DIÁLOGO SEGUNDO
ENTRE LOS MISMOS MAISU JUAN Y PERU
 |
 |
 |
 |
|
|
|
Interlocutores la ventera y su criada.
MAISU JUAN: Asko da lorik; argituda eguna; antxina jo eban ollaarrak goiseko soñuba. Jagi zaite; almorzau daigun zerbait; ostatuba pagau, ta guazan emendi, nora etorriko ez nazan ostera buruba galduten ezpajat. Ze aparija baarkua! Zelango gauba! Zelango desberguenzak enzun biarra gizon onrau batek?
PERU: Banua jaaztera; baña itxaran biar deustazu puska baten goiseko erregu onak Jangoikuari egin arteraño. Nik, egunoro gosaritu, baskaldu ta apalduten dodan baisen ziur, egin daruadaz goiseko eskaarijak, ta bardin gabaz oera baño leenago neure emazte, ta umiak lagunduten deusteela. Maisu Juan, neure adiskidia; aserratuko ezpazintxataz, esango neuskezu ez deutsudala ikusi kristinauba zarianen usain ta igargarririk? Ozta ozta, indarrez, gogo otzaz, ezin bestez ondo iritxiz, ta nagi nagi ziniala, erdi lagundu zeunstan maiko erregubak egiten: eta autortu zeunstan, neu lotsatuteko bestian, ez bakarrik etzendubala maiko jaana bedeinkatuten, ta jan ostian Jangoikuari eskerrak emoten, baita bere etzenkijala zelan egin. Eta dinozu gero irakurlari ederra zariala? Zelango liburubak irakurri daruazuz? Gomutau zaite on guztija Jangoikua gandik jatorkula. Ez nas ni eskolauba; baña badakit, nik erein arren galgarauba soluan, ezarri arren simaurra ugari, jorratu, ta zalgia eskuz atera arren, ez jatala garirik elduko, neu lo naguan artian eurijakaz gozatu, ta lur barruban zelan ez dakidala erne erazo ta azten ezpadau. Beraz zor deutsaguz eskerrak Jangoikuari gure bizitziari iraun eragiteko emoten deuskulako zer jan. Eta deritxazu gaisuak osatu gura badituzu, ez deutsazula eskatu biar Jangoikuari lagundu dagizula?
MAISU JUAN: Peru, sermoe ederra predikadore batentzat bere. Nos enzunda ardantegi baten onelango konbersazinorik? Zer esango leukee bentera, ta bere serbitzarijak balenzube niri diraustazuna? Herejeren bat nasala.
PERU: Dana dala; baña adiskide asko gura jakon bati esan biar jako nun nai, ta nos nai ondo jagokana. Bakarrian dirautsut, eta ez neure buruba arrotu guraz. Ikusiko bazendu nik gatxen bat daukadala, neuk ez dazaudala, ta ezagututa, jaramonik egiten ez deutsadala, itxiko zeunsket ezer aitatu baga? Ez asko gura bazeunst, edo benetan maite baninduzu. Aitu egizu onenbestegaz zer esan gura deutsudan. Baneki gatx iritxiko ez deutsula, itanduko neuskezu iuaten zarian Meza nagusira Jangoikuaren berbia enzuten, edo egoten zarian bizargintzan biar ez dan orduban zeure, ta besteen animen kaltian. Itanduko neuskezuz beste gauzatxu batzuk; baña minberatu ez ditezen zure belaarrijak, largako deutsut onetan geijago aitatu baga.
MAISU JUAN: Peru, ondo egingo dozu, badakit zer egin biar litsatian, egiten ezpadot bere. Almorzau daigun orain.
PERU: Laster nas, ta artietan issio egizu suba, eta berotu zaite.
MAISU JUAN: Belutuko jaku orretan, ta dei egitera nuako Praiskari.
PERU: Itxi egijezu bakian eurenez jaki ditezen artian. Zuk zeuriari aurrera; sabelak emoten deutsu ardura geijago arimako gauzak baño. Obeto egingo zenduban zeuk bere lo egin bazendu, gaba alperrik igarota, ardi ta imitxa txatxar batzuk gora bera. Aragi minbera ta guperak bide daukazuz. Zelango mutilla zu arratoetzarrez beterik dagozan toki edo geleetan lo egiteko! Orra nun danzudazan oin otsak; jagida Praiska; esan eiozu imini dagijala urdai zati bat erreren burduntzijan. ta arto edo ogi erregutadak koipatsutubaz, eukiko dogu gosari ezin obia: miazkauko dituzu atzak gozuaren gozoz. Andiki etxeetan artu daruen edaari arro ta bistsubak baño mamin geijago iraatsiko deutsu. Zer egin ete zan bartko soñulari ardaoz berotubaz? Ez da bere arnasarik bere ona elduten. Sabaiko lasto ganian etzunda egongo da oraindiño.
