V. Jainkoaren izatea, arrazoimen praktiko hutsaren postulatu gisa
Zoriona zerizan arrazoidun batek munduan duen egoera bat da, non bere existentziaren osotasunean nahi duen guztia duen, eta beraz, naturak bere xede osoarekin eta era berean bere nahimenaren funtsezko determinazio-oinarriarekin duen adostasunean oinarritzen da. Baina lege moralak askatasunaren lege den aldetik naturatik eta horrek gure desiramenarekin (bultzagai gisa) duen adostasunetik erabat beregainak izan beharko luketen determinazio-oinarrien bidez agintzen du; munduan bizi den zerizan arrazoidun ekilea ez da aldi berean munduaren eta naturaren kausa. Beraz, lege moralean ez dago oinarri txikienik etikotasuna eta horri dagokion zorionaren arteko lotura beharrezkoarentzat munduaren zati den eta, beraz, haren menpe dagoen zerizan baten kasuan, zeinak bere nahimenaren bidez ezin duen izan izaera horren kausa eta hori bere zorionari dagokionez ezin duen bere kabuz erabat adostu bere oinarrizko esakune praktikoekin. Hala ere, arrazoimen hutsaren eginkizun praktikoan, hau da, ongi gorena lortzeko beharrezko lanean, halako lotura beharrezkotzat postulatzen da: ongi gorena (beraz, ahalgarri izan behar duena) sustatzen saiatu behar dugu. Eta beraz, naturatik bereizten den natura osoaren kausa postulatzen da, zeinak lotura horren oinarria barnebiltzen duen, hots, zorionaren adostasun zehatza etikotasunarekin. Kausa garaien horrek, ordea, naturak zerizan arrazoidunaren nahimenaren legearekin duen adostasuna ez ezik, gainera, lege horren errepresentazioaren oinarria barnebildu beharko luke, horrek nahimenaren determinazio-oinarri garaiena ezartzen duen heinean, eta beraz, ohiturekin formaren arabera ez ezik, gainera, haren etikotasunarekin haren bultzatzaile gisa, hau da, haren jaidura moralarekin. Eta, beraz, ongi gorena ahalgarri da munduan, baldin eta naturaren kausa garaiena onartzen bada, zeinak jaidura moralari egokitzen zaion kausalitatea duen. Baina legeen errepresentazioen arabera ekintzak egiteko gai den zerizana adimendu bat da (zerizan arrazoiduna) eta halako zerizanak legeen errepresentazioari jarraiki duen kausalitatea haren nahimena da. Eta, beraz, naturaren kausa garaiena, ongi gorena dela eta ontzat jo behar den heinean, adimenaren eta nahimenaren bidez naturaren kausa den (eta ondorioz, egilea den) zerizana da, hau da, Jainkoa. Eta ondorioz, ongi goren eratorriaren (mundu onenaren) ahalgarritasunaren postulatua aldi berean jatorrizko ongi goren baten errealitatearen postulatua da, hots, Jainkoaren existentziarena. Baina guretzat betebeharra zen ongi gorena sustatzea, eta beraz, eskumena ez ezik, gainera, betebeharrarekin premia gisa lotuta dagoen beharrezkotasuna da ongi goren hori aurresuposatzea, eta horrek, Jainkoaren izatearen baldintzapean baino gertatzen ez denez, haren aurresuposizioa betebeharrarekin lotzen du era bereiztezinean, hau da, moralki beharrezkoa da Jainkoaren izatea onartzea.
Hemen ohartarazi behar da beharrezkotasun moral hori subjektiboa dela, hau da, premia, eta ez objektiboa, hau da, betebeharra; izan ere, ezin da betebeharrik egon gauza baten existentzia onartzeko (zeren hori arrazoimenaren erabilera teoretikoari soilik baitagokio). Hemen ez da esan nahi Jainkoaren izatearen onarpena beharrezkoa denik, lotespen ororen oinarri gisa oro har (izan ere, hori arrazoimenaren autonomian baino ez da oinarritzen, nahikoa frogatu zen bezala). Betebeharrari hemen munduan ongi gorena sortzeko eta sustatzeko behar den lana baino ez dagokio, zeinaren ahalgarritasuna beraz postula daitekeen, baina gure arrazoimenak ez duen pentsagarri aurkitzen, adimendu goren bat onartuz ez bada, zeinaren izatea onartzea, beraz, gure betebeharraren kontzientziarekin lotzen den, nahiz eta onarpen hori arrazoimen teoretikoari dagokion, eta horri dagokionez hura argibide-oinarri gisa hartuta hipotesia den, baina guri lege moralaren bidez ezarri zaigun objektu baten ulergarritasunarekin harremanean (ongi gorenarekin), eta beraz, asmo praktikoa duen premia batekin, hura sinesmen eta gainera arrazoimen-sinesmen huts dei daiteke, zeren arrazoimen hutsa baino ez baita haren iturria (erabilera teoretikoan nahiz praktikoan).
