Hitzaurrea
José María Valverderi eskainia "Zalantzarik gabe lengoaiarekiko interes historiko baten aztarna naiz."
Roland Barthes
Funtsezko gertakari batek inarrosi du jarduera intelektuala XIX. mendearen bigarren erdiaz geroztik, autorea, irakurlea eta testuaren eginkizuna aldatuz. Roland Barthesek bere gain hartu zuen hitzaren kontzientzian bere jatorria duen modernitatearen fenomeno atzeraezin horren ikerkuntza kritikoa.
Obra ugari batean zehar Barthesek askotariko egitasmoak jarri zituen abian arazo hori era prismatikoan aztertzeko helburuarekin: "idazkuntzaren historia" bat, "lengoaiaren kritika" bat, "semiologia" bat, hitzen solidotze-prozesua aztertuko zuen zientzia bat. Ez zituen sekula asmo horiek sistematikoki bete, baina bere testuen bilbadura osatzen dute, lengoaiaren azterketa teorikoaren eta idazte-praktikaren arteko batasuna. Barthesen obra lengoaiaren kritika historikorako bidea irekiko dio lengoaia baten bilaketa da.
Barthes hasieratik erabat jabeturik zegoen "lengoaiaren izaera sinbolikoaz", hau da, kanpoko errealitatea adierazteko zuen ezintasunaz --testu diskurtsiboen kasuan-- eta subjektua bera --literaturan--. Ez dago munduaz eta niaz ezer esaterik, lengoaiak bere buruaz soilik hitz egiten du --bere artikulazioaz, bere historiaz, bere sintaxiaz--; ez dago haren mugetatik irteterik -- "kanpoan airea falta da", idatzi zuen Wittgenstein-ek--. Diskurtso zientifikoek arazo horiei albora eragin dieten bitartean beste gauza batzuei buruz naturaltasun handiagoz hitz egiteko, literaturak urradurarekin bizi izan du kontzientziaren prozesu hori.
Ikuspegi horretan kokatzen da Barthesen lehen liburua Idazkuntzaren zero gradua (1953), 1947 eta 1950 bitartean Combat aldizkarian agertutako artikulu batzuk jasotzen dituena. Une horretan jarrera "sartrearra eta marxista" hartzen du eta forma literarioa (Camusen Arrotza-n sentimendu bizi bat izan zuen horretaz) "konprometitzearen" entsegua egiten du, "Réponses"-en (1971) azaldu zuenez.
Barthesek ahaleginak egiten ditu marxismoaren borroka ideologikoa eta kontzientzia literarioa adiskidetzeko, idazlea bere kondizio tragikoaren erdian kokatuz: Historian esku hartu nahi du, baina erantzukizun formal besterik ezin du izan. Testua korritzen duen ideia horretatik, Barthesek ondorioztatzen du literatura formal huts bat lantzearen premia, idazleak derrigorrean egin behar duena, gaur gaurkoz horixe duela bere benetako gizarte-konpromisoa. Barthesen analisiak "Idazkuntzaren Historiarako sarrera bat" izan nahi du, eta bertan literatura klasikoaren eta idazkuntza modernoaren arteko haustura konplexua ikertzen du: zer elementu sartu diren jokoan, zein den idazlearen eginkizuna eta nola hori guztia gizarte-egoera baten errainu den.
Literatura klasikoa iraganean ainguraturiko formaz markaturik dago eta horiek "Letra Ederren" ezaugarri dira, eta kanpoko mundua adierazten duen lengoaiaren erabilpen "errugabe" baten bitartez idazlea bere gizarte-ingurunearekin lotzen dutenak. "Poetika klasikoak" arte bati erantzuten dio (hau da, teknika bat praktikan jartzeari); hitzek hautespenezko edukia dute, idazleak besteei zerbait komunikatzeko, ulergarri bihurtzeko asmoarekin ematen diena. Natura "betea, jabegarria, ihesik gabea eta itzalik gabearen" ikuspen baten errainua da, "dialogoa postulatzen du" eta "gizonak bakarrik ez dauden unibertso bat eratzen du". Hala ere, "idazkuntza klasiko hori klase-idazkuntza da, bistan denez", ordena burgesari lotua.
