IV. Arimaren hilezkortasuna, arrazoimen praktiko hutsaren postulatu gisa
Baina aurrerapen amaigabe hori zerizan arrazoidun horren amaigabeki irauten duen existentzia eta nortasuna aurresuposatuz baino ez da ahalgarri (horri arimaren hilezkortasuna deitzen zaio). Beraz, ongi gorena praktikoki arimaren hilezkortasuna aurresuposatuz baino ez da ahalgarri, eta beraz, hori, lege moralarekin era bereiztezinean lotuta, arrazoimen praktiko hutsaren postulatu bat da (horrekin esan nahi dut esakune teoretikoa baina frogatu ezin daitekeena, a priori baldintzagabe balio duen lege praktiko baten menpe dagoen heinean modu bereiztezinean).
Gure izaeraren determinazio moralaren esakunea, hots, amaigaberantz doan aurrerapen batean baino ezin dela lortu ohituren legearekiko adostasun betea, oso erabilgarria da, orain arrazoimen espekulatiboaren ahalmen eza osatzeko ez ezik, erlijioari dagokionez ere bai. Horren gabezian lege moralak bere santutasuna galtzen du erabat, bihozbera (nagi) eta gure erosotasunera egokitua bihurtzen den heinean, edo determinazio helezin baterako deia eta aldi berean itxaropena, hots, nahimenaren santutasunaren lorpen bete itxarongarria tinkatzen da, eta amets teosofiko bero-bero eta norberaren ezagutza kontraesaten dutenetan galtzen da, eta bi aukera horietan arrazoimenaren agindu zorrotz, jarraikor, baina ez ideala, baizik eta egiazkoa zehazki eta etengabe betetzeko ahalegin etengabea oztopatzen da. Zerizan arrazoidun baina mugatu bati amaigaberantz doan aurrerapena baino ez zaio ahalgarri, betegintzarre moralaren lehen mailatik maila garaienetaraino doan aurrerapena. Zerizan amaigabeak, denboraren baldintza ezagutzen ez duenak, guretzat ilara amaigabea den horretan lege moralarekiko adostasunaren osotasuna ikusten du, eta haren aginduak etengabe eskatzen duen santutasuna, hark ongi gorenean bakoitzari ematen dion parte hartzean haren zuzentasunari erantzuteko, zerizan arrazoidunen izatearen begiespen adimenduzko bakarrean topatzen da guztiz. Sorkariari egokitzen zaiona parte hartze horren itxaropenari dagokionez bere jaidura saiatuaren kontzientzia litzateke, horrela orain arteko gaitzagoa denetik moralki hobeagorantz egin duen aurrerapenetik eta horren bidez ezagun bihurtu zaion asmo aldaezinetik abiatuta horren jarraipen luzeago eta etengabea itxaroteko[1] haren existentziak hainbeste irauten badu ere, baita bizitza honen ondoren ere, eta horrela ez noski hemen ezta haren izatearen etorkizuneko une iragarri batean ere, baizik eta soilik haren jarraipenaren amaigabetasunean (Jainkoak soilik azter dezakeenean) haren nahimenari guztiz egokitzea (bihozberatasun edo aitzakiarik gabe, hori zuzentasunarekin ez baitago bateratzerik).
[1] Itxuraz sorkari bati berez zaio ezinezkoa bere jaiduraren aldaezintasunaren konbentzimendua ongirantz egiten duen aurrerabidean. Horregatik, erlijio-irakaspen kristauak santutzea eragiten duen espiritu berberean ezartzen du horren jatorria, hau da, asmo irmo hori eta horrekin batera aurrerapen moralean iraunkotasunaren kontzientzia eragiten duen espirituan. Baina bere bizitzako zati handi bat haren azkeneraino hoberanzko aurrerapenean eman duela eta, gainera, bultzatzaile moral egiazkoengatik egin duela ohartzen duenak izan dezake honen itxaropen kontsolagarria, ziurtasuna izango ez badu ere, hots, bizitza honen ondoren jarraituko duen existentzia batean oinarrizko esakune horiei eutsiko diela, eta noizbait etorkizun santutu bat itxaron ahal izango duela, nahiz eta bere begien aurrean hori hemen inoiz legeztatuta ez egon, ezta etorkizunean espero ahal izango duen bere natur betegintzarrearen eta horrekin batera haren betebeharren hazkuntzan ere, aurrerabide horretan, amaigaberantz atzeratzen den helburu bati badagokio ere, dena den, jainkoarentzat jabego gisa balio duen arren. Izan ere, hori baita arrazoimenak erabiltzen duen adierazpena munduko kausa ausazko guztietatik beregaina den ongizate bete hori izendatzeko, santutasuna bezala aurrerapen amaigabe batean eta horren osotasunean soilik barnebil daitekeen ideia dena, eta beraz, sorkariak inoiz guztiz lortu ezin duena.