Dedukzio horrek ulergarri bihurtzen du zergatik ezin zuten lortu eskola grekoek ongi gorenaren ahalgarritasun praktikoaren arazoa gainditu, hain zuzen, gizakiaren nahimenak bere askatasunaz egiten duen erabileraren erregela beti haren oinarri bakar eta bere kabuz nahikoa bihurtzen zutelako, Jainkoaren izatea behar gabe, haien hausnarketaren arabera. Zuzen jokatu zuten ohituren printzipioa postulatu horretatik beregainki bere kabuz arrazoimenak nahimenarekin duen erlazio soiletik abiatuta finkatzean eta, beraz, ongi gorenaren baldintza praktiko garaien bihurtzen zutenean; baina horrekin ez zuten oraindik haren ahalgarritasunaren baldintza osoa. Epikuroarrek ohituren printzipio erabat faltsua onartu zuten printzipio garaien gisa, hots, zorionarena, eta bakoitzak bere joeraren arabera nahierara aukeratzeko maxima lege gisa sartu nahi zuten azpitik, baina hori egitean nahikoa kontsekuenteki jokatu zuten, halako moldez non haiek euren ongi gorena, hain zuzen, euren oinarrizko esakunearen baxutasunaren proportzioan beheititu baitzuten eta giza zuhurtasunaren bidez lor daitekeena baino zoriontasun handiagorik ez baitzuten itxaroten (horretarako mehe egitea eta joeren neurritasuna ere behar dira), dakigunez aski eskasa dena eta inguruabarren arabera oso ezberdina gerta daitekeena; euren maximek etengabe onartu behar zituzten eta horiei lege izateko aukera kentzen zieten salbuespenak kontuan hartu gabe. Estoikoek, aitzitik, euren printzipio praktiko garaiena, hots, bertutea, zuzenki aukeratu zuten ongi gorenaren baldintza gisa, baina haren lege hutsak eskatzen duen maila bizitza honetan guztiz lorgarri gisa errepresentatzen zutenez, orduan gizakien ahalmen morala jakintsuaren izenpean bere izaeraren murriztapen oroz gaindi tinkatu zuten eta giza ezagutza oro kontraesaten duen zerbait onartzeaz gain bereziki ongi gorenaren bigarren osagaia, hots, zoriona, ez zuten nahi onartu giza desiramenaren objektu berezi gisa, baizik eta jakintsua, bere pertsonaren berezitasunaren kontzientzian Jainko batekin parekatuz, naturatik erabat beregain bihurtu zuten (haren poztasunari dagokionez), hark bizitzako alde txarrak jasaten zituen baina haien menpe ez zegoen heinean (aldi berean gaitzetik aske gisa aurkezten zuten), eta horrela benetan ongi gorenaren bigarren osagaia, norberaren zoriona, baztertu zuten, ekintzan eta norbere balio pertsonalekiko poztasunean ezartzen zuten heinean eta, beraz, pentsaera etikoaren kontzientzian jasotzen zuten heinean, horri dagokionez nahikoa errefusatuak izan zitezkeen arren euren izaeraren ahotsaren bidez.