1850az geroztik, "kapitalismo modernoaren sorrera; frantses gizartea hiru klase etsaitutan zatitzea" --Barthesek prozesu hori guztia bere tradizioaren baitan ikusten du--, ideologia burgesak utzi egiten dio hegemoniko izateari besteen arteko bat gehiago bezala agertzeko. Idazkuntzak ugaltzen hasten dira, aho-lengoaia idazkuntzan sartzen da --ordura arte gertakari imajinaezina zena--, eta idazlea ohartzen da gizarte-errealitate berria adierazteko fosil bat besterik ez daukala: lengoaia eta bere formak, adigarritasuna, gizarte-lokarria iraunarazi bahi badu molde zaharrak birsortzera behartzen dutenak edo bestela ez-zentzuan arriskatu beharra daukala.
Lengoaiaren arazo hauek agertzen hasi ziren unean sortu zen idazkuntza modernoa. Hizkuntzak dentsitate historiko sakon bat duelakoaren kontzientzia idazleak hartzean, hitzak ez direla errealitateak edo sentimenduak "adierazteko" tresna soilak, baizik eta berek hitz egiten dutela, aldien hondotik eduki jalkien lodiera erakartzen dutela, haien artikulazio sintaktikoa "arauemailea" dela eta "forma" jakin batzuk behartzen dituela irakurgarri bihurtzeko. Idazlea harrapaturik dago bidagurutze horretan, egoera berria adierazi nahi du baina horretarako zeinu faltsuen premia du, gizarte-lokarria ez etetearen helburuarekin eta besteen onespena lortzeko; "literatura erritualtzat eta ez etsaien adiskidetzetzat inposatzen dioten" formak errepikatzen ditu, zeren jadanik ezin baitu munduaz ezer esan.
Egoera erdiragarri horrek isiltasunera gidatzen du. Idazleak ezin du bere ezintasuna bera ere adierazi, iraganeko forma guztiak, bere erabilpenean bertan, ezartzen dituen lengoaia batean, eta idazkuntzan iraultza bat bilatzera beharturik aurkitzen da, aurreko ordena krisian jarri eta berriz ere orainaldiko munduarekin komunikatzeko aukera eman diezaion.
Hala eta guztiz ere, hori ere arazotsua da. "Idazkuntza iraultzailea" deitu izan denak ez du ezertan aldatu klasikoaren egitura. "Idazkuntza politikoek", gizarte-klase baten zerbitzuan daudenek, antzinako jitea birsortzen dute, konturatu gabe "ordenarako" dei berri bat ezartzen dute. Idazkuntzan iraultza bat burutzea ezin liteke izan "zein talde sozialentzat idazten duen hautatzea", baizik literatura pentsatzeko era aldatzea, Historiaren pisu guztitik aske dagoen lengoaia bat bilatzea. Historia hori idazleak azalerarazi eta erakutsiko duen lengoaia bat, berorren konplize izateari utzi eta daukan krisia seinalatzeko.
Barthesek, bere idatzietan zehar, idazkuntza modernoak sorturiko hiru ahalbide aurkezte ditu: 1. idazkuntzan zeinu faltsuak erakustea (Flaubert, Proust); 2. literaturaren heriotza aldarrikatzea (Mallarmé); 3. idazkuntza zuri bat sortzea, zero gradukoa, lengoaiaren morrontzapetik askatua (Camus). 1. Lehen aukerak lengoaiaren erabilpen-balioa "lan-balioaz" ordeztea jartzen du agirian batik bat. Literatura hizkuntz forma baten lanketa da, eta hartan ez da kanpo-errealitatea adierazten --hurranezina baita lengoaia dela medio--, baizik eta hitzekin borroka egiten duen idazlearen ahalegina bera, forma zehatz, doia bilatzeko. "Artisau-lan" gisa Flaubertengan agertzen den idazkuntzaren kasu ereduzkoa da. Aldi berean --lehen genioenez--, aho-lengoaia idazkuntzan sartu da eta bere erabateko integrazioa lortzen du Proustengan. "Hor hasten da, literatura gizarte Natura gisa ezagutzen eta Natura horren fenomenoak bere gisa emateko modua ikusten". Jarduteko era hori, Queneaurengan segida izango duena, berriz ere idazkuntza konprometitu bihurtzen da, hemen idazlea mugaturik aurkitzen da gizartearen egoera erreala dela medio, ez iraganetiko jarauntsitako konbentzionalismo hutsengatik.
