik alde.
Kataliñek:
—Zeñek moja?
Malenek:
—Neuk, amatxo.
Kataliñek:
—Jesus Jaungoiko andia!
Manuelek:
—Onelako istillurik!
Azkenengo itzak, esanbearraren esanbearrez, bata bestearen gañean, alkarri eutsika, naspillaturik erten zuten; baña itz-mataza guztia baño sendoago Joanesen galdera larria entzun zan:
—Zer egin diozute Joseri?
—Utsa.
—Utsa? Utsagatik ezta ura etxetik aldendu. Zabaletako atean etzaio iñori egundaño bultzarik egin, ez errikori ez erbestekori, ta gutxiago beartsua izan bada. Edozeñek euki du gure maian oporra^[1] bete salda eta etzaio ukatuko ere ni bizi naizan artean. Etxe onetako morroiak etxetik ezkondu dira edo bertan ill dira, beren gogoz erten ezpadute. Katillua. Baño ezta Jose gure morroi, ta neke azpian erabilliarren, eztiogu beñere alogerik eman. Etzazute aztu: nere adiskide on baten semea da; neuk esan nion orren aitari, eriotz aurrean, nere illoben antzera maitetuko nuala Jose, ta maite det, maitegarria data. Bai maitegarria! neuk dakit zer gurutze daraman ta nola daraman!
—Guk ere maite degu.
—Ekarri zadazute, bada, Jesusen izenean! ekarri zadazute dagoan tokitik. Aurki idoro bear det nere adiskide zarra ta eznuke bere aurrean lotsatu nai. Manuel, joari, Joseren billa.
—Nora baneki.
Malenek:
—Paulagana joan zaite. Arrek jakin oiditu Joseren ipuiak. Eta ezer ezpadaki ere, bera baño oberik ezta iñor Jose nun dabillen antz emateko.
Arriturik gelditu ziran gure gizadiak albiste auek ezagutzean. Batez ere Malentxoren burubidea.
Ana Josepak aitonari erantzuteko gaitasunik etzeukan. Eztedilla iñor miraritu: maitetasunak arpegi edo alderdi asko dauzka, ta alderdi guztien berri jakiteko, nor dan maitale, noiz dan maitale, zeñen zale dan, norako joera daukan ezagutu bear da. Begira dezagun nola maitatzen duan aurrak aurtxoa: berez, kezka, lege ta eragozketa gabe, txepetxak txepetxa bezela; begira nola gazteak gaztea: biotzez, bero beroan, itxu itxuan, irudimenaren laguntzaz indarturik; begira nola gizon zarrak: buruz, benaz, otz samarrean, norbaitek dauzkan zerzeladakatik. Ez, gure maitetasuna ezta danentzat era batekoa, ezta ere beti berdiña. Sakon ta iraunkorra izanarren, lotan egon oida sarri, aztuta, gordeta, estalirik, auspena dagon suaren antzera. Maitetasunak, bere agerraldirako, egun, ordu ta garaiak dauzka, ta ordurik samurrena maiteari agur egin bear dioneko garaia izaten du.
Ordu ori sumatzean berritu zitzaion Ana Josepari Malentxorentzat gordeta zeukan maitetasuna. Berritu, ezetu, esnatu edo orrela zerbait.
Ta Kataliñi? Kataliñi, ama zan da, bere alabaganako gogo bizia, lera zintzoa, griña sutsua, beti berri ta eze iduki zuan griña ona, txito azi, zearo anditu, beingoan zolitu, ezin geiagoan minberatu Neskatxa ura, neskatxarik argiena, maratzena; egundaño oker bat egin etzuan neskatxa, erantzuera gaizto bat eman etzion umea, zitalkeri bat zer zan etzekiana; eskurik garbienekoa, biotzik biguñenekoa, elurrezko azal ta izar-begien jabea; alaba ederra, alaba zogia, alaba liraña, alaba kutuna, zartzaroko itxaropen gozoa, orma itzalen ostean sartu bear zitzaiola! Jeesus! Ainbeste txera ta palaguz seaskan ta magalean aurra euki; ainbeste arazo ta neke norbere umea norberetzat azitzen artu; amaren ondasuna ume ura izango zalata ainbeste ames egin; bere begietan bizitza edateko, etxean ezin bazan etxe inguruan lotu nai, ta onik onenean, goizetik gabera, bazijoala, burni-sare baten atzean ikusi bearko zuala, noizean bein, besteren batzuk utzitzen ziotenean. A! Ori etzan lege ona! Benetan, orrenbeste ta geiago opa zion Jaungoikoari, baño, sartu zitezela bestien alabak; egiaz, aingerutzat azi zuan Malentxo ta Bidaurretan zegoan aingerutegia, baño Jesus ba, Jesus!