Kristautasunaren irakaspenak[1], hura oraindik erlijio irakaspentzat hartzen ez bada ere, puntu honetan ongi gorenaren adigai bat eskaintzen du (Jainkoaren erresuma), arrazoimen praktikoaren eskaera zehatza asebetetzen duen bakarra. Lege morala santua da (ezinbestekoa), eta ohituren santutasuna eskatzen du, nahiz eta gizakiak lor dezakeen betegintzarre moral guztia betiere bertutea izan, hau da, legearen alderako begirunea izatetik sortzen den legezko jaidura, eta ondorioz, hausturarako aiher jarraikor baten kontzientzia, gutxienez legea betetzerakoan araztasun eza, hau da, bultzatzaile ez egiazko (ez moral) askoren nahasketa, eta ondorioz, umiltasunari lotuta dagoen norberaren buruaren estimazioa, eta beraz, lege kristauak eskatzen duen santutasunari dagokionez, sorkariari ez dio amaigaberanzko aurrerabidea baino uzten, eta era berean hura amaigaberantz doan iraupena itxaroteko legeztatzen du. Lege moralari erabat dagokion jaidura baten balioa amaigabea da, zeren zoriontasun ahalgarri orok ez baitu zerizan arrazoidunek betebeharrarekin duten adostasun gabeziaren murriztapena baino banatzaile jakintsu eta oroahaltsu baten judizioan. Baina lege moralak berez ez du agintzen ezein zorionik; izan ere, hori natur ordena baten adigaien arabera oro har ez zaio halabeharrez lotzen legea betetzeari. Ohituren irakaspen kristauak gabezia hori osatzen du (ongi gorenaren ezinbesteko bigarren osagaiarena) mundu baten aurkezpenarekin, non zerizan arrazoidunak lege etikoaz arduratzen diren bete-betean, Jainkoaren erresuma bat balitz bezala, non naturak eta ohiturak horietako bakoitzari bere kabuz arrotza zaion harmonia lortzen duten egile santu baten eskutik, horrela ongi goren eratorria ahalbidetuz. Ohituren santutasuna bizitza honetan irakasten zaie eredu gisa, baina horri dagokion ongizatea, santutasuna, betikotasun batean lor daitekeen zerbait bezala errepresentatzen da, zeren hark euren jokaeraren eredua izan behar baitu edozein egoeratan, eta hori lortzeko aurrerabidea bizitza honetan ahalgarri eta beharrezko da, baina mundu honetan zorionaren izenpean ezin da inoiz lortu (gure ahalmenari dagokionez) eta, horregatik, itxaropenaren objektu bihurtzen da. Hori alde batera utziz, moralaren printzipio kristaua ez da teologikoa (eta, beraz, heteronomia), baizik eta berez da arrazoimen praktiko hutsaren autonomia, zeren horrek Jainkoaren eta horren nahimenaren ezagutza ez baitu lege horren oinarri bihurtzen, baizik eta soilik ongi gorenaren lorpenaren oinarri hura betetzearen baldintzapean, eta lehena betetzearen benetako bultzagaia ez du ezartzen haren ondorio desiragarrietan, baizik eta betebeharraren errepresentazioan besterik ez, horren atxikimendu leialean baitatza zoriona lortzeko duintasuna.
Era horretara, lege morala ongi gorenaren adigaiaren bidez, arrazoimen praktiko hutsaren objektu eta azken xede gisa, erlijiora doa, hau da, betebehar guztien ezagutzara jainkotiar agindu gisa, eta ez zigor gisa, hau da, nahimen arrotz baten ausazko ebazpen nahierazko gisa, baizik eta nahimen aske orok norberarentzat dituen funtsezko lege gisa, zeinak, hala ere, ongi gorenaren agindu gisa hartu behar diren, zeren guk nahimen moralki bete (santu eta on) eta aldi berean oroahaldun baten eskutik soilik itxaron baitezakegu ongi gorena, hori gure ahaleginen objektu gisa ezartzea lege moralak betebehar bihurtzen digunez, eta beraz, nahimen horrekin adostuz itxaron dezakegu hori lortzea. Hemen, beraz, dena interesgabea da eta betebeharrean soilik oinarritzen da; beldurra edo itxaropena ezin dira bultzagai gisa ezarri oinarrian, horiek printzipio bihurtzen badira, ekintzen balio moral osoa ezabatzen baitute. Lege moralak agintzen du mundu bateko ongi albait gorena niretzat jokaera ororen azken objektu bihurtzeko. Hori lortzea, ordea, ezin dut itxaron, ez bada nire nahimena munduaren egile santu eta on batenarekin adostuz; eta ongi gorenaren adigaian neure zoriona barnebiltzen den arren, osotasun baten antzera, non zorion handiena (sorkariek lortu ahal duten) betegintzarre etikoaren kopuru handienarekin proportzio zehatzean lotuta errepresentatzen den, bada, hala ere, hura ez da ongi gorena sustatu behar duen nahimenaren determinazio-oinarria, baizik eta lege morala (zeinak haren eskakizun mugagabea baldintza zorrotzpean ezartzen duen).
