Lehenengo partea
Zer da idazkuntza?
aldatuGauza jakina da lengoaia araubide eta ohitura multzo bat dela, garai jakin bateko idazle guztiek amankomunean dutena. Horren arabera, Natura bat bezalakoa da lengoaia, idazlearen mintzoa erabat hartzen duen arren inolako formarik ematen ez diona, ez inolako elikabiderik ere; egia jakinez osaturiko halako zirkulu abstrakto bat bezalakoa da, eta hartatik kanpo soilik mami liteke mintzo bakarti baten loditasunik. Zeruak, lurrak eta bien elkartzeak gizonarentzat bizileku familiar bat eratzen duten modutsuan biltzen du lengoaiak bere baitan literatur sorkuntza guztia. Material hornidura baino areago, horizonte da, hots, aldi berean muga eta kokaleku; hitz batez, ekonomia baten berme den zabaltasun halakoa. Idazleak ez du hortik deus ateratzen, hitzez hitz: hizkuntza marra bat irudi edo da harentzat, eta marra horretaz harago joateak lengoaiaren gain-natura bat seinala dezake apika: muga-hauste hori ekintza baten esparrua da, posible baten definizio eta iritsinahia. Hizkuntza ez da engaiamendu sozial baten jokalekua, aukerarik gabeko erreflexu hutsa baizik, gizonen, eta ez idazleen, jabego banaezina; Letren erritualetik kanpo dago; definizioz da objetu soziala, ez hautapenez. Inork ez dezake, prestaketarik gabe, bere idazle-askatasuna lengoaiaren opakotasunean oinarritu, Historia osoa baita lengoaiaren bitartez ari dena, oso eta bat, Natura bati dagokionez. Hala, idazlearentzat, lengoaia ez da halako giza horizonte bat baino, urrutian halako familiartasun bat finkatzen duena; erabat negatiboa, bestetik: Camus eta Queneau lengoaia beraz mintzo direla esatea ez da funtsean, eragiketa bereiztaile baten bitartez, haiek ez darabiltzaten lengoaia guztiak, arkaiko nahiz futuristak, hor daudelako ustea ateratzea baino: forma deuseztu eta forma ezezagun artean zintzilik, idazlearen hizkuntza gordailu bat baino xuxenago, muga harago-ezin halakoa da noski; hizkuntza den gune geometriko horretatik kanpo esanikoak galdu egingo lituzke, Orfeok itzultzean bezala, bere nondik-norakoaren adierazpide egonkorra eta bere giza-artekotasunaren funtsezko jestua.
Literaturaz honaindi dago, beraz, lengoaia. Estiloa, berriz, ia literaturaz harago dago: irudi batzuk, jario bat, hiztegi bat, sortzen dira idazlearen gorputz eta iraganetik, eta apurka-apurka haren artearen automatismo peto bihurtzen dira. Hala, estilo izenez, halako hizkuntza autarkiko bat eratzen da, egilearen mitologia pertsonal eta isilpekoan baizik sustraitzen ez dena, mintzoaren hipofisika horretan, eta bertan eratzen da hitzen eta gauzen arteko lehen elkarketa, eta bertan finkatzen, behin-betiko, idazlearen bizialdiko hitz-gai nagusiak. Fintasunik handienaz jantzia etorri arren, estiloak beti ageri du halako gordintasun bat: xederik gabeko forma bat da, ernaltze halako batek daragi, eta ez asmo batek; pentsamenduaren halako izari bertikal eta bakarti baten modukoa da. Estiloaren erreferentziak biologia bati edo iragan jakin bati dagozkio, ez inolako Historiari: idazlearen "zera" da estiloa, haren distira eta kartzela, haren bakardadea. Gizartearekiko axolagabe eta garden, pertsonaren ibilmodu hertsi halako, ez da inondik ere aukera baten, Literaturari buruzko hausnarketa baten emaitza. Erritualaren alderdi pribatua da, idazlearen mitologiaren hondo sakonetik ateratzen da, eta haren erantzukizunetik kanpo ihes egiten du. Haragi ezezagun eta isilpeko baten ahots apaingailuzkoa da; Ezinbeste baten gisara jokatzen du; alegia, loreenaren gisako ernaltze horretan, metamorfosi itsu setati baten azken burua baizik ez bailitzan estiloa, haragiaren eta munduaren mugan taxutzen den azpi-hizkuntza halako baten partea. Izatez ere, ernaltzeen klaseko fenomenoa dugu estiloa, (H)umore baten eraldatzea baita. Hala, estiloaren alusioek sakonera jotzen dute berriro; mintzoak egitura horizontala du, erabiltzen dituen hitzen lerro berean daude haren sekretuak, eta ezkutatzen duena bere jarraitasunaren iraupenak berak jartzen du agerian; hizketan dena eskainirik dago, ber-bertan xahutu behar da, eta hitza, isiltasuna eta bien mugimendua amilean doaz zentzu deuseztu baterantz: ildorik uzten ez duen handik-haratze atzerapenik gabea da mintzoa. Estiloak, aldiz, izari bertikala baizik ez du, pertsonaren oroipen gordean dauzka sustraiak, materiaren esperientzia jakin batetik ontzen du opakotasun halako bat; estiloa ez da sekula metafora bat baizik, hots, egilearen literatur asmoaren eta haren haragizko egituraren arteko ekuazio bat (gogora dezagun iraupen baten hondar-emaitza dela egitura). Hala, estiloa sekretu bat da beti; baina haren erreferentziaren isurki isila ez datxekio hizkuntzaren izate mugikor eta etengabe luzagarriari; idazlearen gorputzak bere baitan gorderik daukan oroipen bat da haren sekretua; estiloak alusiorako duen gaitasuna ez da abiada kontua, hizketaren kasuan bezala, zeinean esaten ez dena ere orobat baita lengoaiaren interim bat, loditasun kontua baizik, zeren estiloaren azpian zutik eta sakon dirauen zer hori, gogor nahiz xamur hark darabiltzan irudietan biltzen dena, lengoaiari erabat arrotz zaion errealitate baten zatiak baitira. Eraldatze horren mirariak literaturaz gaineko eragiketa halako bilakatzen du estiloa, ahalmenaren eta magiaren atarira eramanik gizona. Bere jatorri biologikoaren kariaz, artearen esparrutik at dago estiloa, hots, idazlea gizartearekin lotzen duen itunetik at. Ez da, beraz, zer harriturik, zenbait egilek, aukeran, artearen segurtasuna nahiago badute estiloaren bakardadea baino. Estilorik gabeko idazlearen eredu garbia Gide dugu, haren artisau moldeak ethos klasiko jakin baten plazer modernoa ustiatzen baitu, Saint-Saëns-ek Bach-enetik edo Poulenc-ek Schubert-enetik bererik sortu duten gisa bertsuan. Aitzitik, poesia modernoa -Hugo batena, Rimbaud batena edo Char batena- estiloz saturaturik dago eta ez da arte Poesia-asmo batekiko erreferentziaz baino. Estiloaren Autoritatea da, hots, hizkuntzaren eta haragizko bere doblearen lokera guztiz askea, idazlea Historiaren gainetiko Freskura halakotzat inposatzen duena.
Lengoaiaren horizonteak eta estiloaren bertikaltasunak, beraz, natura bat eratzen dute idazlearentzat, ez baitu hautatzen ez bata eta ez bestea. Lengoaiak negatibotasun gisa jokatzen du, daitekeenaren abiapuntuko muga ezartzen baitu; estiloa, berriz, idazlearen (h)umorea lengoaia jakinarekin korapilatzen duen Ezinbeste halakoa da. Lengoaian, Historiaren familiartasuna aurkitzen du idazleak; estiloan, bere iraganarena. Bai kasu batean bai bestean, natura bat dugu, hots, jestu-gordailu familiar bat, eta kasu bietan eragiketazkoa baizik ez da erabiltzen den energia, batean izendatzeko eta bestean eraldatzeko erabiltzen baita; inoiz ez, ordea, juzguak egiteko edo hautapen bat aditzera emateko.