Barthesek bereziki azpimarratzen ditu funtsezko eginkizuna duten bi prozedura: passé-simple eta singularreko hirugarren pertsona. Bi konbentzioek literaturaren izaera fikziozkoa erakusten dute.
Passé-simple aldia ez dago frantses mintzatuan eta oroitzapen narratuaren erreferentzia soila egiten du, hau da, literaturaren izatearena berarena. Prozedura hori naturaltasun handienaz bizi izaten denean, egiantzekotasun printzipio bat dela ohartu ere egin gabe, hau da, idazlearen eta gizartearen arteko "hitz-itun" bat, literatura objektu mitologiko gisa kontsumitzen da. Flaubert izan zen gertakari horren kontzientzia hartzen eta manipulatzen lehena. Haren idatziak hitz-joko zail batez artikulaturik daude. Funtzio hori berori burutzen du nobelako hirugarren pertsonak (bera); "sortze-lana Historiarekin edo existentziarekin lotzen du", hori ere "hitz-itun" da. Nia idazkuntzan sartzeak ezbaian jartzen du idazkuntza, Prousten obraren kasuan bezala; Barthes bi pertsonen konbinazio bat egitera iritsiko da: Roland Barthes, Maitasun-diskurtso baten zatiak.
Idazkuntzak, aho-hitza sartu eta literaturako mekanismo formalekin (passé-simple eta hirugarren pertsona) jokatzen duen hizkuntzako lan gisa, literaturaren benetako izaera linguistikoa agerian jartzeko aukera ematen dio eta horrela bere krisia eta errealitatea erakustekoa: "hatzaz seinalatzen den maskara bat da". 2. Lengoaiaren kontzientziak bigarren ahalbide bat sortzen du: haren desintegrazioa. Hitz poetikoa orain isiltasunean ezkutatzen da eta literaturaren heriotza kantatzea besterik ezin du egin. Mallarméren kasu enblematikoa da, zeinaren idazkuntzan hitzek beren inguruan hutsarte bat sortzen duten, eta "bere harmonia sozial eta errudunez askaturiko, ez dezan gehiago --zorion tenore-- durundi egin". Mallarméren lengoaiak, Orfeok bezala, "zeinak uko eginez baino ezin baitu salbatu maite duena".
Rimbaudengandik hasita poesia modernoa derrigorturik dago formaren egoera bizigabe horretara. "Hitza kasu horretan entziklopedikoa da", bere iragan eta etorkizun posible guztiez betea, lengoaiazko erlazioak suntsitu egiten ditu, gauzek eta gizakiek beren artean dituztenak. Natura objektuen batura desjarraitua da eta gizakiak, bakarrik, isolaturik, aurre egiten die "Naturako irudi gizaz bestekoekin: zerua, infernua, sakratutasuna, haurtzaroa, eromena, materia hutsa eta abar". Lengoaiaren desintegrazioa, kasu honetan, edozein aurresuposizio etikoren deuseztapenetik igarotzen da.