Horregatik, morala ez da gu zoriontsu bihurtzeko moduaren irakaspena, baizik eta zorionaren duin bihurtzeko erarena. Erlijioa gaineratzen denean sortzen da, ez lehenago, zorionean parte hartzeko itxaropena, horren ez-duin ez izateko ardura izan dugun heinean.
Norbait gauza edo egoera baten jabegoa izateko duin da, horren jabe denean ongi gorenarekin adosten bada. Orain erraz uler daiteke duintasun guztia jokaera etikoari dagokiola, zeren horrek ongi gorenaren adigaian beste guztiaren (egoerari dagokionaren) baldintza osatzen baitu, hots, zorionean parte hartzearen baldintza. Baina hortik ondorioztatzen da morala bere baitan inoiz ezin dela hartu zorionaren irakaspena balitz bezala, hau da, zorionean parte hartzeko irakaskuntza gisa; izan ere, azken horren arrazoimen-baldintzarekin (condition sine qua non) baino ez du zer ikusirik, ez hura lortzeko bitarteko batekin. Baina morala osoki azaldu denean (horrek betebeharrak baino ez ditu ezartzen, ez desira berekoiak lortzeko erregela eskura eman), orduan dei daiteke eta ez lehenago ohituren irakaspen hori gainera zorionaren irakaspen, ongi gorena sustatzeko (Jainkoaren erresuma guregana ekartzeko) lege batean oinarritzen den desira morala iratzarri ondoren, lehenago ezein arima berekoitan ager ezin zitekeena, eta desira horren mesedetan erlijioranzko urratsa eman ondoren, zeren horren itxaropena erlijioarekin batera hasten baita.
Gainera, hortik abiatuta ikus daiteke ezen, Jainkoak munduaren sorkuntzan zuen azken xedeaz galdetzen denean, ez dela aipatu behar zerizan arrazoidunaren zoriona, baizik eta ongi gorena, zeinak zerizan horren desira hari beste baldintza bat gaineratzen dion, hots, zorionaren duin izatea, hau da, zerizan arrazoidun horren beraren etikotasuna, horrek baino ez baitu barnebiltzen egile jakintsu baten eskutik zorionean parte hartzeko itxaropena eman ahal izango dion neurria. Izan ere, jakituriak, teoretikoki hartuta, ongi gorenaren ezagutza esan nahi duenez, eta praktikoki hartuta, nahimenaren adostasuna ongi gorenarekin, orduan jakituria goren beregain bati ezin zaio egotzi onberatasunean soilik oinarritzen den xedea. Izan ere, horren eragina (zerizan arrazoidunaren zorionari dagokionez) ezin dugu pentsatu jatorrizko ongi gorenari egokia gisa, haren nahimenaren santutasunarekiko[2] adostasunaren baldintza murriztailepean ez bada. Horregatik, sorkuntzaren xedea Jainkoa ohoratzean ezartzen dutenek (ontzat joz hori ez dela antropomorfikoki pentsatzen, goraipatua izateko joera gisa) ziurrenik adierazpen onena aurkitu dute. Izan ere, ezerk ez du Jainkoa gehiago ohoratzen munduan estimagarriena denak baino, haren aginduaren alderako begiruneak baino, betebehar santuari zaion atxikimenduak, guri haren legea ezartzen diguna, haren eraiketa bikainak halako ordena ederra horri dagokion zorionarekin koroatzen duenean. Azken horrek hura maitagarri bihurtzen badu (gizakien modura hitz eginez), orduan lehenaren bidez gurtzaren objektu bihurtzen da (jaurespen). Gizakiek ere maitasuna lor dezakete ekintza onen bidez, baina inoiz ez begirunea horren bidez soilik, halako moldez non ongiletasun handienak haiek ohoratzen dituen, baldin eta duintasunari jarraiki egiten bada.
Xedeen ordenan gizakia berbaitango xede izatea (eta horrekin batera zerizan arrazoidun oro), hau da, inork ezin duela bitarteko soil gisa erabili (ezta Jainkoak ere), hor aldi berean xede izan gabe, eta beraz, gizatasuna gure pertsonan geuri santua izan behar zaigula, berez ondorioztatzen da, zeren hura lege moralaren subjektua baita eta, beraz, bere baitan santua denarena, eta horregatik eta horrekin adostuz dei daiteke oro har zerbait santu. Izan ere, lege moral hori bere nahimenaren autonomian oinarritzen da, nahimen aske baten autonomia den aldetik, hots, aldi berean bere lege orokorren arabera halabeharrez menperatzen zaion horrekin adostu ahal izan behar duen nahimena.