MAISU JUAN: Arren jagiko ez alda datzan tokiti.
PERU: Ez arren biraorik iñori egotzi, Maisu Juan: errukarrija da, ta ez biraogarrija gizon adina galduten dabena. Nok jaramon biar deutsee ordi baten esan eta soñubai? Erruki geijago emoten deust niri, gorroto baño, zerren dabillen bere osasun, etxe, ta izen onaren kaltian. Kristinaubak gara, ta ezin zuzendu baditugu oker duazanak, edolan bere eskatu daijogun Jangoikuari argitu dagijala bere itxumendi ain ondagarrija. Orra or Praiska...
MAISU JUAN: Neska imini egin koipatsuba; urdai zati bategaz; ondo etorriko jakoz lukainka adar bi.
PRAISKA: Ez naz ni neskia, neskatilla garbija baño; ikasi eikezu urrenguan obeto berba egiten. Zuk zeure soñoko bitxidunok baño, nik geijago estimetan dot buruko ule trenza gerriraño elduten jatana, ta zapi baga nun nai erabilli daikedana. Botako zendukedaz plagiaren etxera, gauza askori begiratuko ezpaneutsee. Len bere esan neutsun au.
MAISU JUAN: Ez zaite aserratu, Praiska, ta imini egizu koipatsuba.
PRAISKA: Ez daukat giltzik; etxeko-andriak gorde daruaz.
MAISU JUAN: Zer? eta egiten dozu egun bat bere konpiantza apur bat ez deutsuben etxian? Beragaiti ostu biar deutsazu aldozun jaaki guztia, ta soldatia artuta juan zakijoz etxeti.
PERU: Orrek dira kristinau baten aotik urtengo dabeen berbaak? Ostuteko putzak emon? Gurako zenduke, Maisu Juan, etxeko, eure otseiñak egin dagizun orrelangorik? Ze ugazaba-andrak gorde ez daruaz gilzpian okela, urdai, ta bestelango gauza asko? Ogija lotu edo katigatu biar ez jakee otseiñai. Ugazaba-andria zikotz zekena bada onetan, kalte geijago izango dau. Biar egiten dabenak, jan biar dau. Praiska, ez enzuterik emon onen esanai: izan zaite esku garbikua. Niri sinistu gura badeustazu, urten egizu bai emendi. Ardao-etxeetan sartuten dira agura baldresak, mutil gaisto lotsabagaak, ta ez dozu enzungo emen berba garbi, ta zuzenik, ta bai birao, ta zantarkerijak. Ule trenza ori ain maite badozu, iges egizu garbitasunaren lapurren arteti.
PRAISKA: Ondo dinozu, gizon ona: emen barallia, diadarra, auzkia ta nasaitasuna baño besterik ez dago. Nik ez deutsat urik ezarten ardauari; baña bai atso arima bagako txar onek; ta issillik badaruat, lagunduten deutsat lapurretan. Edatera datosan gizonak esesten deuste neuk erruba baneuka legez; ardaua makala daguala, neurri laburra emoten jakeela, lapurrak gariaia, ta zer ez? Barriz issildu gura ditut aitatuten deustezan izen lotsagarri damu emoten deusteenak; beintzat urtia egin daidanian, artuko dot igesa.
PERU: Ze urte, ta urte oste? urten egizu ainbat lasterren onelango etxeti, nun Jangoikuaren usainik eztaguan.
MAISU JUAN: Zagoz issillik; ementxe dator bentera, ta etxeko andra prinzipala, ta enzuten badeutsube konbersazinua, galdubak gara. Pausu otsa da; orra or itxura ederreko prendia.
PRAISKA: Gorra dago; diadar andi baga eztaanzu ezer, ta egizu berba ardura baga.
MAISU JUAN: Ondo dago bada. Peru, zer deritxu eskatuko deuskula pagutzat?