Alabaina, Forma oro Balio ere bada; horregatik dago lengoaiaren eta estiloaren artean lekurik beste errealitate formal batentzat: idazkuntza. Zeinahi literatur formatan badago tonu baten hautapen orokorra (ethos batena, nahi bada), eta hortxe indibidualizatzen da garbi idazlea, zeren hortxe engaiatzen baita. Hizkuntza eta estiloa lengoaiaren auzi-mauzi ororen aurretiko datuak dira; lengoaia eta estiloa Denboraren eta pertsona biologikoaren emaitza naturala dira; baina idazlearen identitate formala ez da benetan finkatzen gramatikaren arauen eta estiloaren konstanteen ezarpenetik kanpo baino, han non idatzizko jarraibidea, aurrena lengoai natura zeharo errugabe batean bildu eta itxia, zeinu erabateko bat izatera iritsiko den, giza jokamolde baten aukera, On jakin baten baieztapena, horrenbestez zorion nahiz arrangura baten begi-bistaratze eta komunikazioan engaiatuz idazlea, eta haren hitzaren forma aldi berean normal eta berezia hurkoaren Historia zabalarekin lotuz. Lengoaia eta estiloa indar itsuak dira; idazkuntza elkartasun historikozko egintza da. Lengoaia eta estiloa objetuak dira; idazkuntza funtzioa da: sormenaren eta gizartearen arteko erlazioa da, bere xede sozialak eraldaturiko literatur lengoaia; forma, alegia, bere giza intentzioari loturik eta horrenbestez Historiaren krisi nagusiekin loturik ageri den unean atzemana. Adibidez, Mérimée eta Fénelon lengoai fenomenoz eta eta estilo-gorabeheraz bereizirik daude; eta hala ere biek erabiltzen dute intentzionalitate beraz kargaturiko lengoaia bat, biek dihardute formaren eta edukiaren ideia beraren erreferentziaz, biek onartzen dute konbentzio-ordenu bat bera, erreflexu tekniko beren jokaleku dira biak, jestu berez darabilte, mende t’erdiko aldearekin, tresna berbera, itxuran apur bat aldaturik noski, baina ez batere bere egoeran eta bere erabileran: labur esanik, idazkuntza bera dute. Aldiz, ia garaikide izanik, Mérimée-k eta Lautréamont-ek, Mallarmé-k eta Céline-k, Gide-k eta Queneau-k, Claudel-ek eta Camus-ek, zeinak gure lengoaiaren galga historiko beraz baliaturik mintzatu diren edo mintzo diren, idazkuntza sakonki desberdinak darabiltzate; denak bereizten ditu -tonuak, jarioak, helburuak, moralak, beren hizkeraren naturaltasunak-, halako moldez non garai- eta lengoai kidegoa deus gutxi den hain kontrajarriak eta beren oposaketak berak hain ongi definituak diren idazkuntza horien aldean.
Hain zuzen ere, idazkuntzok desberdinak baina konparagarriak dira, mugimendu berdin-berdina baitute sorburuan: idazleak formaren erabilera sozialaz eginiko hausnarketa eta hari buruz eginiko aukera. Literaturaren problematikaren bihotzean kokaturik (harekin baino ez baita hasten gatazka hori), idazkuntza formaren morala da, bada, funtsean; idazleak bere lengoaiaren Natura kokatzea erabaki duen esparru sozialaren hautapena. Esparru sozial hori, ordea, ez da inondik ere kontsumizioa benetan gertatzen denekoa. Idazlearentzat kontua ez da zein talde sozialentzat idazten duen hautatzea: ongi daki ezen, Iraultza bat tarteko ez bada bederen, gizarte berarentzat idatzi beharko duela. Kontzientziazko hautapena du berea, ez eragingarritasunezkoa. Idazkuntza Literatura pentsatzeko modu bat da, ez hura hedatzekoa. Edo are hobeki: literatur kontsumizioaren datu objetiboetan deus alda ez dezakeelakoxe eramaten du idazleak berariaz (datu soilik historikook ihes egiten diote, haien jakitun izanik ere) lengoaia askearen eskakizuna lengoaia horren iturburura, eta ez haren kontsumizioaren azken burura.
Hala, bada, idazkuntza baten hautapenak eta gero haren erantzukizunak Askatasun bat seinalatzen dute, baina Askatasun horrek ez ditu muga berak Historiako une desberdinen arabera. Ez dago idazlearen esku literatur formen arma-hornitegi denboragabe halako batean aukeratzea bere idazkuntza. Historiaren eta Tradizioaren presioaren pean finkatzen dira idazle jakin baten idazkuntza posibleak: badago Idazkuntzaren Historia bat; baina historia hori bikoitza da: Historia orokorrak literatur lengoaiaren problematika berri bat proposatzen -edo inposatzen- duen une berean, aurretiko bere erabileren oroitzapenaz beterik segitzen du artean ere idazkuntza, zeren lengoaia ez baita inoiz errugabe: hitzek badute lehenaz gainerako oroimen halako bat, adierazpen berrien erdian misterioski luzatzen dena. Askatasun baten eta oroitzapen baten arteko konpromezu horixe da, hain zuzen, idazkuntza, askatasun oroitzaile hori zeina ez baita askatasun hautapenaren jestuan baino, eta ez bere iraupenean. Nire esku dago noski halako edo halako idazkuntza neuretzat aukeratzea egun, eta jestu horretan neure askatasuna baieztatzea, freskura bat edo tradizio bat aurkitu dudala pentsatzea; ezin dut, hala ere, iraupen batean garatu, pixkanaka hurkoaren hitzen eta are neure hitzen gatibu bilakatu gabe. Aurretiko idazkuntza guztietatik eta nirearen iraganetik beretik datorren iraunbeharF setati batek estaltzen du nire hitzen ahots presentea. Idatzizko arrasto oro prezipitatzen da denborarekin, hasieran garden, errugabe eta neutroa zen elementu kimiko baten gisa, zeinaren baitan iraupen hutsak apurka-apurka agertaraziko bailuke suspentsioan zegoen iragan oso bat, kriptografia oso bat, gero eta lodiago bilakatuz doana.
Askatasun gisa, bada, une bat baino ez da idazkuntza. Baina une hori Historiako esplizituenetarikoa da, zeren Historia horixe baita beti eta ororen aurretik: aukera bat eta aukera horren mugak. Idazlearen jestu adierazgarri batetik datorrelako azaleratzen du idazkuntzak, literaturaren beste ezein ebakerak baino aise nabarmenago, Historiaren isuria. Idazkuntza klasikoaren batasuna, mendeetan homogenoa, idazkuntza modernoen aniztasuna, ehun urtetik hona literaturgintzaren mugaraino bereraino ugalduak, frantses idazkuntzaren eztanda moduko hori Historia osoaren krisi handi bati dagokio dudarik gabe, nahiz askoz modu nahasiagoan ageri den krisi hori Literatur Historia peto-petoan. Balzac baten eta Flaubert baten "pentsamendua" bereizten duena eskola-aldaera bat da; haien idazkuntzak bereizten dituena, berriz, haustura funtsezko bat da, bi egitura ekonomikok bat egiten duten une berean, pentsamolde eta kontzientzia mailako aldaketa erabakigarriak ekarriko baititu berekin bi egituron artikulazioak.
Idazkuntza politikoak
aldatuIdazkuntza guztiek dute itxitura-jite halako bat, lengoaia mintzatuari arrotz zaiona. Idazkuntza ez da komunikazio-lanabes bat inondik ere, ez da bide ireki bat, zeinetik lengoaia-asmo bakarra pasatuko litzatekeen. Desordenu oso bat da hizketan zehar isurtzen dena eta beti-gerokotze egoera halakoan eusten dion mugimendu baregaitz hori ematen diona. Alderantziz, idazkuntza lengoaia gogortu bat da, bere gain bizi dena, zeinaren eginkizuna ez baita inondik ere bere iraupenari hurbilpen-segida mugikor bat ziurtatzea, baizik, aitzitik, bere zeinuen batasunaz eta itzalaz, asmatua izan baino aise lehenago eraikiriko hitz baten irudia inposatzea. Idazkuntza hizketatik bereizten duena zera da: lehenbizikoak beti dirudiela sinbolikoa, bere baitara itzulia, lengoaiaren isurki sekretu batera nabarmen alderatua, eta bigarrena, berriz, ez dela zeinu hutsez osaturiko segida bat baino, zeinuon mugimendua baino ez baita esanguratsu. Hizketaren sostengu guztia hitzen higatze hori da, beti urrunago eramaniko apar hori, eta ez dago hizketarik, lengoaiak hitzen mutur mugikorra baizik harrapatzen ez duen jate halako baten gisa argi eta garbi funtzionatzen duen lekuan baino; idazkuntzak, aldiz, beti ditu sustraiak lengoaiaren haraindi batean, ernagai baten gisa garatzen da eta ez lerro baten gisa, esentzia bat agertarazten du eta sekretu batez mehatxatzen, kontra-komunikazio bat da, ikaraz gaude haren aurrean. Idazkuntza orotan aurkituko da, beraz, aldi berean lengoaia eta bortxa den zer baten anbiguitatea: bada, idazkuntzaren hondoan, lengoaiari arrotz zaion "zirkunstantzia" bat, dagoeneko lengoaiarena ez den asmo baten begirada edo. Begirada hori lengoaiaren pasio halako bat izan daiteke noski, hala nola literatur idazkuntzan; zigor baten mehatxua ere izan daiteke, hala nola politika-idazkuntzan : arrasto bakar batez egintzen errealitatea eta xedeen idealitatea ematea dagokio kasu horretan idazkuntzari. Horra zergatik botereak edo boterearen itzalak azkenerako beti eratzen duen idazkuntza axiologiko bat, zeinean egintzaren eta balioaren artean dagoen aldea hitzaren beraren jokalekuan ezabatzen den, aldi berean deskribapen eta juzgutzat jokatzen baitu hitz horrek. Hitza desenkusa bilakatzen da ( "beste-inon" bat eta justifikazio bat, alegia). Hori, egia izanik literatur idazkuntzei dagokienez, zeinetan zeinuen batasuna infra- zein ultra-hizkuntza alderdiek etengabe liluratzen duten, are egiago da politika-idazkuntzei dagokienez, zeinetan lengoaiaren desenkusa aldi berean intimidazioa eta glorifikazioa den: hain zuzen ere, botereak edo borrokak sortzen dituzte idazkuntza-motarik puruenak.