3. Bada, ordea, beste soluzio bat, idazkuntza zuria lortzean datzana. Flaubert eta Proustek beren ahalegin guztia hitzak lantzen jarri zuten bitartean, zero graduko idazkuntzak lengoaiaren lehen kondizioa: haren erabilgarritasun hutsa, berraurkitzen du Barthesek azken posizio hori Camusen Arrotza-n ardazten du azken jarrera hori; idazkuntza hemen "isiltasun baten existitzeko era" bezala sartzen da. Uko egitera iritsi gabe --Mallarmérengan ikusi dugunez--, lengoaia hustu egiten du bere edukiez eta hitz garden bat lortzen du, "absentziaren estilo halako bat gauzatzen du, zeina estiloaren absentzia ideal bat den ia"; idazkuntza bat zeinean "lengoaiaren ezaugarri sozial nahiz mitikoak formaren izamolde neutro eta ahalgabe baten faboretan". Hala ere, jarraitzen zaio Barthes, "ez dago ezer infidelagorik idazkuntza zuri bat baino". Mito formal berriak ezartzen dituzten automatismo propioak sortzen ditu. "Gizartearen egoera erabat homogeneo bat" aurreratzen duen aldi berean, unibertsalizatu egiten du esperientzia konkretua eta aurrera egiten uzten ez dion impasse batean geldiarazten du idazlea. Gaurko gizartearen impassea da zalantzarik gabe.
Idazlea eta gizartea bereizten dituen egoera urratu horrek gizaki garaikidearen kondizio kritikoa erakusten du, eta artean eta idazkuntzan nabarmentzen da: libreki idatzi nahi badu, adigarritasunari uko egin beharra dauka (ez ulertua izan) eta, beste gizakiekin berradiskidetu nahi badu, zeinu faltsuen truke izan behar du. Azken finean, Barthesek "lengoaiaren utopia" baten ahaltasunerantz apuntatzen du: askatasuna aurkitzen da idazleak, urradura horretaz jabeturik, bere ahalegin guztia hori gainditzen jartzen duen tokian. Idazkuntzak ugaldu eta idazkuntza berri bat asmatu, egitasmo bat bere baitan har dezakeen lengoaia bat. Hurrengo urteetan, Barthesek bere egitasmo kritikoa aurrera eramaten lagunduko dion tresna berri bat aurkitzen du estrukturalismoan, gaur eguneko arazoez hitz egin ahal izateko lengoaia bat. Saussure irakurtzeak, Greimas-en narratologiarekiko kontaktuak --horren bitartez Jakobson ezagutzeko aukera izan zuen--, Hjelmslev-ek landuriko konnotazio-eskema ezagutzeak, Lévi-Straussen gomendioz Propp irakurtzeak eta Benvenisteren hizkuntzalaritzarako joera grinatsuak semiologia bat lantzera bultzatu zuten, hau da, hizkuntzaren lehen sistemaren gainean sustengatzen diren esanahizko bigarren sistema baten zeinu gisa gizarte-objektuen analisi bat egitera.
Mitologiak (1957) obran gizarte-objektuak bereizten ditu --teatroa, argazkigintza eta zinema burgesak, iragarki publizitarioak, jet gizakia edo gizakien familia handia-- "mito" garaikide gisa. Munduan ez dago ezer lengoaiatiko "zentzuz" gabetua denik. Gizarte-gertakari guztiak integraturik daude hizkuntz artikulazioan eta beren gain hartzen dute beren zentzuaren zama guztia; baina gure gizarteak "naturaltasun" osoz lengoaia hartzen duenez gero beste gauza batzuez --gizarte-objektuez-- hitz egiteko tresna gisa, horiek ere "natural" itxura hartzen dute, eta berehalaxe gertatzen da "mezuaren endekatzea", zeinak ideologikoa delarik, naturala dirudien. Semiologiak aurkitzen du gertakari-sistema soil gisa irakurri eta kontsumitzen dena izatez balio-sistema bat dela. Berrogeita hamar eta hirurogeigarren hamarkadetan, Barthesek erreminta legez hartu zuen analisi estrukturala gizarte-kritika bat burutzeko, Modaren sistema (1967) obran egin zuenez "jantzi idatziarekin".
Urte horietan beretan, literaturari aplikatzen hasten da Racinez (1963) obran, non raciniar tragedia hondo batean: historian, narrazioan gertatzen den unitate (figura)-sistema batera murrizten duen.