[1] Arrunki uste da ohituren arau kristauak bere araztasunari dagokionez ez duela abantailarik estoikoen adigai moralaren aldean; baina bien arteko bereizkuntza nabarmena da. Sistema estoikoak arimaren indarraren kontzientzia hartu zuen jaidura etiko osoen ardatz gisa, eta estoikoek betebeharrei buruz hitz egiten bazuten ere, horiek oso ongi determinatzen bazituzten ere, nahimenaren bultzagaiak eta benetako determinazio-oinarria ezartzen zuten pentsaera sentsuen bultzagai baxuen gainetik, arimaren ahulkeriagatik indartzen diren bultzagaien gainetik goratzean. Bertutea haientzat heroismo jakin bat zen, gizakiaren animalia-izaeraren gainetik goratzen zen jakintsuaren heroismoa, buruaskia dena, besteei betebeharrak erakusten diena, baina haietatik gorago dagoena eta lege etikoa hausteko ezein tentaldiren menpe ez dagoena. Hori guztia, ordea, ezin izango lukete egin, lege hori araztasunean eta zorrozki errepresentatu ez balute, Berri Onen arauek egiten duten moduan. Ideia batez esperientzian horri dagokion ezer egon ezin daitekeen betegintzarre bat ulertzen badut, orduan lege moralak ez dira horregatik transzendenteak, hau da, halakoak non horien adigaia ere ezin baitugu nahikoa determinatu, edo horietaz ez da ziurra ea horiei edonon objektu bat dagokien, arrazoimen espekulatiboaren ideien kasuan bezala, baina bestalde betegintzarre praktikoaren eredu gisa joera etikoaren ezinbesteko eredutzat eta aldi berean alderaketarako neurritzat balio dute. Nik orain moral kristaua bere alderdi filosofikotik begiratzen badut, itxura hau izango luke eskola grekoen ideiekin alderatuz gero: zinikoen, epikuroarren, estoikoen eta kristauen ideiak hauexek dira: naturaren bakuntasuna, zuhurtasuna, jakituria eta santutasuna. Hori lortzeko bideari dagokionez, filosofo grekoak honela bereizten dira euren artean: zinikoek horretarako giza adimen arrunta dute eta besteek jakintzaren bidea besterik ez, baina guztiek uste zuten berezko indarren erabilera soila nahikoa zela horretarako. Moral kristauak, bere araua hain aratza (behar duen bezala) eta ezinbestekoa bezala ezarriz, gutxienez hemen bizitzan hari egokitzeko konfiantza kentzen die gizakiei, baina bestalde honela ezartzen du berriro ezen, gure esku dagoen bezain ongi jokatzen badugu, itxaron baitezakegu gure esku ez dagoena beste nonbaitetik etorriko zaigula, guk hori nola gertatuko den jakin ala ez jakin. Gure adigai etikoen jatorriari dagokionez baino ez ziren ezberdintzen Aristoteles eta Platon.
[2] Honi buruz eta adigai horren bereizgarria argitzeko, ohar hau baino ez dut egingo, ezen jainkoari zenbait ezaugarri egozten zaizkionez, zeinen nolakotasuna sorkarientzat ere egokia dela uste baita, salbu jainkoan maila gorenera iritsi direla, adibidez, boterea, jakintza, presentzia, ongia, eta abar, oroahalmen, orojakintza, oropresentzia, ontasun osoaren izenpean, eta abar, bada, hala ere, badaude hiru ezaugarri jainkoari soilik egozten zaizkionak mailarik aipatu gabe, eta denak ezaugarri moralak dira. Hura da santu den bakarra, dohatsu den bakarra eta jakintsu den bakarra; zeren adigai horiek dagoeneko euren baitan murriztapen eza baitaramate. Horien ordenaren arabera, beraz, hura gainera lege-emaile (eta sortzaile) santua da, gobernari (eta mantentzaile) ona eta epaile zuzena; hiru ezaugarri horiek barnebiltzen dute euren baitan jainkoa erlijioaren objektu bihurtzen duen guztia, eta horien arabera betegintzarre metafisikoak berez gaineratzen dira arrazoimenean.