Aurrerago ikusiko dugu idazkuntza klasikoak zeremonialki erakusten zuela idazleak gizarte politiko jakin batean zuen txertaketa, eta Vaugelas bezala mintzatzea boterearen erabilerari atxekitzea izan zela aurrena. Iraultzak idazkuntza horren arauak aldatu ez baditu ere, pentsalari-jendea azken finean berbera baitzen beti ere, eta botere intelektualetik botere politikora pasatu baizik ez baitzen egin, hala ere borrokaren baldintza bereziek idazkuntza iraultzaile peto-peto bat sortu dute, ez egiturari dagokionez, sekula baino akademikoa baita, baizik bere itxitura eta bikoiztasunarengatik, lengoaiaren erabilera, Historian ordura arte inoiz ez bezala, isuririko Odolarekin lotua egon baita horrenbestez. Iraultzaileek ez zuten inolako arrazoirik idazkuntza klasikoa aldatu nahi izateko, ez zuten inondik ere gizonaren natura zalantzan jartzeko, are gutxiago haren lengoaia, eta Voltaire, Rousseau edo Vauvenargues-engandik jarauntsiriko "tresna" bati ezin zioten konprometitua iritzi. Idazkuntza iraultzailearen identitatea egoera historikoen berezitasunak eratu du. Baudelairek "bizitzako une erabakiorretan jestuak darion egia enfatikoa" aipatu zuen nonbait. Iraultza izan zen, inoiz izan bada eta, une erabakigarri horietakoa, zeinean egia, kosta den odolarengatik, hain astun bilakatu den non indar-gehikuntza teatralaren forma berberak eskatzen baititu adieraziko bada. Idazkuntza iraultzailea eguneroko urkamendiari jarrai zekiokeen jestu enfatiko bakar hori izan zen. Egun puztura dirudiena, ez zen orduan errealitatearen neurria baizik. Inflazioaren ezaugarri guztiak dituen idazkuntza hori, idazkuntza zehatza izan zen: sekula ez da izan ezein lengoaia hain sinesgarritasun gutxikoa eta hain hala ere gezur gutxikoa. Enfasi hori ez zen soilik dramaren gainean moldaturiko forma; haren kontzientzia ere bazen, orobat. Iraultzaile handi orok bere-bere duen oihal-apaindura bitxi hori gabe, zeinak eman baitzion Guadet girondinoari, Saint-Émilion-en atxiloturik zegoela, irribiderik gabe zera esateko egokiera, hiltzera baitzihoan: "Bai, Guadet naiz. Borrero, bete hire lana. Eramaiek ene burua aberriaren tiranoei. Zurbilarazi egin ditu beti: ebakirik, areago zurbilaraziko ditu", Iraultza ezin zitekeen izan Historia bera eta Iraultzaren geroztiko ideia oro ernaldu duen gertakari mitiko hori. Idazkuntza iraultzailea Iraultzaren legendaren entelekia modukoa izan zen: beldurra sortzen zuen eta Odolaren sagaratze hiritar halako bat inposatzen zuen.
Idazkuntza marxista oso besterik da. Kasu horretan formaren itxitura ez dator ez gehikuntza erretoriko batetik ez hitz-isuriaren enfasi batetik, baizik hiztegi tekniko bat bezain berezi eta funtzionala den lexiko batetik; metaforak berak ere gogorki arautuak daude. Idazkuntza iraultzaile frantsesak eskubide odoltsu bat edo justifikazio moral bat izapidetzen zuen beti; jatorrian, idazkuntza marxista ezagutzaren lengoaiatzat agertzen da; kasu horretan idazkuntza unibokoa da, Natura baten kohesioari eustera xedatua baita; idazkuntza horren identitate lexikalak ahalbidetzen du azalpenen egonkortasun halako bat eta metodoaren iraunkortasun halako bat inposatzea; bere lengoaiaren mutur-muturrean baizik ez da biltzen marxismoa jokabide politiko hutsetara. Zenbat ere baita idazkuntza iraultzaile frantsesa enfatikoa, hainbat da idazkuntza marxista litotikoa, zeren hitz bakoitza ez baita hitz hori aitorgabeki sostengatzen duten printzipioen osotasunari eginiko erreferentzia mengel bat baizik. Adibidez, "inplikatu" hitzak, maiz erabilia baita idazkuntza marxistan, ez du bertan hiztegiko zentzu neutroa; prozesu historiko jakin bat du beti adigai, aurreko postulatuz osaturiko parentesi oso bat ordezkatuko lukeen algebra-zeinu baten modukoa da.
Ekintza bati lotua, idazkuntza marxista berehala bihurtu da, praktikan, balioaren lengoaia halako bat. Nahiz oro har harengan idazkuntzak azalpenezkoa izateari eusten dion, Marx-engan dagoeneko atzeman daitekeen izakera hori erabat nagusitu da idazkuntza staliniano garailean. Zenbait adiera formalki berdin-berdin, hiztegi neutroak bi aldiz izendatuko ez lituzkeenak, balioaren arabera banaturik daude eta alde bakoitzak izen desberdina hartzen du: "kosmopolitismo", adibidez, "internazionalismo"ren izen negatiboa da (Marx-engan dagoeneko). Unibertso stalinianoan, zeinean definizioak, esan nahi baita Ongiaren eta Gaizkiaren arteko bereizkuntzak, lengoaia osoa hartzen baitu aurrerantzean, ez dago gehiago baliorik gabeko hitzik, eta idazkuntzak finean prozesu bat ahalik bizkorren abiaraztea du eginkizun: ez dago gehiago atzerapenik izendapenaren eta judizioaren artean, eta lengoaiaren itxitura perfektua da, zeren balio bat baita finean beste balio baten azalpentzat ematen dena; adibidez, esango da halako gaizkileak Estatuaren interesen kontrako ekinbide bat burutu duela; gaizkile bat gaizkintza baten egilea dela esatea baizik ez baita hori azken finean. Garbi dago benetako tautologia baten aurrean gaudela, etengabeko ihardunbide baitu tautologia idazkuntza stalinianoak. Izan ere, idazkuntza horrek ez du helburu gertakarien azalpen marxista bat izapidetzea, edo egintzen arrazoibide iraultzaile bat, baizik errealitatea bere forma epaituaren moldean ematea, kondenen irakurketa ber-bertako bat inposatuz: "desbiazionista" hitzaren eduki objetiboa zigor-kode bati dagokio. Bi desbiazionista biltzen badira, "frakzionista" bilakatzen dira, eta hori ez dagokio hogen objetiboki desberdin bati, zigor-zorraren larriagotze bati baizik. Bereiz liteke idazkuntza marxista peto bat (Marx-ena eta Lenin-ena) eta stalinismo garailearen idazkuntza bat (herri-demokraziena); bada noski idazkuntza trotskista bat ere, eta idazkuntza taktiko bat, frantses komunismoarena, esate baterako ( "jende jator" esapidearen ondoko "herri" hitzaren ordez "langile-klasea" erabiltzea, "demokrazia", "askatasun", " bake" hitzen anbiguotasun deliberatuaz baliatzea, eta abar).