"Kritika berri" hori "jeinu nazional frantsesaren" ordezkarietako baten analisiari aplikatzean, Raymond Picard-ek ordezkaturiko kritika akademikoaren arbuioa eragin zuen Kritika berria ala iruzur berria? obran. Barthesen erantzunak Kritika eta egia (1966) obran "nouvelle critique"-aren printzipio teorikoak argitzen ditu: lengoaiaren izaera sinbolikoa literaturaren zientzia orokorrean nagusi; subjektua hutsarte edo absentzia bat da, zeinaren inguruan zentzua zabaltzen den; kritika idazkuntza bihurtzen da, eta irakurleak zeregin aktiboa hartzen du.
Urte horretan bertan idatzi zuen "Narrazioen analisi estrukturalerako sarrera", eta bertan, narratologiaren (Greimas) azterketen ildotik, Barthesek bere bertsio propioa eskaintzen du eta hiru maila horizontal bereizten ditu narrazio-obran: funtzioak, egintzak eta narrazioa.
Narrazioaren egitura eratzen duten zentzu-maila horien ikerkuntzatik abiaturik, Barthesek beste pauso bat emango du bere analisian Testu: funtzioak, egintzak eta narrazioa iruten dituen ehundura bihurtzean: S/Z (1970) obran, eta ondoko artikuluetan, Barthesek testu-analisiranzko urratsak ematen ditu eta bertan ez egitura, baizik eta lengoaiaren "bolumena", haren trinkotasuna, nola egitura hala haren estalkia eratzen dituzten zentzuen plurala jartzen ditu agerian. Testu-analisiak ahalegina egiten du esateko, ez nondik datorren testua (kritika historikoa), ezta nola egiten den ere (estruktura-analisia), baizik eta nola desegiten, lehertzen, sakabanatzen den: zein bide kodetutan barrena alde egiten duen.
Testu-analisian, Barthesen semiologia literarioak bere egiazko lekua aurkitzen du, lengoaiaren erliebeak, bere dentsitate eta lodiera, bere zentzua, forma edukirantz jotzen duen modua behatzeko aukera eskaintzen duen hura.
Hirurogeigarren urteen azken aldera, Barthesek ageriki uko egiten dio munduko narrazio guztiak estruktura berean ikusi nahi zituen ideia estrukturalistari. Testu bakoitzak "jadanik-idatziarekin" bere burua egiteko era desberdin bat dauka: testua nagusiki plurala da.
Berak mehar eta konplikatu eraiki zuen estrukturalismo batekiko loturak askatzen hasten da eta Idazkuntzaren zero gradua lanaren haria hartzen du berriro. Analisia eta kritikak idazkuntza nozioa hartzen duten berriro, eta horren arazo guztiak --autorea, irakurlea, testua-- bere artikuluetako gai nagusi bihurtzen da, adibidez "Idatzi, aditz iragangaitza?" (1966), "Egilearen heriotza" (1968), edo "Hizkuntzaren surmurra" (1975) bezalakoetakoa.
Idazlea, irakurlea eta kritikaria testu-espazioan bateratzen dira, berba eta lengoaiaren, historian zehar, geruza geruzaren gain, metaturiko, tolesturiko idazte-prozesuen sare horretan. Zati bakoitzean presente dauden lengoaia-aniztasun batez eraturik dago testua. Barthesek beretzat hartzen du Kristevaren "testuarte" nozioa eta Derridaren "idazkuntzaren idazkuntza"-rena, elkarren artera igortzen duten zentzuen presentzia gisa testua definituz.
Bere lekualdaketa propioarekin --semiologia eta analisi estrukturaletik testu nozioraino--, Barthesek kritika estrukturalistatik postestrukturalismorako pasabidea seinalatzen du jarduera intelektual frantsesaren eremuan. Hemen itzuli den bigarren liburuak --Testuaren atsegina (1973)-- ikuspegi berri horren gakoak iradokitzen ditu.
Barthesek kulturatiko ahots-aniztasun, "lengoaien bizikidetza" gisa kontzebitu zuen testua, hizkuntza berarekiko kanpo-gertakari gisa. Berak erreferentzia guztiak arrastatzen ditu, historia, eta idazkuntzaren --zentzu modernoan-- trinkotasunak agerian jartzen du.