PERU: Arpegijan agertu oi da askotan nor zelangua dan. Begira egijozu ondo buruti biatzetara atso oni. Baditu gitxienez larogei urte: bekoki guztia tximur tximur eginda bere mamin, ta guzti: begi bijak ezkelak, ta gorritubak, piztaz ta bekarrez betiak; betseina katubaren gisakua: betuliak erdi zuri, ta erdi murritubak: betazpiak baltzitubak; ortzak antxina juanak, oi utsak agiri ditubala; suurra azpiti auts gorriz betia, muskil baltza darijola; gañeti zubituba: lepua makurra, ta jita artuba. Bakarrik miña dau txito ezko ta zolija, neskatilliak dinuanaz. Eztaukagu zer itxaran abegi onik; gure lapikoko arbi, aza, ta okela zantarra urre biurtuko jako bere auan, ta diruba ezpadozu ugari, ez dakit zelan ibilliko garian. Alan bere urten daigun ezta-baideetati, ta itandu egijozu, zenbat eskatuten daben gure apari, gosari, ardao, ta oia gaiti.
MAISU JUAN: Ondo: baña ze izen dau? Neskatilla, esaizu.
PRAISKA: Maisu Jauna, Andra Madalena deritxo.
MAISU JUAN: Izen ederra; bere izeneko Santiaren debotia bada, ezta zekena izango. Probau daigun. Andra Magdalena, esan beigu, zeinbat da gure kontu guztia?
LA VIEJA: Itxaizu kontubak atera daidazan... Atera ditut, ta gizon honraubak zareen aldeti, ezda izango eskudo bi baño geijago; beste batzuk bazinee, geijago pagau biarko zeunskeet.
MAISU JUAN: Andra Magdalena, ez gara bi baño geijago; gau bakar bat igaro dogu; eztogu ez ollandarik, ez eperrik jan, ezda pitxar erdi bat baño edan. Zer esan dau?... Eskudo bi pagau biarko dogula?... Gorra dago?... Peru, issillik zagoz?... Barre egiten dozu?... Atera egizuz kontubak, ta nik paperian sumauko ditut.
PERU: Ondo dago. Lau onza aketirenek, lau lauko.
Zortzi arbi buruk, amabi zuriko, edo iru lauko.
Azatan koipe ta guzti, bost lauko.
Urdai apur apur, urtu zana, lau lauko.
Ogi baltzetan, zortzi lauko.
Pitxar erdi ardao, amar lauko bits ta guzti, eukan ura sartu baga.
Nire oe antxinako Eremutar, ta Padarrak gogor ta iguingarrijagorik euki ez ebeena, sei lauko, ardi, ta imitxa bakotxeko laumarai esketan ezpadau.
Goiseko koipatsuba zortzi lauko; ez naz ni geijagogaz gomutetan. Maisu Juan, jo eragijezu batera lauko guztijai, ta esaijozu zer zelan dan, ta begiratu daijola arimiari.
MAISU JUAN: Ah zorua! Oni arimia aitatu? Oin bategaz sepulturan jaraok, ta bestiaz inpreiñuban.
PERU: Zeuk daukazu erruba: etorri ezpaziña ainbeste soñoko bitxidun ta apaindurijaz, ez eban ainbeste eskatuko.
MAISU JUAN: Peru, soñokuak eztabee ezer jan, ez edan.
PERU: Zer da ansi, edo ardura? Zulango apainduben zain dagoz onlanguak, ta arnasia bere zorko dozu.
MAISU JUAN: Leenago inpreiñuko guztijak eruango lajauket atso sorgin au, nik eskatu dabena, pagau baño.
PERU: Egizu egingo dozuna, ta esaidazu zeinbatera joten daben gabak, ta gois dontsubak?
MAISU JUAN: Paperian batu ditut laukuak, ta igoten dabee berrogeta zortzi laukora, ta oneek egiten dabee bost errial, ta bost lauko ta erdi. Inpreiñuko atsuak, sei errialera elduten eztaben kontubari, igon eragingo deutsala eskudo biraño? Ez gaur, ni bizi banaz. Magdalena, kontubak atera ditugu ziatz, ta joten dau gure kastubak bost errial, ta bost kuarto ta erdiraño; ona emen sei errial, ta iru lauko geratuten dirianak, isten ditugu Fraiskarentzat burukorratzetarako. Agindu ta agur. Peru, guazan.
LA VIEJA: Pikaro bergantiok, sei errialegaz paguba niri egin? Zuben kontu arinetara ni etorri? Suba, ta enbarazuba, nun dira? Nok pagauko ditu nire etxiaren errentak? Pagau eidazuz issil issillik neure eskudo bijak; ezpabere jakingo dot zer egin. Nos jan dozube etxian alango lapikokorik? Urdaija, koipia, geeli ederra, arikija, arbi, ta azaak; ardaua inun ez obia, ta edan ala.
PERU: Ez neutsun nik esan zer jazoko jakun? Zer egin orain?