Ez da dudarik erregimen bakoitza bere idazkuntzaren jabe dela, eta idazkuntza horien historia egiteko dago oraindik. Idazkuntzak, hizketaren forma ikusgarriro engaiatua izaki, bere baitan biltzen ditu, anbiguitate preziatu bat dela tarteko, boterearen izatea eta itxura, izatez dena eta dela sinetsarazi nahi ligukeena: idazkuntza politikoen historia bat genuke, beraz, gizarte-fenomenologiarik onena. Adibidez, Errestaurazioak klase-idazkuntza bat landu du, zeinari esker "Natura" klasikotik berez-berez sorturiko kondenatzat ageri baitzen errepresioa: langile errebindikatzaileak "gizabanakoak" ziren beti, greba-hausleak "langile lasaiak", eta jujeen morroikeria "magistratuen zainketa paternala" bihurtzen zen (gaur egun, antzeko prozeduraz deitzen ditu gaullismoak komunistak "separatista"). Garbi ageri da hor kontzientzia on baten gisa funtzionatzen duela idazkuntzak, eta idazkuntza horren eginkizuna gertakariaren jatorria eta haren bilakaera urrunena iruzurrez bat etorraraztea dela, egintzaren justifikazioari bere errealitatearen bermea emanez. Idazkuntzaren erabilera hori, bestetik, autoritate-erregimen orok du bere; polizia-idazkuntza dei litekeena da: ezaguna da, adibidez, "Ordenu" hitzaren eduki eternalki errepresiboa.
Letren kontzientzia-eremuan gertatu den jarduera politiko eta sozialen zabaltzeak idazlari mota berri bat sortu du, militantearen eta idazlearen arteko erdibidean, lehenbizikotik gizon engaiatuaren irudi ideala hartuz, eta bigarrenetik, berriz, idazlana egintza bat delako ideia. Intelektualak idazlea ordezkatzen duen aldi berean, aldizkari eta saiakeretan halako idazkuntza militante bat sortzen ari da, estilotik erabat liberatua, "presentzia"ren lengoaia profesional baten modukoa dena. Idazkuntza horren barnean, ñabardurak ugari dira oso. Inork ez du ukatuko badela, adibidez, "Esprit" idazkuntza bat edo "Temps modernes" idazkuntza bat. Idazkuntza intelektual horien ezaugarri amankomuna zera da, kasu horretan leku pribilejiatuko lengoaiak konpromezuaren zeinu nahikoa bihurtzera jotzen duela. Hizketa horretan mintzo ez diren guztien bultzadak itxiriko hizketa batera biltzea hautapen baten mugimendua nabarmenaraztea da, hain zuzen, edota hautapen horri eustea; aldarrikapen kolektibo (eta, bestetik, norberak idatzi ez duen) baten azpian jartzen den izenpe halako bilakatzen da kasu horretan idazkuntza. Hala, idazkuntza bat aukeratzea -edo, zuzenago esateko, nork bere egitea- hautapenaren premisa guztiak laburbidez norbereganatzea da, hautapen horren arrazoiak gure egin ditugula erakustea, alegia. Idazkuntza intelektual oro, bada, "intelektuaren jauzi"etariko lehena da. Sekula nire pertsona seinalatzerik ez lukeen eta nire historiaz eta nire askatasunaz oro jakiteke utziko lukeen lengoaia idealki libre baten lekuan, fidatzen natzaion idazkuntza hori erakunde da oso-osorik dagoeneko; agerian uzten du nire iragana eta nire hautapena, historia bat ematen dit, nire egoera nabarmentzen du, nik esan beharrik gabe engaiatzen nau. Hala, sekula baino areago bilakatzen da Forma objetu autonomo, jabego kolektibo eta debekatu bat adierazteko egina, eta objetu horrek aurrezpen-balioa du, seinale ekonomiko baten gisa funtzionatzen du, zeinari esker idazlariak etengabe inposatzen baitu bere bihurkunea, bihurkune horren historiaren berri inoiz ere eman gabe.
Egungo idazkuntza intelektualen bikoiztasun hori areagotu egiten da kontuan harturik, garaian garaiko ahaleginak gora-behera, Literatura ezin izan dela erabat likidatu: oraindik ere lengoai horizonte prestigiotsua eratzen du. Intelektuala ez da oraindik gaizki eraldaturiko idazle bat baizik, eta dena bertan behera utzi eta gehiago idazten ez duen militante bat bihurtzen ez bada behintzat (zenbaitzuek hala egin dute, eta definizioz geratu dira ahantzirik), Literaturak tresna ukigabe eta modaz pasatu baten gisa belaunez belaun gureganatu dituen aurreko idazkuntzen liluramendura itzuli beste biderik ez du. Idazkuntza intelektualok egongaitzak dira, beraz; literaturazko izaten diraute, ezinak jorik dauden heinean, eta ez dira politikoak engaiamendurako duten grina setatiarengatik baino. Hitz batean, idazkuntza etikoak dira oraindik ere, zeinetan idazlariaren kontzientziak (jadanik ez gara ausartzen "idazlearen" esatera) salbazio kolektibo baten irudi lasaigarria aurkitzen duen.
Baina, Historiaren oraingo egoeran idazkuntza politiko orok unibertso poliziako bat baieztatu baizik egin ez dezakeen modu berean, idazkuntza intelektual orok ezin du bere izena esatera ausartzen ez den para-literatura halako bat eratu baizik egin. Idazkuntza horien irtenbiderik eza erabatekoa da, beraz; ezin dezakete eraman konplizitate batera edo ezintasun batera baizik, hots, aldez edo moldez, alienazio batera.
Eleberriaren idazkuntza
aldatuEleberriak eta Historiak harreman estuak izan dituzte beren aurrerabiderik handiena gertatu den mendean berean. Bien arteko lotura sakona, Balzac eta Michelet aldi berean ulertzea ahalbidetu behar lukeena, zera da, kasu batean eta bestean: unibertso autarkiko bat eraiki izana, bere izariak eta bere mugak bere gisa sortu, eta bere Denbora eta bere Espazioa, bere populazioak, bere objetu-bilduma eta bere mitoak ezarririk bertan.
xix. mendeko obra nagusien esferikotasun hori Eleberriaren eta Historiaren kontaera-jardun luzeen bitartez adierazi da, zeinak mundu biribil-oker eta lotu baten proiekzio lau batzuen gisakoak baitira jardunok. Foiletoi-eleberriak, garai horretan sortua, mundu horren halako irudi degradatu bat ematen digu bere bolutetan. Eta hala ere narrazioa ez da nahitaez generoaren lege bat. Apika, aro oso batek gutunen bitartezko eleberriak tankeratu ditu, adibidez; eta beste batek, berriz, analisien bitartezko Historia baten ildotik ekin dio. Kontaera aldi berean Eleberriaren eta Historiaren forma suertatze hori, oro har, ez da, beraz, une historiko baten aukera edo adierazpidea baizik.
Frantses arruntetik atzendua, passé simple delakoak (iragan burutuak), Kontaeraren giltzarri izaki, arte bat seinalatzen du beti; Letra Ederren erritualaren parte da. Haren betebeharra ez da gehiago denbora bat adieraztea. Errealitatea puntu batera biltzea eta bizi izaniko denbora gainkatuen aniztasunetik lengoai egintza huts bat abstraitzea du eginkizun. Lengoai egintza hori esperientziaren sustrai existentzialetatik aske legoke eta beste ekintza batzuekiko, beste prozesu batzuekiko, munduaren mugimendu orokor batekiko lotura logiko baterantz norabidetua: gertakarien baitan hierarkia bati eustea du xede. Iragan burutuaren bitartez, katea kausal baten parte da aditza inplizituki, elkarrekin loturik eta xede batera zuzendurik dagoen ekintza-multzo batean hartzen du esku, intentzio baten algebra-zeinuaren gisa funtzionatzen du; tenporalitatearen eta kausalitatearen arteko ekiboko bat sustengatuz, garapen bat eskatzen du, hots, Kontaeraren ulerbidea. Horregatik da unibertso-eraikuntza guztien tresna ideala; kosmogonien, mitoen, Historien eta Eleberrien denbora fiktizioa da. Mundu eraiki, landu, bereiztu, bere lerro adierazgarrietara murriztu bat suposatzen du, eta ez mundu egotzi, sakabanatu, eskaini bat. Iragan burutuaren atzean demiurgo bat ezkutatzen da beti, jainko nahiz kontatzaile; kontatzen denean mundua ez da esplikaziogabea, halabehar bakoitza ez da zirkunstantziala baino, eta iragan burutua horixe da, hain zuzen: eragiketa-zeinu hori zeinaren bitartez narratzaileak eginkizun bakarra kausa bat eta xede bat ahalbait lasterren lotzea duen ele argal eta aratz, dentsitate gabe, bolumenik gabe, hedapenik gabe batera biltzen duen errealitatearen eztanda. Historiariak Guise-ko dukea 1588ko abenduaren 23an hil zela baieztatzen duenean, edo eleberrigileak markesa bostetan irten zela kontatzen duenean, ekintza horiek trinkotasunik gabeko bestordu halako batetik datozkigu; existentziaren dardara horretaz gabeturik, algebra baten taxu egonkortasuna dute, oroigailu dira, baina oraigailu baliozko bat, zeinaren interesak munta handiagoa baitu iraupenak baino.