Testuaren atsegina "Babel zoriontsua" horren errekonozimendua da eta idazleak eta irakurleak duten bateralekua. Lehenak bere ahalegin guztia egiten du norbaitengana zuzentzeko zeinuak markatzen, nonahi dagoelarik ere sortu duen "irakurketaren praktika eroso batekin" hartuko duen unibertsoa. Irakurleak zeregin aktiboa du, irakurketa geldiaraztera gonbidatzen dute bere lengoaia-esperientziatan galtzeko. Testuaren plazera "euforikoa" da.
Baina aldi berean, eta idazleak lengoaiaren kontzientzia duen heinean, ihes egin nahi die gainezarpenei, hautsi egin nahi ditu arauak, "irakurlearen oinarri historiko, kultural, psikologikoak, haren gustuen, haren balioen eta haren oroitzapenen egitura kordokarazten dituena, haren lengoaiarekiko erlazioa krisian jartzen duena". Idazleak "lengoaiaren heriotza" eta "kulturaren suntsipena" erdi-ikusarazten du, subjektua "galera-egoeran" jartzen du, gainezkatu eta txunditu egiten du: "testuaren gozamena" da.
Barthesek planteatzen duen testu eta idazkuntza nozioa bi jarreren tartean aurkitzen da: "ezen aldi berean eta kontraesankorki hartzen baitu parte kultura ororen hedonismo sakonean... eta kultura horren suntsiketan: bere niaren kontsistentziaz gozatzen du (hori du bere atsegina) eta ni horren galera bilatzen du (hori du bere gozamena). Bere baitan birritan banaturik dagoen subjektu bat da, birritan makurra". Ez gure lengoaiaren kontzientzia bakarrik, baizik eta haren arauak hausteko era bilatzen du haren menpekotasunari ihes egiteko.
Baina, "Nola egon daiteke testu bat, lengoaia izanik, lengoaietatik at? Nola kanporatu (kanpoan ezarri) munduko hizkerak, hizkera gabe?... Nola “libra” daiteke testua fikzioen, soziolektoen gerratik? Akitze-lan progresibo baten bitartez".
Barthes galdera horrekin Zero gradua-n ikusi genuen eta han kontraesan ebaztezin gisa agertzen zen arazoan sartzen da: kontzientzia berriaren edukiak forma zaharrez, nork bere burua adigarri bihurtzeko zeinu faltsuez esplikatzearenean. Hemen erantzuna ematen du: testu-espazioaren sorkuntza, testuak bere baitan hartzen du "kontraesan logikoa" eta "lengoaia guztiak nahastuko lituzkeena" erakusten du, bere aniztasuna, erreferentzia soziolinguistikoa ezabatuz: testuaren atzean ez dago inolako ahotsik; lengoaiak ez du inongo lekutatik hitz egiten: idazkuntza atopikoa da. Barthesek irteera-bide bat bilatu nahi dio gure orainaldiaren impasseari, zeren lengoaia oro, leku eta ahots batetik ahoskatzen den bezain laster, "lengoaien gerraren" preso da, borroka ideologikoan sartzen da. Baina ideologia bakarra dago --seinalatzen du Barthesek--: klase dominatzailearena; dominatuak beharturik daude (sinbolizatzeko, bizi ahal izateko) berenak ez dituzten zeinuak hartzera. Gizarte-borroka, beraz, ideologia ororen subertsioa izango da; hortxe kokatzen da testu atopikoa, asoziala, lengoaien aniztasuna agerian jartzen duena, "gizarteak giza produktu orori exigitzen dion batasun morala" gainezkatzen du.