MAISU JUAN: Zer egin? Itxi egidazu neuri eskrupulubetan sartu baga, ta neuk emoten deutsut berbia urtengo dogula lauzuri bere pagau baga. Fraiska, ekatzu goiseko urdaijaren azala. Zetako dodan laster jakingo dozu. Baña ez: bota egizu zeuk atso lapur onek igaro biar daben bidian; labanduta joko dau beia; mankauko da; etorriko dira nire biarrera, ta gero egingo ditut kontubak ederto.
PRAISKA: Ez nik orrelangorik, egizu zeuk gura badozu.
Toma Maisu Juan la corteza ó pellejo de tocino; cae la vieja en tierra, se maltrata y exclama.
LA VIEJA: Ai, ai! ill nas; atera dot besua, ebagi jat buruba; odola darijat arpegiti beera. Praiska, Praiska, eldu zakidaz; galduba nas betiko. Nire ditxa bagia! Gizon onak, jaso nagizu, ta ezarri oera. Dakardela barberuba.
MAISU JUAN: Esta zer ekarri barberurik; neu nas barberurik asko. Zorijonian zuretzat urten ezdogunian etxeti. Lenengo egin biar dana da sangrija bat: gero kurau buruko epaija, ta azkenian zuzendu beso ateria.
LA VENTERA: Ai orrelanguak egingo bazeunstaz! Parkatuko neuskezuz guztiz eskudo bijak, ta ipiniko litxakezu gaur bere bazkari ederra duarik.
PERU: Inpreiñalen asmo, ta gizona. Maisu Juan, atso gaisuagaz egingo zenduban orrelangua?
MAISU JUAN: Zagoz issillik; atso sorgin lapur batek ez eban gitxiago merezi. Fraiska, berotu egizu laster ura, ekarri egizu gero terreña bat; presta egizuz benda, ta sangrija txaplataak, ta kontu issillik eukitiaz zelan izan dan. Ama-ama gaisua; ekartzu beso kaltebagako ori; ezteutsut miñik emongo, lanzeta barri ta zorrotza daukat: zure zaanak agirijan dagoz.
LA VENTERA: Ai, neure gizon ona! Egizu laster sangrija egingo dozuna, zerren nire buruba miñez ebaten daukat, ta besua ez gitxijago.
MAISU JUAN: Ekartzu bada beso ori; ez deutsut miñ andirik egingo.
LA VENTERA: Larregi daukat miñik. Alan bere zabilz kontuz.
MAISU JUAN: Larga niri; bada pulsubak ezteust ikararik egiten. Ardura geijago emoten deustee beso ateriak, ta buruko mallatu, tontor, ta epaijak... Orra sangrija eginda. Ekartzu orain, amandre, beste beso ori, ikusi daigun ze kaltiak egin dirian... Ai, ai! Galdu jatzu betiko; azur ateria baño izan ezpalitz, neuk iminiko neutsun bere tokijan. Ezin neurtuko dozu onezkero ardaorik, ez erabilli esku onegaz giltzik? Azur ausija, nok osatu? Jangoikuak bakarrik. Iminiko deutsugu koipe, ta malmazko enplastú bat, miñak gitxitu dakizuzan.
LA VENTERA: Ze atsegiña larogei urte urrian dituban andrakumiarentzat! Ez nekijan orain artian gatxa zer zan; eztot neure oe aurrian barberurik ikusi.
MAISU JUAN: Ama-ama, zer gura zeunkian? Ill, gatxik igaro baga?
LA VENTERA: Bai neure gizon ona; alan uste neban. Egizu bada egingo dozuna.
MAISU JUAN: Atsegiñez; baña animo; ezin osatuko deutsut buru zaurituba miñ andi baga. Ibilli biar dabee jostorratzak, binagriak, ta bai lanzetiak bere.
LA VENTERA: Ai nire galduba! Josi gura deustazuz aragijak, erre gero binagre ta gatzaz, ta epai barrijak egin? Illgo nozu tormentuz beterik?
MAISU JUAN: Proba zaite; kendu egizu buruko zapi ori. Fraiska, urreratu egizu kruselu ori; garbitu daijogun lenengo arpegi odolduba: ekartzu jostorratz bat bere arijaz.
LA VENTERA: Maisuba, ikara jabiltaz azurrak, izerdi larri batek urteten deust gorputz guztiti; begijak lausotuten asi jataz; ill biot.
MAISU JUAN: Ez, amandre; aldi gaisto txaarren bat geijen egingo jatzu, ta obago zuretzat; zerren gitxiago sentiduko dozun miña. Fraiska, sartu dozu arija orraatzian?
PRAISKA: Bai; eutsi.