Iragan burutua, bada, ordenu baten adierazpidea da azken finean, eta, beraz, euforia batena. Hari esker, errealitatea ez da ez misteriotsua ez zentzugabea; argi eta garbia da, familiarra ia, une oroz sortzaile baten eskuan bildu eta edukia; bere askatasunaren presio antzetsua jasaten du. xix. mendeko narratzaile handi guztientzat, mundua patetikoa izan daiteke, baina ez dago abandonatua, zeren erlazio koherente multzo bat baita mundu hori, zeren ez baitago zangalatraurik idatziriko gertakarien artean, zeren mundu hori kontatzen duenak ahalmena baitu hura osatzen duten existentzien opakotasun eta bakardadeari uko egiteko, zeren esaldi bakoitzean eman baitezake komunikazio baten eta egintzen hierarkia baten testigantza, zeren finean, dena esateko, egintza horiek berak zeinutara errendi baitaitezke.
Iragan narratiboa, hortaz, Letra Ederren segurtasun-sistemaren parte da. Ordenu baten irudia, idazlearen eta gizartearen artean ezarririko itun formal ugarietarikoa dugu, bataren justifikagarri eta bestearen lasaigarri. Iragan burutuak sortze-lan bat adierazten du: hots, seinalatu eta inposatu egiten du. Errealismorik goibelenean engaiaturik ere, lasaigarri da, ezen, hari esker, aditzak egintza itxi, definitu, sustantibatu bat adierazten du, Kontaerak izena du, mugarik gabeko hizketa baten izuari ihes egiten dio: errealitatea argaldu eta familiartu egiten da, estilo batean sartzen da, ez dio lengoaiari gainez egiten; hitzen formaren beraren bitartez kontsumitzen duenaren zentzuaren jakitun den gizarte baten erabilera-balioa izaten segitzen du Literaturak. Aitzitik, Kontaera beste literatur genero batzuen faboretan alde bat uzten denean, edota narrazioaren barnean iragan burutua beste forma ez hain apaindurazkoz, forma freskoagoz, trinkoago eta hizketatik hurbilagoz ordezkatzen denean (orainaldia edo iragan burutugabea), Literaturak existentziaren trinkotasuna biltzen du bere baitan, eta ez haren esanahia. Horrenbestez, egintzak, Historiatik bai, baina pertsonengandik ez daude bereizirik.
Ongi ulertzen da, horrenbestez, Eleberriaren iragan burutuak zer duen baliagarritik eta jasanezinetik: gezur garbi adierazi bat da; egiantzekotasun baten eremua markatzen du, zeinak, faltsutzat seinalatuko lukeen aldi berean, posible dena agerian ipiniko bailuke. Eleberriaren eta Historia narratuaren helburua gertakariak alienatzea da: gizartea bere iraganaz eta bere posibleaz jabetzeko ekintza horixe da, hain zuzen, iragan burutua. Jarraigune sinesgarri bat eratzen du, baina jarraigune horren ilusioa agerian dago nabarmen; aurrena egiaren eta gero gezur salatuaren itxurakeriaz jantziko litzatekeen dialektika formal baten azken burua da. Unibertsaltasunaren mitologia jakin batekin lotu behar da hori, gizarte burgesak hain bere duen mitologia, hain zuzen, Eleberria izaki gizarte horren ekoizpen guztiz adierazgarria: erreala denaren bermea ematea imajinarioa denari, baina objetu bikoitz baten anbiguitatea uztea zeinu horri, aldi berean egiantzeko eta faltsu izatea, alegia, etengabeko eragiketa da mendebaleko arte guztian, zeinarentzat faltsua egiaren parekoa baita, ez agnostizismoz edo bikoiztasun poetikoz, baizik egiazkoa denari bere baitan unibertsaltasun-hazi bat edukitzea suposatzen zaiolako, edo, nahiago bada, urrunketaren nahiz fikzioaren bitartez, ugalpen arruntez, ordenu desberdinak ernaltzeko gai den esentzia bat. Halako ihardunbide batez jo ahal izan ditu mendeko burgesia garaileak bere balioak unibertsaltzat, eta hainbat gizarte atal guztiz heterogenori inposatu bere moralaren Izen guztiak. Mitoaren mekanismo peto-petoa da hori noski, eta Eleberria, eta eleberriaren barnean iragan burutua, objetu mitologikoak dira, zeinek, beren intentzio ber-bertakoari, dogmatika batekin loturiko asmo lehenaz gainerako bat ere baitaramate beren baitan; dogmatika batekin, edo, are hobeki, pedagogia batekin, zeren kontua artifizio baten itxuran esentzia bat ematea baita. Iragan burutuaren esanahia atzemateko, aski da, adibidez, mendebaleko eleberrigintza txinatar tradizio jakin batekin konparatzea, zeinean artea ez baita errealitatearen imitazioan perfekziora iristea besterik; ezerk ez du, bada, arte horretan, ezein ere zeinuk ez du bereizi behar objetu naturalak artifizialetik: zurezko intxaur honek ez dit erakutsi behar, intxaur baten irudiaz bat, bera sortarazi duen arteaz ohartarazteko asmoa. Horixe egiten du, ordea, eleberri-idazkuntzak. Haren eginkizuna maskara jartzea eta aldi berean maskara hori seinalatzea da.
Iragan burutuaren funtzio anbiguo hori beste idazkuntza-gertakari batean ere aurki daiteke: Eleberriaren hirugarren pertsona. Gogoan izango du beharbada irakurleak Agatha Christie-ren eleberri bat zeinean asmazioa guztia hiltzailea narrazioaren lehen pertsonaren azpian disimulatzean zetzan. Irakurleak intrigaren "hura" guztien atzean bilatzen zuen asasinoa: "ni"aren azpian zegoen. Agatha Christie-k ondotxo zekien eleberrian, eskuarki, "ni" lekuko dela; "hura" da aktore. Zergatik? "Hura" eleberriaren konbentzio arrunt bat da; denbora narratiboak bezala, eleberri-egintza seinalatzen eta burutzen du; hirugarren pertsona gabe, eleberrira iristeko ezintasuna dago, edo hura suntsitzeko borondatea. "Hura" horrek formalki adierazten du mitoa; alabaina, Mendebalean bederen, ikusi berri dugunez, ez dago arterik bere maskara atzamarraz seinalatu eta izendatzen ez duenik. Hirugarren pertsonak, bada, iragan burutuak bezala, egiteko hori betetzen du eleberrigintzan, eta haren kontsumitzaile direnei, berriz, fabulatze sinesgarri eta hala ere etengabe faltsutzat aldarrikatu baten segurtasuna ematen die.
Anbiguitate gutxiagokoa denez, "ni"a ez doakio hain ondo eleberriari: horrexegatik da, aldi berean, irtenbiderik zuzenena, narrazioa konbentziotik honago geratzen denean (Proust-en obrak, adibidez, ez du izan nahi Literaturarako sarrera bat baino), eta landuena, berriz, "ni"a konbentziotik harago kokatzen denean eta hura suntsitzen saiatzen denean, konfidentzia baten naturaltasun faltsuaren erreferentziapean jarriz kontaera (itxura bihurri hori dute Gide-ren zenbait narraziok). Era berean, eleberrietako "ni" horren erabilera bi etika kontrajarriri dagokio: konbentzio eztabaidagabe bat denez gero, eleberriaren hirugarren pertsonak, akademikoenak eta barne-gatazkarik gutxien dutenak ezezik, besteak ere gogatzen ditu, azken finean beren obraren freskotasunerako konbentzioa ezinbestekotzat jotzen dutenak, alegia. Nolanahi dela, gizartearen eta egilearen arteko itun ulergarri baten zeinua dugu konbentzio hori; azken horrentzat, baina, munduari berak nahi duen tankera emateko lehenbiziko baliabidea ere bada. Literatur esperientzia bat baino gehiago da, beraz, konbentzio hori: sortze-lana Historiarekin edo existentziarekin lotzen duen giza egintza bat.