—Jose Ramon, zer egin bear degu?
—Jaunaren oldea izan dedilla.
—Orixen da gizonaren baretasun.
—Zer nai zenduke ba? Baimena ukatzea?
—Ez, baña.
—Jaungoikoari gogor egitea?
—Ez, baña...
Etxekoak beren elean utzita, Manuel Azkarragaruntz atera zan. Goibeletik trumoira, euritik erasoaldira.
Paula ta Martin agiraka zebiltzala, ta gogor ala ere, urruti aldetik ezagutu zuan Manuelek.
Atean sartu baño len ekin zion Paulak, oiez bezela, beretik ertenda, deadarrez, estanda egin bearrean:
—Borreruak zerate zuek, biotzgabeak, gizagaizkiñak. Egin lana Zabaletan, urkatu arte lan egin, ondo erantzungo dizueta. Bear zaitut eta geldi zaite, bear etzaitut eta ken zaite. Orrelakorik ezta iñun ikusi. Baño auzotegiak zuen egintza jakiten duanean, erriak jakiten duanean, lotsatuta gelditu bearko dezute. Neu izango naiz gaiztoen gaiztoena zuen nabarmenkeria zabaltzen.
Martiñek:
—Ago ixillik, txotxiña.
Paulak, ezentzun eginda:
—Ta ez uste izan, zoriobekoak izango zeratenik, ez uste izan. Jaungoikoak ezingo zaituzte bedeinkatu: ez Jaungoikok, ez gizonek. Gaurtik aurrera, zuen etxean gizadi zintzoak ezluteke ankarik ipiñi bear. Nik behintzat...
Mikallak, aria ebakiaz:
—Ixo, Paula, ixo.
Paulak, bereari jarraituaz:
—Ez, ama, eztet ixildu bear: obeto du nere aotik jakitea. Manuel, ni eznaiz zurekin ezkonduko.
Mikallak:
—Etzaiozu jaramonik egin: gaur onek zer esaten duan eztaki.
Paulak:
—Bai, amatxo, badakit; badakit etxearen kaltean dana, badakit berorri negar eragiten diotana. Eznioke miñik eman nai, ta ala ere biotzak biraltzen dizkit itz auek aora, biotza darabilt agintari. Manuel, gu legusuak gera ta ez senargaiak; amonak egin gaitu senargai ta ez Jaungoikoak. Zu beste bati zerbait esana zera...
Manuelek:
—Bai aldakizu Jose nun dabillen?
Paulak, deadarra beratuaz:
—Bostak baño len, sagastegiko estratan bera, negargarri joan da.
Martiñek:
—Lupuak jango aldu, dagoan tokian lurrak irentsiko aldu.
Manuelek Martiñi:
—Mingaña luzea ik. (Paulari). Paula, guk eztegu bialdu Jose.
Martiñek:
—Neuk aterako det, makilka.
Manuelek:
—Ik? Guretik ez beintzat. I ezaiz gurean sartuko.
Martiñek:
—Nola esan dezu?
Manuelek:
—Ezaizala gurean sartuko; ez aldek aitu?
Martiñek:
—Zergatik? Zer dalata?
Manuelek:
—Geuk nai eztiagulako, ta gañera Malen moja dijoalako.
Martiñek.
—Erre, koondo!
Mikallak:
—Aitaren ta semearen!...
Paula, dana gozaturik:
—Jaungoiko maite maitea! Manuel, billatu zazu Jose... edo bestela neuk billatuko det baita lurpean badago ere!
Martin, etxean ezin egonda, Zabaletara urreratzen ausartu ezta, tresna batzuk ausi ta biurrikeri okerrak Paulari esan ondorean, aserrez irakiten, erraiak jaten, errira jetxi zan, ta errian Moxolonera sartu. Tokitara!

1. Katillua.