MAISU JUAN: Ama-ama, animo, eskatu egijozu pazienzija Jainkuari, nik bere egingo dot kurutziaren señalia, ondo urtendaidan kurazino gogor ta gatx onek. Asten nas...
LA VENTERA: Oi, oi!... galdu nozu neure biziko... txut, txut... Itxi egidazu arren ill nadin orrelango borrerukerija baga.
MAISU JUAN: Or konpon bada. Egin dot alegiña, ta ez esan nire erruba izan dala. Neskatilla ona daukazu Fraiskagan: gu bagoaz, zu, ta ni kitu. Agur amandre gaisua: gera zaitez Jangoikuaz...
Salen de casa Maisu Juan y Peru.
PERU: Maisu Juan; ez neban sinistuko munduban eguala gizon zu baisen gogorrik. Beeko gaiskiñik asmatzalleenak bere ez eben geijago asmauko. Zeuk mankau dozu atso gaissua, ta isten dozu alaz beterik eriotza gogor baten atzamarretan. Kalte oneek egitia asko ezpalitz legez, urteten dozu apari ta gosarija gaitik ezer emon baga. Nik beintzat bialduko deutsat egin dodan zoorra; eztot iñoren gauzarik gura.
MAISU JUAN: Peru; ezta illgo atsua, malpekau, ez. Lapurreta gitxiago egingo dau emendi aurrera.
PERU: Kontu ederra. Oraindino damuko dozu egin dozuna. Jakiten badeutsu atsuak, osatuten bada, ikusiko dituzu elorrijokuak; ta dongago dana, ni bere sartuko nozu okerren baten, errurik euki baga. Badaki Praiskak zelan galdu dozun bere ugazaba andria.
MAISU JUAN: Neskatilla issilla dirudi; ezteutsa ezer esango.
PERU: Andreen issiltasunaz koipetuten zara? Eztakizu gu baño urkuago egiten jakola bere ugazaba-andria, au zelan alangua izan arren? Bere buruba garbitutia gaitik, ta iñok errurik ezarri eztagijon, esango deutsa dana. Eta gero? Etzara ezeren bildur?
MAISU JUAN: Badakit zer esan gura deustazun: emongo dabela kerellaren bat nire kontra; etorriko jatazala eskribau ta aguazilen batzuk, egingo ditubela prozesotzarrak, ta ezarriko kostubak nire lepora, ta menturaz sartuko nabeela preso.
PERU: Bai, igarri deutsazu zetan daguan nire bildurra. Atsuari egin deutsazun asmorik, ezin egingo deutsezu alango gizonai.
MAISU JUAN: Ah zorua! Zelan probau niri neuk bota eragin nebala? Neskatilla serbitzari baten testiganzia ezta asko. Alango testiguba, ezta testigu legeko ta abonauba.
PERU: Zuk alan dinozu orain. Besterik ezpada bere, asko izango da zure lepora ezarteko luma biar egiñen nekesarijak.
MAISU JUAN: Ze diabru? Probanza oso baga niri ezarri eskribau, ta justizijako beste ministruen ibilli ta prozesuak?
PERU: Ez barriz. Zeuk ikusiko dozu. Nundi edo andi aterako ditube, ta neskatilliaren esanak, zure kaltian izango dira. Besteti, atso gaissuak ondatuko ditu daukazan lauko apurrak; lapiko ona ta olluaz egiña biarko dau. Ekarriko dabe zure ordian beste osagilleren bat... Badakizu gatx luziak asko daruala. Eta baldin gomutetan bajako neskatilliari esatia artu nagijela ni argitasun geijagorako, zer egin? Eztot nik arimia galduko ez zugaiti, ez beste gaiti.
MAISU JUAN: Etorkizunak emoten deutsu orrenbeste bildur? Guazan zeure etxera, igaro daigun umore galanta; datorrena datorrela; neuk emongo deutseet arpegi justiziako opiziale diru zaliai; asko jakiñak badira, ni ez gitxiago.
PERU: Zu lako bat beeratu dabee nos bait, ta zure janzi bitxidunok ez ditube atzeratuko biarrik ez egiteko; zure lotsa, ta itzalak ez ditu beinguan ikaratuko. Egizu nai dozuna, ta guazan aurrera.
MAISU JUAN: Ze soñu da danzudana? Peru, ez danzuzu zuk?
PERU: Bai, elessakuak eragitera duaz nor baiti.
MAISU JUAN: Kanpae otsa dozu barriz. Atsuari daruake Abadia. Ilten bada juan zan nire kerellia.