Balzac-en kasuan, esaterako, "hura"en aniztasunak, beren gorputzen bolumenez meheak baina beren egintzen iraupenez kontsekuenteak diren pertsonaia ugarion sare zabalak, Historia lehenbiziko datua deneko mundu baten existentzia nabarmenarazten du. Balzac-en "hura" hori ez da "ni" eraldatu eta orokortu batetik abiaturiko ernaldi baten azken burua; eleberriaren lehengai jatorrizko eta gordina da, sortze-lanaren materiala eta ez fruitua: ez dago Balzac-en historia bat Balzac-en eleberriko hirugarren pertsona bakoitzaren historiaren aurretikoa. Balzac-en "hura" hori Zesarren "hura" haren berdinantzekoa da: hirugarren pertsonak kasu horretan ekintzaren zertan-den algebraiko halako bat gauzatzen du, zeinean existentziak ahal den parterik txikiena duen, giza erlazioen elkarlotura baten, argitasun baten edo tragikotasun baten faboretan. Beste muturrean -edo horren aurretik, nolanahi dela ere-, eleberrietako "hura"ren funtzioa esperientzia existentzial bat adieraztea izan daiteke. Eleberrigile moderno askoren kasuan, gizonaren historia aditz-jokabidearen ibilbidearekin nahasten da: oraindik ere anonimatuaren formarik fidelena den "ni" batetik abiaturik, gizon eta egile den horrek hirugarren pertsona erabiltzeko eskubidea konkistatzen du pixkanaka, existentzia patu bilakatuz doan heinean, eta bakarrizketa Eleberri. Kasu horretan "hura" hori ez da Historiaren abiaera, ahalegin baten azken burua da, zeinaren bidez lortu baita humore eta mugimenduz osaturiko mundu pertsonal batetik forma aratz, adierazgarri -eta, beraz, berehala aienatu- bat erauztea, hirugarren pertsonak eskaintzen duen marko guztiz ere konbentzional eta mehe horri esker. Horixe dugu noski Jean Cayrol-en lehenbiziko eleberrien ibilbide ereduzkoa. Baina klasikoen kasuan -eta jakina da idazkuntzari dagokionez Flaubert-eraino luzatzen dela klasikotasuna- pertsona biologikoaren erretiroak gizon esentzialaren txanda-hartzea dakarren bitartean, Cayrol-en moduko eleberrigileen kasuan "hura"ren nagusitasuna "ni" existentzialaren itzal trinkoaren aurkako konkista apur-apurkako batez gertatu da; bere ezaugarri formalenez identifikaturik, gizartekotasun-egintza da Eleberria; Literatura erabidetzen du.
Maurice Blanchot-ek seinalatu du, Kafkari buruz, narrazio inpertsonalaren lanketa (nabarmentzekoa da, deikera horri buruz, "hirugarren pertsona" beti ageri dela pertsonaren gradu negatibotzat) lengoaiaren esentziarekiko fideltasun-egintza dela, zeren lengoaiak berezko joera baitu bere suntsipenerantz. Ulertzen da, hortaz, "hura" "ni"aren gaineko garaipen bat izatea, maila aldi berean literarioago eta ausenteago bat gauzatzen duen neurrian. Halaz guztiz, auzitan dago beti garaipen hori: "hura"ren literatur konbentzioa beharrezkoa da pertsonaren gutxiagotzerako, baina arriskua du une oroz hura uste gabeko lodi-trinkotasun batez zamatzeko. Literatura fosforoa bezalakoa da: hiltzen saiatzen den momentuan du distirarik handiena. Baina, beste alde batetik, ezinbestean iraupena eskatzen duen egintza denez -Eleberriaren kasuan, batez ere-, azken finean ez dago Eleberririk Letra Ederrik gabe. Hala, joan den mendean sortu zen idazkuntzaren tragikotasun horren zeinurik obsesiboenetakoa da eleberriaren hirugarren pertsona, garai horretan, Historiaren zamapean, bera kontsumitzen duen gizartearengandik bereizirik sentitzen hasi baita Literatura. Balzac-en hirugarren pertsonaren eta Flaubert-enaren artean mundu oso bat dago (1848koa): lehenaren kasuan, ikuskari gisa latza baina hala ere koherente eta ziurra den Historia bat dugu, ordenu baten garaipena; bigarrenarenean, berriz, kontzientzia txarrari ihes egitearren konbentzioaren zama areagotzen duen arte, edota oldar bizian hura suntsitzen saiatzen dena. Modernitatea Literatura ezinezko baten bilaketarekin hasten da.
Hala egiten dugu topo, Eleberrian, arte moderno guztiak hain bere duen aparatu aldi berean suntsitzaile eta berpiztaile horrekin. Suntsitu beharrekoa iraupena da, hots, existentziaren lotura erranezina: ordenua, jarraibide poetikoarena izan edo eleberri-zeinuena, izuarena nahiz egiantzekotasunarena, ordenua hilketa intentzionala da. Baina idazleak birkonkistatzen duena iraupena da artean ere, ezinezkoa baita denboran ukapen bat garatzea arte positibo bat landu gabe, berriro suntsitu beharko den ordenu bat gabe, alegia. Hala, modernitatearen obrarik handienak ahalik eta denborarik luzeenean gelditzen dira, mirarizko euspen halako batez, Literaturaren atalasean, atari gisako gune horretan zeinean bizitzaren ore trinkoa biltzen baita, zapal-meheturik baina zeinuen ordenu berri baten gailentze eta nagusitzeak suntsitu gabea oraindik: horra hor, adibidez, Proust-en lehenbiziko pertsona, idazle horren kasuan obra osoak jotzen baitu Literaturaranzko halako ahalegin luzatu eta beti-atzeratu batera. Horra hor Jean Cayrol ere, zeina ez baita bere borondatez Eleberrira iristen, ez bada bakarrizketaren azken buru berantiarrean, alegia literatur egintza, ezinago anbiguoa, ordura arte esanahirik ez zuen iraupen baten trinkotasun existentziala suntsitzea lortzen duenean baino erdiko ez bailitzan gizarteak sagaraturiko sortze-lan batez.
Eleberria Heriotza bat da; bizitza patu bilakatzen du, oroitzapena egintza baliagarri, eta iraupena denbora norabidetu eta adierazgarri. Eraldaketa hori, baina, ezin da burutu gizartearen begietan baino. Gizarteak inposatzen du Eleberria, hots, zeinu-konplexu bat, transzendentziatzat eta iraupen baten Historiatzat. Eleberriaren zeinuen argitasunean atzematen den intentzio begibistako horrek uzten du agerian, bada, artearen solemnitate osoz idazlea gizartearekin lotzen duen ituna. Eleberriaren iragan burutua eta hirugarren pertsona ez dira idazleak daraman maskara erakusteko atzamarraz egiten duen keinu fatal hori besterik. Literatura osoak esan dezake: "Larvatus prodeo", aurrera noa atzamarraz neure maskara seinalatuz. Dela poetaren esperientzia gizaz bestekoa, hausturarik larriena -gizarte-lengoaiarena, alegia- bere eginez, edo dela eleberrigilearen gezur sinesgarria, egiazkotasun zintzoak kasu honetan zeinu faltsuak behar ditu, eta zeinu nabarmen faltsuak, irauteko eta kontsumitua izateko. Anbiguitate horren ekoizpena eta gero azkenean berorren iturria idazkuntza da. Lengoaia berezi horrek, zeinaren erabilerak funtzio lorios baina zainpetu bat ematen baitio idazleari, halako morrontza bat edo erakusten du lehen urratsetan, erantzukizun ororen kasuan gertatzen denez: idazkuntza, hastapenetan libre, idazlea Historia -bera ere kateatu- bati kateatzen duen lokarria da: gizarteak arte-zeinu argi eta garbiak markatzen dizkio, bere alienaziora ziurrago lerrarazteko.