Zalantzarik gabe testugintza horren izaera "aurreranzko ihesa" izaten da beti, lengoaien, idazkuntzaren praktika berrien, "testuarteko" joko "imajinaezinen" sorkuntza. Errepikapenak edozein lengoaia berehalaxe zahartu egiten du, eta lengoaia zahar oro beti ezinbestean konprometiturik dago: zaharberritu beharrean dago. Baldin eta "fikzioen gerrari" ihes egitea testuaren atseginari badagokio, lengoaiaren, hitzen eta hizkuntz formen solidotze-prozesu historikoen izaera sinbolikoaren kontzientzia duela agertzen duen heinean, gozamenak zaharberritzea behar du (zaila, zeren eta oso sarritan aurkezten baita berri bezala estereotipo baizik ez dena) berea duen noraeza agertu ahal izateko: diskurtsoaren suntsiera, idazkuntzaren praktika berri bat sortu ezean ezinezkoa dena. Atsegin-testua hitzaren kontzientziari loturik dago eta ironiaren bitartez agertzen da. Flaubert eta Proust dira Barthesen adibide gogokoenak. Flaubertekin gertatzen da lehen aldiz literatura klasikoarekiko haustura, "zentzugabe bihurtu gabe" diskurtsoa hausteko era bat; "narratibitatea deseraikirik dago eta historiak irakurgarri dirau halaz guztiz", sekula ez zaio atsegina irakurleari hobeto eskaini. Prousten obra, Barthesentzat, "erreferentzia-obra dela, mathesis orokorra" da, testuartea, "testu infinitutik at bizitzeko ezintasuna" hobekien erakusten dena, zeren "liburuak zentzua gauzatzen du, eta zentzuak bizitza".
Atsegineko testuak gogoeta bultzatzen du, hau da, irakurlea, kritikariarengan abian jartzen du behin eta berriz hizkuntza, kultura eta historiaz gogoeta egiteko gaitasuna horien identitatea birkonpontzeko leku gozatsu bat gordez.
Gozamen-testuak "atsegina zatitan; hizkuntza zatitan; kultura zatitan" aurkezten du; logika eta helburu orotatik kanpo desintegraziora bideraturik dago: "deus ez da berrosatzen, deus ez da berreskuratzen". Idazkuntza garaikidearen ezaugarri da; hutsa, deslekutua, aurreikusezina, iragangaiztasunaren forma garbia da: idaztea egintza bat da.
Barthesentzat lengoaia atseginik handienarekin aurkezten den eretako bat bukatzen du: "ahots gorako idazkuntza". Esanahia, kadentzia, "inflexio dramatikoak" eta "intonazio makurrak" ezabatzeko ardura guztiarekin, Barthesek "ahotsaren bikor" entzuten zuen, tinbre eta lengoaiazko nahaste erotiko" bat. Sarritan harrapatzen zuen ustekabean bere burua ahots batek modulaturiko, gorputz batek artikulaturiko hizkuntza entzuten eztitan liluraturik, esanahiari --solaskidearen haserrerako-- kontu egin gabe.
Hurrengo testuetan, Barthesek ahaleginak egiten ditu idazkuntza egintza bezala praktikan jartzen. Lengoaia edukiz gabetu nahi du eta kodez kanpoko mezu bat sortu, hutsarte baten inguruan lengoaia "begiztatzen" jarraitzearen ahalegin entzungabetik jalkitzen den informazio osagarria (errealitatea edo subjektua), idazten jarraitzekoa nahiz eta ezer ez esan. Zergatik eta zertarako? Idazteko desira eta gozamenerako soilik. Hori da egiazko mezua, idazleak bere buruaz transmiti dezakeen gauza bakarra hautazko direlarik hitz hutsal batzuen eta uneoro enuntziatua hertsatzen duten xedapenak dituen gramatika zital baten erdian. Eta berez hori da idazleak bere egintzan aditzera eman nahi duena: izan eta maitatua izan izaten jarraitu ahal izateko. Roland Barthes Roland Barthesek idatzia (1975) obran, desira hori eta izateko era hori azaltzeko era bilatzen du bere buruaren gaineko narrazio baten fikzioaren bitartez: "Zatika idatzi: zatiak orduan harriak dira zirkuluaren inguraldean: nik biribilean aurkezten dut neure burua: neure unibertsotxoa apurretan; erdian, nor?"