PERU: Zuk eztozu inos berba on bat esango; etzara zu kristinauba. Eztakizu ez jakola iñori gatxik opa biar geure kaltegilla ta arerijua bada bere? Barriz zu zara atsuari gatx egin deutsazuna; zuk aurrera beti zeure saill gaistuari. Zeu ondo bazagoz, or konpon bestiak. Jangoikuaren zigorrak jarraituko deutsu, gizonena austen badozu bere. Atsuaren odolak diadar egingo dau.
MAISU JUAN: Gura dabena egin dagijala, ta ez egidazu geijago aitatu atso benteriaren konturik. Emendi aurrera, urten ezkero tabernati berba egin biar dogu gauza obaguen ganian. Gauza batek ikaratuten nau zugan, zein ederto euskera berba egiten dozun, eskolarik euki baga. Nik ezin dot irakurlante andija izanda bere. Bati baño geijagori enzun deutsat, baserritarretan daguala euskera garbija; gaztelan izan garianok, ta uri barrubetakuak erdera askogaz nastetan dogula euskeria. Zuri enzuten deutsudazan izen, neuk eztakidazanak, iminiko ditut paperian, euskera ondo berba egiteko. Gure erriko kuriari enzun deutsat buruba ausita bere ezin dabela sermoe bat euskera ondo imini. Nik erakutsiko deutsadaz zuri ikasten deutsudazanak?
PERU: Maisu Juan, nik eztakit beste euskerarik neure guraso, ta auzokuei enzunda ikasi deutseedana baño, ta egizu onduen deritxazuna. Ausiabar asko artu gura dozu buruban artutiaz, ta lumiaz iraastiaz euskera izenak. Nik eruango zaitut leku askotara, ta enzungo dituzu zuk eztakizuzan euskera izen asko. Belarluze baten irrinza estuba danzut; ilten dago epaillia... Urrian dago etxia; guazan laster, ta ikusiko dogu zarian edo ez txaarri-azterlari, edo len zeuk esan dozun legez, anatomiko ona. Nik erakutsiko deutsudaz abere lau oñeko zantar onen zati andi ta txikar guztiak, ta ikusiko dogu dakizuzan euren Izenak. Nik enzun dot txarri (parkatu, au da bere izena) txarri barruba dakusanak, dakusala gizonaren barruba. Beraz zuk bata badakizu, jakingo bere dozu bestia.
MAISU JUAN: Adiskidia, estuban iminten dozu nire jakiturija: ikusi ditut gizon illak edegiten, baita bere bein banaan konteetan; ez baña txarrijen anatomija. Nik esplikauko deutsut gizonarena. Itanduten dogu lenengo, zer da anatomija? Eranzuten dogu, dala arte bat irakasten dabena diseketan korputzaren partiak, ezagututeko norenak dirian, ta zenbategaz konponduten dan korputza. Anatomijak daukaz lau jenero, Osteologija, edo azur ta kartilaguen ganian tratetan dabena; Splanchnologija, edo errajen ganian irakasten dabena: Myologija, zeñek erakusten daben, zer dirian muskulubak, zeinbat, ta zetarako; Angeologija; ta au da erakusteko zer dirian basuak, zeinbat, ta ze usutarako.
PERU: Barriketa asko, gauza on gitxi. Nik ezteutsut ezer aitu belarrijetara eldu bajataz bere berba zantar, buruban artu ezin neikezanak. Eta, zetako da anatomija ori?
MAISU JUAN: Da emoteko Jangoikuari eskerrak ikusirik fabrika ain ederra; ezagututeko kanpoko ta barruko gatxak; egiteko pronostikuak euren gañian, ta azkenik kureetako.
PERU: Etxatzu zuri inos burura etorri ez Jangoikorik, ez esker emoterik korputz illaren azterketan. Ezteutseezu igarriko barruko gatxai; or oi zabiltzee zeuben jakiturija ustiaz, gaisuak zer daben igarri ezinik; batari miña atera eragin, ugarrik, zetakarik, edo kortikarik ete daukan; bestiari eskuturra eskatu, atz bigaz oratu, ta igarteko zanak igituten ete dirian makal, bizkor, bardin, eta desbardin, ta zuben pronostiko, edo etorkizunen barri emotiak zelanguak oi dira? Batak illgo dala, bestiak ez dala: onek, gatxa beriala ebagiko jakala; bestiak, luzatuko jakaa. Zuk esango dozu odola atera biar jakola zanen arin, ta bizkor ebiltia gaitik; zure lagunak esango dau ilgo dabela odola ateratiak, makal dabilkola eskuturreko tintina. Orra zure anatomija izen andikuak dakazan mesediak. Emoten deutsezubez gaisuai edaari samin, minkotx, atsitu, ta errai guztiak irabildutekuak, gatxa ezagutu baga abespeluan, urten dagijanak urten dagijala; illten bada, or konpon; urteten badau osasunaz, zabiltzee bazterretan zabalduten, nik bai egin dodala osaketia urlija gizonegaz, iñor osatuten ezpalitz legez odol aterate, ta edaari atsitu baga.