Ba ote da idazkuntza poetikorik?
aldatuGarai klasikoan, prosa eta poesia magnitudeak dira, haien arteko aldea neur daiteke; bi kopuru desberdin baino ez gehiago eta ez gutxiago urrundurik daude, zeinak berak bezala ondo-ondoko diren baina kantitatearen alde zehatzaz bereizten diren. Pentsamenduaren bitartekari ekonomikoena den diskurtso gutxieneko bati deitzen badiot prosa, eta a, b, c, berriz, lengoaiaren atributu berezi, alferreko baina apaingarriei -hala nola neurria, errima edo irudien errituala-, hitzen azalera guztia M. Jourdain-en ekuazio bikoitzean biltzen da:
Poesia = Prosa + a + b + c
Prosa = Poesia - a - b - c
Eta hortik ondorio garbiz ateratzen da Poesia Prosaren desberdina dela beti. Desberdintasun hori, ordea, ez da esentziazkoa, kantitatezkoa baizik. Ez doa, beraz, lengoaiaren batasunaren kontra, zeina dogma klasiko bat baita. Modu desberdinez dosifikatzen dira hitz egiteko erak gizarte-egokieren arabera; hemen prosa edo elokuentzia, han poesia edo preziosismoa, jendartean erabilgarri den adierazpideen erritual oso bat, baina lengoaia bakarra guztira, zeinak izpirituaren kategoria eternalak islatzen baititu. Poesia klasikoa Prosaren aldaera apaingarrizkotzat baino ez zen jotzen, arte baten (hots, teknika baten) fruitutzat, eta inolaz ere ez lengoaia derberdintzat edo sentsibilitate berezi baten ekoizpentzat. Poesia oro ez da, horrenbestean, zeinahi ere adierazmolderen barnean esentzian eta potentzian datzan prosa birtual baten ekuazio apaingarrizko, alusibo edo zamatua baino. "Poetika" esatea, garai klasikoetan, ez da aipatzea inolako zabalpena, sentimenaren inolako trinkotasun berezia, inolako koherentzia, inolako unibertso banatua, baizik hitz-teknika baten inflexio bat soilik; alegia, solas arruntarenak baino arau ederrago eta beraz sozialagoen arabera "inork bere burua adieraztea"rena, hots, Izpiritutik guztiz armaturik sortzen den barne-pentsamendu batetik kanpora, bere konbentzioaren nabaritasunak berak gizarteratzen duen hizketa bat proiektatzea.
Egitura horretatik, jakina da ez dela deus geratzen poesia modernoan -ez Baudelaire-tik, baizik Rimbaud-etik abiatzen den horretan, alegia-, non eta ez ditugun modu tradizional aldaberritu batean hartzen poesia klasikoaren inperatibo formalak: aurrerantzean poetek aldi berean lengoaiaren funtzioa eta egitura biltzen duen Natura itxitzat antolatzen dute beren hizketa. Poesia ez da gehiago apaingarriz dekoraturiko nahiz askatasunez anputaturiko Prosa halako bat. Kualitate errendiezin eta herentziarik gabe bat da. Ez da gehiago atributu, sustantzia da, eta, ondorioz, aise egin diezaieke uko zeinuei, zeren bere baitan baitarama bere izatea, bere natura, eta ez du zertan kanporako seinalatu bere identitatea: lengoaia poetikoak eta prosaikoak aski bereizirik daude, beren bestelakotasunaren zeinu zehatzen beharrik ez izateko.
Bestetik, pentsamenduaren eta lengoaiaren arteko ustezko harremanak batekoz bestera aldatzen dira; arte klasikoan, pentsamendu erabat formatu bat hura "adierazten", hura "itzultzen" duen hizketa batez erditzen da. Pentsamendu klasikoa iraupenik gabea da; poesia klasikoak, berriz, bere antolaketa teknikorako behar duen iraupena baino ez du. Poetika modernoan, aitzitik, hitzek halako jarraitasun formal bat sortzen dute, eta handik dario pixkanaka hura gabe ezinezkoa den dentsitate intelektual edo sentimental halako bat; hala, hizketa ernaldi izpiritualago baten denbora trinkoa da, zeinean zehar hitzen halabeharrak "pentsamendua" pixkanaka prestatzen eta bertan finkatzen baitu. Zori hitzezko horrek, nondik eroriko baita esanahi baten fruitu heldua, halako denbora poetiko bat suposatzen du, bada, zeina ez baita "fabrikatze" batena, abentura posible batena baizik: zeinu baten eta intentzio baten topaketa. Poesia modernoa lengoaiaren egitura guztia harrapatzen duen desberdintasun batez oposatzen zaio arte klasikoari, bi poesion artean biek intentzio soziologiko bera izatea beste puntu komunik ez baitago.
Lengoaia klasikoaren ekonomia (Prosa eta Poesia) erlazionala da, hots, hitzak ahalbait abstraitu egiten dira, erlazioen faboretan. Ezein hitz ez da berez lodi-trinko; ozta-ozta da gauza baten zeinua, lotura baten bidea da areago noski. Bere tankerarekiko konsustantziala den barne-errealitate baten murgildu beharrean, jalgi orduko, beste hitz batzuetara zabaltzen da, intentzioz osaturiko katea azaleko bat eratzearren. Matematikaren lengoaiara begiratu bat luzatzeak lagun diezaguke agian prosa eta poesia klasikoen arteko izaera erlazionala ulertzen: jakina da matematika-idazkuntzan ez dagokiola soilik kantitate bakoitzari zeinu bat, baizik eta kantitate horiek lotzen dituzten erlazioek berek ere badutela beren transkribapena, eragiketa-, berdintasun- zein desberdintasun-marka baten bidez; esan liteke matematikaren jarraitasunaren mugimendu guztia haren loturen irakurketa esplizitu batetik datorrela. Lengoaia klasikoari antzeko mugimendu batek eragiten dio, nahiz, bistan da, ez den hain errigoretsua: haren "hitz" ek, freskura guztia xurgatzen dien tradizio batekiko atxikimendu gogorrak neutralizatu eta ausentaturik, ihes egiten diote lengoaiaren zaporea puntu batean kontzentratu eta ulerbidearen mugimendua boluptate gaizki banatu baten faboretan geldiaraziko lukeen halabehar hotsezko nahiz semantikoari. Jarraitasun klasikoa dentsitate berdina duten elementuz osaturiko segida bat da, elementu guztiok presio emozional beraren pean daudela, eta gizabanakoaren nahiz asmazioaren kutsua dukeen esanahi oroz gabetuak. Lexiko poetikoa bera ere erabilera-lexikoa da, ez asmaziorakoa: imajinak bereziak dira beren osotasunean, ez bakarka; azturaz, ez sormenez. Poeta klasikoaren funtzioa ez da, beraz, hitz berriak aurkitzea, trinkoagoak edo distiratsuagoak, baizik antzinako protokolo bat ordenatzea, erlazio baten simetria edo kontzisioa osabetetzea, pentsamendu bat, zabalduz nahiz murriztuz, neurri baten muga zehatzera ekartzea. Concetti klasikoak erlaziozko concetti dira, ez hitzezkoak: adierazpenaren artea da, ez asmazioarena; hitzek, kasu horretan, ez dute islatzen, gerora bezala, halako goratasun bortxazko eta ezusteko baten bitartez, esperientzia baten sakontasun eta berezitasuna; azalean antolatzen dira, ekonomia dotore edo apaingarrizko baten eskakizunen arabera. Hitz horien bilgarri den formulazioaz xarmatzen gara, ez hitzen beren indarraz edo edertasunaz.
Dudarik gabe hizkera klasikoa ez da iristen matematika-sarearen perfekzio funtzionalera: erlazioak ez daude zeinu bereziz adieraziak, baizik forma edo antolamendu-gorabeheraz soilik. Hitzen erretirak berak, haien lerrokatzeak gauzatzen du diskurtso klasikoaren izaera erlazionala; erlazio beti antzeko gutxi batzuetan maiztuak, hitz klasikoak algebra batera doaz abian: figura erretorikoa, klixea, lotura baten tresna birtualak dira; diskurtsoaren egoera solidarioago baten faboretan galdu dute beren dentsitatea; balentzia kimikoen modura jokatzen dute, elkarlotura simetrikoz, izarrez eta korapilunez beteriko hitz-gune halako bat tankeratuz, nondik sortzen baita etengabe, harridura baten atsedenik ere gabe, esanahi-intentzio berririk. Diskurtso klasikoaren atalak, beren zentzua eman orduko, bitartekari edo iragarki bilakatzen dira, eta beti harago daramate zentzu bat zeinak ez baitu nahi hitz baten hondoan pausatu, baizik ulermenezko, hots, komunikaziozko jestu erabateko baten neurrira zabaldu.
Hala, Hugo alexandrinoari pairarazten saiatu zen distortsioak, bertso-neurri hori izanik denik eta erlazionalena, bere baitan darama dagoeneko poesia modernoaren etorkizun guztia, ahalegin horren bitartez erlazio-intentzio bat suntsitu eta haren ordez hitz-eztanda bat ezarri nahi baitzen. Izan ere, poesia modernoak, poesia klasikoari eta prosa orori oposaturik dagoenez, lengoaiaren izaera espontaneoki funtzionala suntsitzen du, eta ez du uzten zutik lexiko-oinarriak baino. Ez du gordetzen erlazioetatik haien mugimendua, haien musika baino, ez haien egia. Hitzak erlazio hustuz osaturiko lerro baten gainetik egiten du eztanda, gramatika bere xedeaz gabeturik dago, prosodia bihurtzen da, ez da jada Hitza aurkezteko dirauen inflexio bat baino. Erlazioak ez daude, zehazki mintzo, deusezturik; gorderik dauden postuak dira besterik gabe, erlazioen parodia bat, eta ezerez hori nahitaezkoa da, zeren Hitzaren dentsitateak xarma huts baten gainetik gailendu behar baitu, hondorik gabeko zarata eta zeinu baten gisa, "ardaila baten eta misterio baten" gisa.