Testuan zehar lehen eta hirugarren pertsonen alternantziak ezbaian jartzen du literatur konbentzioa, subjektuaren barreiatze-efektu bat sortzen du; irakurleak ez daki nor ari den hitz egiten. Testu-zatien eta lengoaia-eszenen artean, idazkuntzak sorturiko enuntziazioaren benetako subjektua agertzen da, zeren subjektua ez baita lengoaiaz aurrekoa, baizik eta hitz egiten duelako bihurtzen da subjektu: lengoaia du bere jatorri. Subjektu barreiatu, aldakor, kontraesankorra da, uneoro eratzen dena eta inoiz ez duena hitzaz aparteko substantzia gisa irauten, gizaki garaikidearen izaera. Maitasun-diskurtso baten zatiak (1977) obran subjektua desagertzea berriz ere praktikan jartzen du, edo hobeki dena, hura lekutu ezina. Niak bere buruarekin hitz egiten du --hau da, zu batekin-- besteaz (objektu maitatua, bera) edo bere buruaz (era berean bera dena). Aldi berean, testuan ni pertsonala, ni nobela bateko pertsonaia eta ni filosofikoa gurutzatzen dira, ispilu-joko bat sortuz eta nor den hitz egiten ari dena erabakitzea ezina delarik. Urte horietako artikulu desberdinetan, Barthesek jarrera deliberatua hartzen du hizkuntzaren araketa eta lanketan bere kontzientzia propioa erakusten duen idazkuntzaren alde: "idatz dezagun orainaldian, sor dezagun besteen aurrean eta bazuen beraiekin bere burua egiten ari den liburu bat; aurkez dezagun geure burua enuntziazio-egoera batean". Sollers, idazlea (1979) ere adibide bat da.
Barthesen arabera, idazkuntza-ariketa hori da hizkuntzaren gainezarpenak hausteko aukera bakarra eta literatur lana utopia bihurtzeko, 1978an eman zitzaion Semiologia Literarioko katedraren inaugurazioko Leçon-ean sustengatzen duenez. Bere azken liburua Kamera argitsua, 1980an, hil baino bi hilabete lehenago argitaratua da segur aski seduzitzaileena. Eduki eta formaren arteko juntadura jakintsuak testu hau errealitate baten adierazpen bihurtzen du.
Testuan zehar sustengatzen duen ideia da argazkiaren funtsa une jakin batean hor norbait edo zerbait egon izan delakoaren froga nabaria besterik ez dela. Ideia horren gainean, Barthesek sentsibilitate sakonarekin idazkuntza-lan delikatu bat burutzen du --erakusten ez duen-- eta hil ondotxoan aurkitu zen bere amaren argazki baten inguruan.
Testuak agerrarazi egiten du forma eta edukitik existitzen den errealitate bat, "jadanik izana" den zerbait. Sarritan xehetasun soil bat, batzuetan argazkilariaren aurrean kokaturik dagoen imajinaren akats txiki bat, objektu bat edo keinu bat, iristen zaigu, eta haren aurrean objektua ezinbestean erreala izan delako ziurtasun kezkagarria gertatzen da.
Barthesek, aldi berean, hotzikara sortzen duen heriotzarekiko sentimendu bat adierazten du, idazkuntzaren esperientzia ere badena: subjektua objektu bihurtzen ari dela sentitzen du heriotzaren mikroesperientzia moduko batean. Maite zuen bizitza eta, hala ere, bere azken liburuak, aurregaztigu baten gisara, denborak pixkanaka heriotza dakarrelako kontzientzia azaleratzen du.
Baldin eta Idazkuntzaren zero gradua-n modernitatearen baitako giza kondizioaren araketa teoriko bat egiten badu, lengoaiaren kontzientziak literaturan berradiskidetze gisa duen zeregina krisian jarri duen era behatuz, Testuaren atsegina obran idazkuntzaren praktikan egitasmo bat agertzera arriskatzen da: giza mundua "jadanik idatzia" da, zentzuak sortzeari uzten ez dion makina baten surmurra, lengoaia-ehundura bat, non subjektua (autore/irakurlea) barreiaturik, lekutu ezinik aurkitzen den, lengoaiaz jabetza egin eta idatzi/irakurtzean soilik berreskuratzen dena.
Concha FERNÁNDEZ MARTORELL