MAISU JUAN: Peru, ezta zure bururako gure jakiturija. Anatomija ondo ikasteko biar da buru andi ta iratzarrija. Enzun nagizu. Korputz humanua da mundu txikar bat edo mikroskosmua. Gorputz au da arbola bat legez, zeñek daukazan tronkua, ta adarrak? Tronkuak daukaz iru kabidade zeintzuk dirian buruba, bularra, ta beeko sabela; ta adarrak dira besuak, ta beernaak. Orain ausiko neuskezu buruba asiko bañintxatzu bein banaan expliketan zertzuk dagozan buruko kabidade edo barruban: batzuk dira bere beriak; oneei deritxee pelikraneua, ta kraneua; bestiak komunak korputz guztiari, zelan dirian kutikulia, kutisa, ta gizentasuna. Eztot asi baño egin.
PERU: Asko ta larregi da; gordeizuz zeuben arterako berba ezain orreek, ta egizu euskera.
MAISU JUAN: Adiskidia; euskeriaz ezin explikau leitez.
PERU: Lauoñekua bere arbola edo abe bizi bat da, zuk esan dozuna egija bada. Daukaz buruba, bularra, ta sabel beekua: ta oneetan dagoz toki, gauza asko barrubetan daukeezanak. Oneek izango dira zure kabidade dontsubak. Lauoñeko batek buruban, ta korputz leku askotan daukaz azala, azaltxubat, ta gizentasuna, ta mintzak; ta oneek dira neure ustez zure kutisa, kutikulia, ta menbranak. Nire berbeetia lenengoti aitu ta ulertuten da; barriz zuria diabrubak berak bere aituko eztau. Azala bera dago beste azaltxu meiago baten barruban, ta azaltxu me azal lodijaguari eraatsita daguana, da mintz txito me ta etenerraza. Buru azur biribilla da beste azur batzuben batzakuntzia, zeintzuk egiten dabeen utsune, edo onzi bat, ta garuntegija. Buru azur oni dago iraatsita bera estalduteko minz me me bat. Maisuba, barriketa luze, gogaitkarri baga ta berba errazakaz, adierazo deutsut euskeraz zer daguan buruban: alan azaldauko neuskezuz beste gauza asko euskera garbijan, begijakaz ikusi aldeitekezan zan, azur, edo mamin gauzeetan. Guazan laster ikustera txarri illa, ta nik esango deutsudaz izenak, anatomijaren izena inos enzun ezpadot bere, ezpada zure ao beroti.
MAISU JUAN: Ezin esan zinait atsegin andijago emongo deustan gauzarik. Ikaratuko ditut neure opizijokuak, esan daijuedanian topau dodala baserritar abarkadun bat, neuk baño anatomija geijago dakijana...
Llegan al lugar de la matanza del marrano.
PERU: Badakutsu emen belarluzia illda, sutan igarota, edegita. O anatomiko andi Maisu Juan! emen agiriko da berba arruai itxita, zein jakituna zarian. Erakutsi, ta izentau egidazuz geure amaren sabeleti dakargun berbeetan lauoñeko zantar onen zati guztiak.
MAISU JUAN: Peru, ezin nei, ta izentau egidazuz zeuk.
PERU: Ona bada. Belarluziari agirijan, ta bizirik daguanian ikusten jakozan zati, edo gauzaak dira oneek?
Buruba,
Belaarrijak,
Begijak,
Betuliak,
Betartia,
Musturrak,
Surzuluak,
Iduna,
Samia,
Zuurdaak,
Azal, edo narruba,
Lau oñak,
Allia,
Ziilla,
Aua,
Konzaluak,
Agiñak, ta ortzak,
Matralla-agiñak?
Eta ao barruban;
Oijak, sabaija, miña.
Buru barruban;
Azur nausi zortzi azurregaz bat egiña; azala, azaltxu, edo mintza, ta garunak
Eztarrija,
Korkamistia, ta oni dautsazanak,
Birijak,
Andaerraijak,
Biotza,
Estegorrija,
Urdalla,
Este-meiak,
Este lodijak,
Estartekua,
Lopia ó lopetua,
Gibela,
Odola,
Zaanak,
Biaztuna,
Baria,
Baresaria,
Gunzurrunak,
Ganza,
Sagubak,
Gantzazala,
Txuringia,
Solomuak,
Solomotxubak,
Saiaskijak,
Papadia,
Bizkarra
Arbijak, edo mollejia
Urdai gizena,
Urdaiunsakija,
Azur asko, ta euren izenakaz,
Pusigia, edo garnu-onzija,
Naozu geijago? Aztuten jatan korotza, aztuteko obia bada bere.