Lengoaia klasikoan, erlazioak dira hitza bideratzen duten eta taigabe proiektatzen den zentzu baterantz daramatenak; poesia modernoan, erlazioak ez dira hitzaren zabalpen bat baino, Hitza da "egoitza", jatorritzat ezarririk dago funtzioen prosodian, funtzio horiek ulerturik baina ausente dudela. Kasu horretan erlazioek liluratu egiten dute; Hitza da egia baten agerian-jartze tupusteko baten gisa ase-betetzen duena; egia hori poetikari dagokion egia dela esateak esan nahi du, besterik gabe, Hitz poetikoa ezin dela inoiz faltsua izan, erabatekoa baita; askatasun infinituz egiten du distira, eta bere izpiak mila erlazio zalantzazko eta posibletara zabaltzeko prest dago. Behin erlazio finkoak deusezturik, hitzak ez du egitasmo bertikal bat baino, bloke bat bezalakoa da, zentzu, isla eta iraun-zantzuzko osotasun halako batean murgilduriko zutoin bat: zutikako zeinu bat da. Hitz poetikoa, kasu horretan, iragan hurbilik gabeko egintza da, ingururik gabeko egintza bat, zeinak ez baitu proposatzen datxezkion isla jatorri guztietakoen itzal trinkoa baino. Hala, poesia modernoaren Hitz bakoitzaren azpian geologia existentzial moduko bat datza, non biltzen baita Izenaren eduki osoa, eta ez haren eduki hautapenezkoa, prosa nahiz poesia klasikoetan bezala. Hitza ez dago gehiago diskurtso sozializatu baten intentzio orokorrak aurretiaz norabidetua; poesia-kontsumitzailea, hautapenezko erlazioen gidaz gabetua, zuzenean Hitzarekin topatzen da, aurrez aurre, eta bere posible guztiak berekin dakartzan kantitate absolututzat hartzen du hura. Hitza kasu horretan entziklopedikoa da: diskurtso erlazional batek guztien artean bat aukeratzera behartuko zuen lekuan, adierak oro biltzen ditu aldi berean. Hiztegian edo poesian baino posible ez den egoera batean ageri da, han non izena bere artikuluaz gabeturik bizi daitekeen, zero egoera halako batera ekarria, iraganeko eta etorkizuneko bereizgarritasun guztiez aldi berean izorra-handi. Kasu horretan Hitzak forma generikoa du, kategoria bat da. Hala, hitz poetiko bakoitza ezusteko objetu bat da, Pandoraren kutxa halako bat, zeinetik haizetaratzen baitira lengoaiaren birtualitate guztiak; ikusmira bereziz ekoizten eta kontsumitzen da, beraz, janzaletasun sakratu edo batez. Hitzaren Gose halako horrek, poesia moderno guztiak amankomunean duena, ikaragarri eta gizaz besteko bilakarazten du hizketa poetikoa. Zuloz eta argiz, ausentziaz eta zeinu gain-elikatzailez beteriko diskurtso bat eratzen du, intentzio-aurrikuspen eta -egonkortasunik gabea, eta ondorioz lengoaiaren funtzio sozialari hain oposatua, ezen hitz jarraigabe batera jotzeak berak Gain-natura guztien bidea irekitzen baitu.
Zer esanahi du, izan ere, lengoaia klasikoaren ekonomia arrazoibidezkoak, ez bada Natura betea, jabegarria, ihesik gabea eta itzalik gabea dela, elearen sareei goitik beheraino menderatua? Lengoaia klasikoa jarraibide pertsuasibo batera mugatzen da beti, dialogoa postulatzen du, gizonak bakarrik ez dauden unibertso bat eratzen du, non hitzek ez baitute inoiz gauzen pisu ikaragarria, non hizketa beti baita hurkoarekiko topaketa. Lengoaia klasikoa euforia-eramalea da, zuzenean soziala delako. Ez dago ezein genero, ezein idazki klasiko, kontsumitze kolektibo eta mintzatu-antzeko bat suposatzen ez duenik; literatur arte klasikoa klaseak elkarretaraturiko pertsonen artean dabilen objetu bat da, ahozko transmisiorako asmatu den produktu bat da, jendaurre arruntaren gorabeheren arabera arauturik dagoen kontsumizio baterako, alegia: lengoaia mintzatua da funtsean, bere kodetze gogorrari despit.
Aitzitik, ikusi dugu poesia modernoak lengoaiaren erlazioak suntsitzen zituela eta diskurtsoa hitz-geldigunetara zeramala. Horrek azpikozgoratze bat dakar berekin, Naturaren ezaguerari dagokionez. Lengoaia poetiko berriaren jarraigabetasunak Natura eten bat eratzen du, zeina ez baita bloketan baino agerian jartzen. Funtzioen erretirak munduko loturak ilunperazen dituen une berean, objetuak leku gailena hartzen du diskurtsoan: poesia modernoa poesia objetiboa da. Objetu bakarti eta ikaragarriz osaturiko jarraigabetasun bilakatzen da bertan Natura, objetuok ez baitituzte lotura birtualak baino; inork ez du aukeratzen haientzat zentzu lehentasunezkorik edo enplegurik edo zerbitzurik, inork ez die inposatzen hierarkiarik, inork ez ditu errenditzen jokamolde mental baten edo intentzio baten esanahira, hots, azken finean, xamurtasun batera. Hitz poetikoaren eztandak, bada, objetu absolutu bat eraikitzen du; Natura bertikalitate-segida bilakatzen da, objetua tantai zutitzen da tupustean, bere posible guztiez hanpaturik: betea ez den eta beraz ikaragarria den mundu bat mugarriztatu baino ezin du egin. Loturarik gabeko objetu-hitzok, beren eztandaren bortxa guztiaz atonduak, zeinen dardara soil-soilik mekanikoak hurrengo hitza estrainioki ukitu bai baina berehala iraungitzen baita, hitz poetikook alde batera uzten dituzte gizonak: ez dago modernitatearen humanismo poetikorik: zutikako diskurtso hori izuz beteriko diskurtsoa da, hots, ez du beste gizonekin harremanetan jartzen gizona, baizik eta Naturako irudi gizaz bestekoenekin: zerua, infernua, sakratutasuna, haurtzaroa, eromena, materia hutsa, eta abar.
Une horretan, nekez hitz egin daiteke idazkuntza poetiko batez, zeren lengoaia horretan autonomia-behar bortitzak irismen etiko oro suntsitzen baitu. Ahozko jestuak Natura aldatzea bilatzen du, demiurgia bat da; ez da oharmenezko jarrera, bortxa-egintza baizik. Hala da, behinik behin, beren xedearen azken muturreraino doazen poeten lengoaiaren kasuan, zeinentzat poesia ez baita gogo-jardun halako bat, arima-egoera edo jarrera-hartze bat, amesturiko lengoaia baten distira eta freskura baizik. Poeta horiei dagokienez, berdin alferreko da idazkuntza aipatzea zein sentimendu poetikoak. Poesia modernoa, bere absolutuan, Char baten kasuan, adibidez, eskuarki sentimendu poetiko deitzen zaien eta, haiek bai, idazkuntza bat diren tonu lauso horretatik, aura preziatu horretatik harago dago. Ez dago eragozpenik idazkuntza poetiko batez mintzatzeko klasikoez eta haien epigonez ari garela, edo are Nourritures terrestres direlakoen tankerako prosa poetikoaz, non poesia zinez baita lengoaiaren etika jakin bat. Idazkuntzak, batean zein bestean, estiloa xurgatzen du, eta imajina daiteke ezen, xvii. mendeko gizonentzat, ez zela erraza Racine-ren eta Pradon-en artean desberdintasun ikusi-halako, eta batez ere poetika mailako bat atzematea, hala nola ez baita erraza irakurle moderno batentzat idazkuntza poetiko -beti-bat eta zalantzakor- bera darabilten poeta garaikideak epaitzea, Poesia giro bat baita halakoentzat, hots, lengoaiaren konbentzio bat funtsean. Baina lengoaia poetikoak Natura erro-errotik auzitan jartzen duenean, bere egituraren eragin soilez, diskurtsoaren edukira jo gabe eta ideologia baten atsedentokian geratu gabe, ez dago gehiago idazkuntzarik, estiloak baino ez dira gelditzen, zeinen bitartez gizona erabat itzultzen baita eta Historiaren edo soziabilitatearen figuretariko ezeinetatik pasatu gabe ematen baitio aurpegi mundu objetiboari.