MAISU JUAN: Ezneban sinistuko baserritar batek jakin leijala ainbeste izen, ta euskeria zala ain aberatsa bere berbeetan. Nik ezin artu neiz buruz izen guzti orreek illabetian bere. Iminiko ditut paperian, erakusteko beste nire opizijokuai.
PERU: Ordu onian; ta esango deutsudaz bein banaan. Txarrijak berak, ain ezaña izanik daukaz izen asko. Batzuk esaten deutsee, lauoñekua; bestiak belarluzia, beste batzuk ganau zurdaduna; leku askotan ganadubaltza; ez ain ondo, bada asko dira zurijak bere; badira urdia esaten deutseenak. Lau oñekuak batzuk dira ordotsat, bestiak aardijak; edo arrak, ta emiak. Gurasotzat artuten dirianai, edo aitatuteko, deituten jakee apua, ta parkaziñua eskatu baga, ezin emon deutsee nekezale prestubak onelango izenik. Inos erosi gura badozu lauoñeko etxian aztekorik, begiratu ondo belarri, ta bizkarrari. Belaarri luze, apal, ta makalak ditubana, ta bizkargora, edo jasua dabena, gizendu, ta aziko da tint. Maisuba, ona etorri garian ezkero, zabaldu biar da ziskuba, ta emon zerbait, epailla ta batu dirianak ardaua edan dajen. Pitxar bete biarko dabee gitxienez, ta zerbait geijago guztiok edango badogu. Alan oi da; ta zuk ain apainduba egon ezkero, eztozu prestubez dollor, zikotz, zeken, ta zisku-estutzat zeure buruba agertu biar.
MAISU JUAN: Ondo dinozu, ta errazoia da neuk ekartia konbita. Baña eurak bere prijidu daigubela gibela, edo erre kunzurrunak, ta solomo zati bat.
PERU: Ezin iñori aitatu ginaijo orrelangorik, eurak aurreratuten ezpadira; esango leukee lotsabaga, ta dongaro azijak gariala; belutuko bere litxakegu etxerako.
MAISU JUAN: Orra lauoñeko bati emoten jakon paguba urte betian erregaluban eukita.
PERU: Ondo dinozu, ta orain jatort gogora gaztetan ikasi neban asko esan gura daben ipuin au.
Eldu zan korta batera azeri bat, ta topau eban an belarluze, edo txarri gizen ta mardua. Esa-eutsan onek, Zer darabilk emen lapur zital orrek? Iri guztiok deubee gorroto. Eizaan dabiltzanak, eruaten ditubazalako eurak ill gura jituben eperrak. Gurago juek ilako bat, sei eper baño egiten ditubazan kaltiak gaiti. Etxeetan ezin ikusi abee, olluak atrapetan ditubazalako. Txakurrak urrinetik igarten jeutseek, botaten duan atsaz, urrian abillela. Asko ostu, ta beti argal, beste lapurrak legez. Ase ollakiz, bildotskiz, ta eperkiz, ta beti aragi txaarra egiten duala. Illten baabe bere, ezabe ezertako gura. Ezdakusk barriz nire bizitza ona? jan ta lo, ta nos bait urten ibiltera. Jatort neskatillia zukubaz, arta garaubaz, ta kastañakaz. Sabelpian ta lepo ganian niri igorzten oi dabill, ta bere poza da, nik ondo jaatia, gizen egitia; ta egun baten jan gura ezpadot, illunduten jako biotza, ta dino negarrez legez; jangarzutu da gure lauoñekua, ta jabilt eregau ta palagetan jan eragiteko. Esaeutsan azerijak, ah tontotzarra! Lo egik; gizendu adi. Maite jitubek ire odoloste, lukainka, gibel, bare, solomo, ta duan guztia. Ire urdai gozatubak urte guztian egon biarko jok egozten, kunzurrun ta solomuak sutan erreten. Jatorranian epallia, ta iru edo lau gizonek oratuta, sartuten deubanian ganibeta samati erraijetaraño, irrinzaka aguanian oñi ezin eraginda, esango dok. O azeri zorionekua! eta zeinbat dontsubagua asan ni bano! Orra zetara jo dabeen nire jan, lo, bizitza onak.